Mahābhārata: Śalyaparvan

Header

Data entry: Muneo Tokunaga et al. and John Smith et al.

Date of this version: 2025-05-07

Source:

  • Mahabharata: Salyaparvan. Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute, Pune, India, 1999
    .

Publisher: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen

Licence:

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Interpretive markup: none

Notes:

Due to the heterogeneity of the sources the header markup might be suboptimal. For the sake of transparency the header of the legacy file is documented below.



% Mahabharata: Salyaparvan
% Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,
% Pune, India, 1999

% On the basis of the text entered by Muneo Tokunaga et al.,
% revised by John Smith, Cambridge, et al.


Revisions:

  • 2025-02-07: TEI encoding by mass conversion
  • 2025-02-27: metadata structuring
  • 2025-05-07: Added several metadata fields.

Text

09,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam

09,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet

09,001.001 janamejaya uvāca

09,001.001a evaṃ nipātite karṇe samare savyasācinā

09,001.001c alpāvaśiṣṭāḥ kuravaḥ kim akurvata vai dvija

09,001.002a udīryamāṇaṃ ca balaṃ dṛṣṭvā rājā suyodhanaḥ

09,001.002c pāṇḍavaiḥ prāptakālaṃ ca kiṃ prāpadyata kauravaḥ

09,001.003a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tad ācakṣva dvijottama

09,001.003c na hi tṛpyāmi pūrveṣāṃ śṛṇvānaś caritaṃ mahat

09,001.004 vaiśaṃpāyana uvāca

09,001.004a tataḥ karṇe hate rājan dhārtarāṣṭraḥ suyodhanaḥ

09,001.004c bhṛśaṃ śokārṇave magno nirāśaḥ sarvato 'bhavat

09,001.005a hā karṇa hā karṇa iti śocamānaḥ punaḥ punaḥ

09,001.005c kṛcchrāt svaśibiraṃ prāyād dhataśeṣair nṛpaiḥ saha

09,001.006a sa samāśvāsyamāno 'pi hetubhiḥ śāstraniścitaiḥ

09,001.006c rājabhir nālabhac charma sūtaputravadhaṃ smaran

09,001.007a sa daivaṃ balavan matvā bhavitavyaṃ ca pārthivaḥ

09,001.007c saṃgrāme niścayaṃ kṛtvā punar yuddhāya niryayau

09,001.008a śalyaṃ senāpatiṃ kṛtvā vidhivad rājapuṃgavaḥ

09,001.008b*0002_01 madrarājaṃ puraskṛtya yuddhāyopajagāma ha

09,001.008c raṇāya niryayau rājā hataśeṣair nṛpaiḥ saha

09,001.009a tataḥ sutumulaṃ yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ

09,001.009c babhūva bharataśreṣṭha devāsuraraṇopamam

09,001.010a tataḥ śalyo mahārāja kṛtvā kadanam āhave

09,001.010c pāṇḍusainyasya madhyāhne dharmarājena pātitaḥ

09,001.011a tato duryodhano rājā hatabandhū raṇājirāt

09,001.011c apasṛtya hradaṃ ghoraṃ viveśa ripujād bhayāt

09,001.012a athāparāhṇe tasyāhnaḥ parivārya mahārathaiḥ

09,001.012b*0003_01 tathāparāhṇe tatrasthaṃ parivārya suyodhanam

09,001.012c hradād āhūya yogena bhīmasenena pātitaḥ

09,001.013a tasmin hate maheṣvāse hataśiṣṭās trayo rathāḥ

09,001.013a*0004_01 **** **** sānubandhe suyodhane

09,001.013a*0004_02 kṛtavarmā kṛpo drauṇir

09,001.013b*0005_01 suptaṃ śibiram āviśya dhṛṣṭadyumnapurogamān

09,001.013c saṃrabhān niśi rājendra jaghnuḥ pāñcālasainikān

09,001.014a tataḥ pūrvāhṇasamaye śibirād etya saṃjayaḥ

09,001.014c praviveśa purīṃ dīno duḥkhaśokasamanvitaḥ

09,001.015a praviśya ca puraṃ tūrṇaṃ bhujāv ucchritya duḥkhitaḥ

09,001.015c vepamānas tato rājñaḥ praviveśa niveśanam

09,001.016a ruroda ca naravyāghra hā rājann iti duḥkhitaḥ

09,001.016c aho bata vivignāḥ sma nidhanena mahātmanaḥ

09,001.017a aho subalavān kālo gatiś ca paramā tathā

09,001.017b*0006_01 vidhis tu balavān atra pauruṣaṃ tu nirarthakam

09,001.017c śakratulyabalāḥ sarve yatrāvadhyanta pārthivāḥ

09,001.018a dṛṣṭvaiva ca puro rājañ janaḥ sarvaḥ sa saṃjayam

09,001.018b*0007_01 kleśena mahatā yuktaḥ sarvato rājasattama

09,001.018c praruroda bhṛśodvigno hā rājann iti sasvaram

09,001.019a ākumāraṃ naravyāghra tat puraṃ vai samantataḥ

09,001.019c ārtanādaṃ mahac cakre śrutvā vinihataṃ nṛpam

09,001.020a dhāvataś cāpy apaśyac ca tatra trīn puruṣarṣabhān

09,001.020c naṣṭacittān ivonmattāñ śokena bhṛśapīḍitān

09,001.020d*0008_01 dṛṣṭvaiva ca narāñ śīghraṃ vyājahārātiduḥkhitaḥ

09,001.021a tathā sa vihvalaḥ sūtaḥ praviśya nṛpatikṣayam

09,001.021c dadarśa nṛpatiśreṣṭhaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram

09,001.022a dṛṣṭvā cāsīnam anaghaṃ samantāt parivāritam

09,001.022c snuṣābhir bharataśreṣṭha gāndhāryā vidureṇa ca

09,001.023a tathānyaiś ca suhṛdbhiś ca jñātibhiś ca hitaiṣibhiḥ

09,001.023c tam eva cārthaṃ dhyāyantaṃ karṇasya nidhanaṃ prati

09,001.024a rudann evābravīd vākyaṃ rājānaṃ janamejaya

09,001.024c nātihṛṣṭamanāḥ sūto bāṣpasaṃdigdhayā girā

09,001.024d*0009_01 uvāca bharataśreṣṭhaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam

09,001.025a saṃjayo 'haṃ naravyāghra namas te bharatarṣabha

09,001.025c madrādhipo hataḥ śalyaḥ śakuniḥ saubalas tathā

09,001.025e ulūkaḥ puruṣavyāghra kaitavyo dṛḍhavikramaḥ

09,001.026a saṃśaptakā hatāḥ sarve kāmbojāś ca śakaiḥ saha

09,001.026c mlecchāś ca pārvatīyāś ca yavanāś ca nipātitāḥ

09,001.027a prācyā hatā mahārāja dākṣiṇātyāś ca sarvaśaḥ

09,001.027c udīcyā nihatāḥ sarve pratīcyāś ca narādhipa

09,001.027e rājāno rājaputrāś ca sarvato nihatā nṛpa

09,001.028a duryodhano hato rājan yathoktaṃ pāṇḍavena ca

09,001.028c bhagnasaktho mahārāja śete pāṃsuṣu rūṣitaḥ

09,001.028d*0010_01 duryodhanasya bhīmena bhagnāv ūrū sutasya te

09,001.028d*0010_02 sa bhūmau patitaḥ śete pāṃśubhiḥ pariguṇṭhitaḥ

09,001.029a dhṛṣṭadyumno hato rājañ śikhaṇḍī cāparājitaḥ

09,001.029c uttamaujā yudhāmanyus tathā rājan prabhadrakāḥ

09,001.030a pāñcālāś ca naravyāghrāś cedayaś ca niṣūditāḥ

09,001.030c tava putrā hatāḥ sarve draupadeyāś ca bhārata

09,001.030e karṇaputro hataḥ śūro vṛṣaseno mahābalaḥ

09,001.031a narā vinihatāḥ sarve gajāś ca vinipātitāḥ

09,001.031c rathinaś ca naravyāghra hayāś ca nihatā yudhi

09,001.032a kiṃciccheṣaṃ ca śibiraṃ tāvakānāṃ kṛtaṃ vibho

09,001.032c pāṇḍavānāṃ ca śūrāṇāṃ samāsādya parasparam

09,001.033a prāyaḥ strīśeṣam abhavaj jagat kālena mohitam

09,001.033c sapta pāṇḍavataḥ śeṣā dhārtarāṣṭrās tathā trayaḥ

09,001.034a te caiva bhrātaraḥ pañca vāsudevo 'tha sātyakiḥ

09,001.034c kṛpaś ca kṛtavarmā ca drauṇiś ca jayatāṃ varaḥ

09,001.035a tavāpy ete mahārāja rathino nṛpasattama

09,001.035c akṣauhiṇīnāṃ sarvāsāṃ sametānāṃ janeśvara

09,001.035e ete śeṣā mahārāja sarve 'nye nidhanaṃ gatāḥ

09,001.036a kālena nihataṃ sarvaṃ jagad vai bharatarṣabha

09,001.036c duryodhanaṃ vai purataḥ kṛtvā vairasya bhārata

09,001.037a etac chrutvā vacaḥ krūraṃ dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ

09,001.037c nipapāta mahārāja gatasattvo mahītale

09,001.038a tasmin nipatite bhūmau viduro 'pi mahāyaśāḥ

09,001.038c nipapāta mahārāja rājavyasanakarśitaḥ

09,001.039a gāndhārī ca nṛpaśreṣṭha sarvāś ca kuruyoṣitaḥ

09,001.039c patitāḥ sahasā bhūmau śrutvā krūraṃ vacaś ca tāḥ

09,001.040a niḥsaṃjñaṃ patitaṃ bhūmau tadāsīd rājamaṇḍalam

09,001.040c pralāpayuktā mahatī kathā nyastā paṭe yathā

09,001.041a kṛcchreṇa tu tato rājā dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ

09,001.041c śanair alabhata prāṇān putravyasanakarśitaḥ

09,001.042a labdhvā tu sa nṛpaḥ saṃjñāṃ vepamānaḥ suduḥkhitaḥ

09,001.042c udīkṣya ca diśaḥ sarvāḥ kṣattāraṃ vākyam abravīt

09,001.043a vidvan kṣattar mahāprājña tvaṃ gatir bharatarṣabha

09,001.043c mamānāthasya subhṛśaṃ putrair hīnasya sarvaśaḥ

09,001.043e evam uktvā tato bhūyo visaṃjño nipapāta ha

09,001.044a taṃ tathā patitaṃ dṛṣṭvā bāndhavā ye 'sya ke cana

09,001.044c śītais tu siṣicus toyair vivyajur vyajanair api

09,001.045a sa tu dīrgheṇa kālena pratyāśvasto mahīpatiḥ

09,001.045c tūṣṇīṃ dadhyau mahīpālaḥ putravyasanakarśitaḥ

09,001.045e niḥśvasañ jihmaga iva kumbhakṣipto viśāṃ pate

09,001.046a saṃjayo 'py arudat tatra dṛṣṭvā rājānam āturam

09,001.046c tathā sarvāḥ striyaś caiva gāndhārī ca yaśasvinī

09,001.047a tato dīrgheṇa kālena viduraṃ vākyam abravīt

09,001.047c dhṛtarāṣṭro naravyāghro muhyamāno muhur muhuḥ

09,001.048a gacchantu yoṣitaḥ sarvā gāndhārī ca yaśasvinī

09,001.048c tatheme suhṛdaḥ sarve bhraśyate me mano bhṛśam

09,001.049a evam uktas tataḥ kṣattā tāḥ striyo bharatarṣabha

09,001.049c visarjayām āsa śanair vepamānaḥ punaḥ punaḥ

09,001.050a niścakramus tataḥ sarvās tāḥ striyo bharatarṣabha

09,001.050c suhṛdaś ca tataḥ sarve dṛṣṭvā rājānam āturam

09,001.051a tato narapatiṃ tatra labdhasaṃjñaṃ paraṃtapa

09,001.051b*0011_01 gatir me ko bhaved adya iti cintāsamākulaḥ

09,001.051c avekṣya saṃjayo dīno rodamānaṃ bhṛśāturam

09,001.052a prāñjalir niḥśvasantaṃ ca taṃ narendraṃ muhur muhuḥ

09,001.052b*0012_01 jñātīn striyo 'tha niryāpya praviśya viduraḥ punaḥ

09,001.052b*0012_02 rājānaṃ śocamānas tu taṃ śocantaṃ muhur muhuḥ

09,001.052c samāśvāsayata kṣattā vacasā madhureṇa ha

09,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,002.001a visṛṣṭāsv atha nārīṣu dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ

09,002.001c vilalāpa mahārāja duḥkhād duḥkhataraṃ gataḥ

09,002.002a sadhūmam iva niḥśvasya karau dhunvan punaḥ punaḥ

09,002.002c vicintya ca mahārāja tato vacanam abravīt

09,002.002d*0013_01 yac chrutvā suhṛdāṃ cātikaruṇā samajāyata

09,002.003a aho bata mahad duḥkhaṃ yad ahaṃ pāṇḍavān raṇe

09,002.003c kṣemiṇaś cāvyayāṃś caiva tvattaḥ sūta śṛṇomi vai

09,002.004a vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama

09,002.004c yac chrutvā nihatān putrān dīryate na sahasradhā

09,002.005a cintayitvā vacas teṣāṃ bālakrīḍāṃ ca saṃjaya

09,002.005c adya śrutvā hatān putrān bhṛśaṃ me dīryate manaḥ

09,002.006a andhatvād yadi teṣāṃ tu na me rūpanidarśanam

09,002.006c putrasnehakṛtā prītir nityam eteṣu dhāritā

09,002.007a bālabhāvam atikrāntān yauvanasthāṃś ca tān aham

09,002.007c madhyaprāptāṃs tathā śrutvā hṛṣṭa āsaṃ tathānagha

09,002.008a tān adya nihatāñ śrutvā hṛtaiśvaryān hṛtaujasaḥ

09,002.008c na labhe vai kva cic chāntiṃ putrādhibhir abhiplutaḥ

09,002.009a ehy ehi putra rājendra mamānāthasya sāṃpratam

09,002.009c tvayā hīno mahābāho kāṃ nu yāsyāmy ahaṃ gatim

09,002.010a gatir bhūtvā mahārāja jñātīnāṃ suhṛdāṃ tathā

09,002.010c andhaṃ vṛddhaṃ ca māṃ vīra vihāya kva nu gacchasi

09,002.011a sā kṛpā sā ca te prītiḥ sā ca rājan sumānitā

09,002.011c kathaṃ vinihataḥ pārthaiḥ saṃyugeṣv aparājitaḥ

09,002.012a kathaṃ tvaṃ pṛthivīpālān bhuktvā tāta samāgatān

09,002.012c śeṣe vinihato bhūmau prākṛtaḥ kunṛpo yathā

09,002.013a ko nu mām utthitaṃ kālye tāta tāteti vakṣyati

09,002.013c mahārājeti satataṃ lokanātheti cāsakṛt

09,002.014a pariṣvajya ca māṃ kaṇṭhe snehenāklinnalocanaḥ

09,002.014c anuśādhīti kauravya tat sādhu vada me vacaḥ

09,002.015a nanu nāmāham aśrauṣaṃ vacanaṃ tava putraka

09,002.015c bhūyasī mama pṛthvīyaṃ yathā pārthasya no tathā

09,002.016a bhagadattaḥ kṛpaḥ śalya āvantyo 'tha jayadrathaḥ

09,002.016c bhūriśravāḥ somadatto mahārājo 'tha bāhlikaḥ

09,002.017a aśvatthāmā ca bhojaś ca māgadhaś ca mahābalaḥ

09,002.017c bṛhadbalaś ca kāśīśaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ

09,002.018a mlecchāś ca bahusāhasrāḥ śakāś ca yavanaiḥ saha

09,002.018c sudakṣiṇaś ca kāmbojas trigartādhipatis tathā

09,002.019a bhīṣmaḥ pitāmahaś caiva bhāradvājo 'tha gautamaḥ

09,002.019c śrutāyuś cācyutāyuś ca śatāyuś cāpi vīryavān

09,002.020a jalasaṃdho 'thārśyaśṛṅgī rākṣasaś cāpy alāyudhaḥ

09,002.020c alaṃbuso mahābāhuḥ subāhuś ca mahārathaḥ

09,002.021a ete cānye ca bahavo rājāno rājasattama

09,002.021c madartham udyatāḥ sarve prāṇāṃs tyaktvā raṇe prabho

09,002.022a yeṣāṃ madhye sthito yuddhe bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ

09,002.022c yodhayiṣyāmy ahaṃ pārthān pāñcālāṃś caiva sarvaśaḥ

09,002.023a cedīṃś ca nṛpaśārdūla draupadeyāṃś ca saṃyuge

09,002.023c sātyakiṃ kuntibhojaṃ ca rākṣasaṃ ca ghaṭotkacam

09,002.024a eko 'py eṣāṃ mahārāja samarthaḥ saṃnivāraṇe

09,002.024c samare pāṇḍaveyānāṃ saṃkruddho hy abhidhāvatām

09,002.024e kiṃ punaḥ sahitā vīrāḥ kṛtavairāś ca pāṇḍavaiḥ

09,002.025a atha vā sarva evaite pāṇḍavasyānuyāyibhiḥ

09,002.025c yotsyanti saha rājendra haniṣyanti ca tān mṛdhe

09,002.026a karṇas tv eko mayā sārdhaṃ nihaniṣyati pāṇḍavān

09,002.026c tato nṛpatayo vīrāḥ sthāsyanti mama śāsane

09,002.027a yaś ca teṣāṃ praṇetā vai vāsudevo mahābalaḥ

09,002.027c na sa saṃnahyate rājann iti mām abravīd vacaḥ

09,002.028a tasyāhaṃ vadataḥ sūta bahuśo mama saṃnidhau

09,002.028c yuktito hy anupaśyāmi nihatān pāṇḍavān mṛdhe

09,002.029a teṣāṃ madhye sthitā yatra hanyante mama putrakāḥ

09,002.029c vyāyacchamānāḥ samare kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.030a bhīṣmaś ca nihato yatra lokanāthaḥ pratāpavān

09,002.030c śikhaṇḍinaṃ samāsādya mṛgendra iva jambukam

09,002.031a droṇaś ca brāhmaṇo yatra sarvaśastrāstrapāragaḥ

09,002.031c nihataḥ pāṇḍavaiḥ saṃkhye kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.031d*0014_01 karṇaś ca nihataḥ saṃkhye divyāstrajño mahābalaḥ

09,002.032a bhūriśravā hato yatra somadattaś ca saṃyuge

09,002.032c bāhlīkaś ca mahārāja kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.032d*0015_01 bhagadatto hato yatra gajayuddhaviśāradaḥ

09,002.032d*0015_02 jayadrathaś ca nihataḥ kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.033a sudakṣiṇo hato yatra jalasaṃdhaś ca kauravaḥ

09,002.033c śrutāyuś cācyutāyuś ca kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.033d*0016_01 mahābalas tathā pāṇḍyaḥ sarvaśastrāstrapāragaḥ

09,002.033d*0016_02 nihataḥ pāṇḍavaiḥ saṃkhye kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.034a bṛhadbalo hato yatra māgadhaś ca mahābalaḥ

09,002.034b*0017_01 ugrāyudhaś ca vikrāntaḥ pratimānaṃ dhanuṣmatām

09,002.034b*0018_01 śatāyuś caiva vikrāntaḥ kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.034c āvantyo nihato yatra trigartaś ca janādhipaḥ

09,002.034e saṃśaptakāś ca bahavaḥ kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.034f*0019_01 **** **** śakuniś cāpi saubalaḥ

09,002.034f*0019_02 trigartaś ca mahābāhuḥ saṃśaptāś ca mahābalāḥ

09,002.034f*0020_01 yatra śūrā maheṣvāsā madarthe tyaktajīvitāḥ

09,002.034f*0020_02 nihatā bhīmasenena kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.035a alaṃbusas tathā rājan rākṣasaś cāpy alāyudhaḥ

09,002.035c ārśyaśṛṅgaś ca nihataḥ kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.036a nārāyaṇā hatā yatra gopālā yuddhadurmadāḥ

09,002.036c mlecchāś ca bahusāhasrāḥ kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.037a śakuniḥ saubalo yatra kaitavyaś ca mahābalaḥ

09,002.037c nihataḥ sabalo vīraḥ kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.037d*0021_01 ete cānye ca bahavaḥ kṛtāstrā yuddhadurmadāḥ

09,002.038a rājāno rājaputrāś ca śūrāḥ parighabāhavaḥ

09,002.038c nihatā bahavo yatra kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.038d*0022_01 yatra śūrā maheṣvāsāḥ kṛtāstrā yuddhadurmadāḥ

09,002.038d*0023_01 yatra śūrā mahātmānaḥ sarvaśāstrāstrapāragāḥ

09,002.038d*0024_01 bahavo nihatāḥ sūta mahendrasamavikramāḥ

09,002.039a nānādeśasamāvṛttāḥ kṣatriyā yatra saṃjaya

09,002.039c nihatāḥ samare sarve kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.040a putrāś ca me vinihatāḥ pautrāś caiva mahābalāḥ

09,002.040b*0025_01 duryodhano hato yatra putraś cāsya mahātmanaḥ

09,002.040c vayasyā bhrātaraś caiva kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.040d*0026_01 pārthena saṃyuge ghore kim anyad bhāgadheyataḥ

09,002.041a bhāgadheyasamāyukto dhruvam utpadyate naraḥ

09,002.041c yaś ca bhāgyasamāyuktaḥ sa śubhaṃ prāpnuyān naraḥ

09,002.042a ahaṃ viyuktaḥ svair bhāgyaiḥ putraiś caiveha saṃjaya

09,002.042c katham adya bhaviṣyāmi vṛddhaḥ śatruvaśaṃ gataḥ

09,002.043a nānyad atra paraṃ manye vanavāsād ṛte prabho

09,002.043c so 'haṃ vanaṃ gamiṣyāmi nirbandhur jñātisaṃkṣaye

09,002.044a na hi me 'nyad bhavec chreyo vanābhyupagamād ṛte

09,002.044c imām avasthāṃ prāptasya lūnapakṣasya saṃjaya

09,002.045a duryodhano hato yatra śalyaś ca nihato yudhi

09,002.045c duḥśāsano viśastaś ca vikarṇaś ca mahābalaḥ

09,002.046a kathaṃ hi bhīmasenasya śroṣye 'haṃ śabdam uttamam

09,002.046c ekena samare yena hataṃ putraśataṃ mama

09,002.047a asakṛd vadatas tasya duryodhanavadhena ca

09,002.047c duḥkhaśokābhisaṃtapto na śroṣye paruṣā giraḥ

09,002.048a evaṃ sa śokasaṃtaptaḥ pārthivo hatabāndhavaḥ

09,002.048c muhur muhur muhyamānaḥ putrādhibhir abhiplutaḥ

09,002.049a vilapya suciraṃ kālaṃ dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ

09,002.049c dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya cintayitvā parābhavam

09,002.050a duḥkhena mahatā rājā saṃtapto bharatarṣabha

09,002.050c punar gāvalgaṇiṃ sūtaṃ paryapṛcchad yathātatham

09,002.051a bhīṣmadroṇau hatau śrutvā sūtaputraṃ ca pātitam

09,002.051c senāpatiṃ praṇetāraṃ kim akurvata māmakāḥ

09,002.051d*0027_01 tathā śalyaṃ maheṣvāsaṃ madrāṇām īśvaraṃ vibhum

09,002.052a yaṃ yaṃ senāpraṇetāraṃ yudhi kurvanti māmakāḥ

09,002.052c acireṇaiva kālena taṃ taṃ nighnanti pāṇḍavāḥ

09,002.053a raṇamūrdhni hato bhīṣmaḥ paśyatāṃ vaḥ kirīṭinā

09,002.053c evam eva hato droṇaḥ sarveṣām eva paśyatām

09,002.054a evam eva hataḥ karṇaḥ sūtaputraḥ pratāpavān

09,002.054c sa rājakānāṃ sarveṣāṃ paśyatāṃ vaḥ kirīṭinā

09,002.055a pūrvam evāham ukto vai vidureṇa mahātmanā

09,002.055c duryodhanāparādhena prajeyaṃ vinaśiṣyati

09,002.056a ke cin na samyak paśyanti mūḍhāḥ samyak tathāpare

09,002.056c tad idaṃ mama mūḍhasya tathābhūtaṃ vacaḥ sma ha

09,002.057a yad abravīn me dharmātmā viduro dīrghadarśivān

09,002.057c tat tathā samanuprāptaṃ vacanaṃ satyavādinaḥ

09,002.058a daivopahatacittena yan mayāpakṛtaṃ purā

09,002.058c anayasya phalaṃ tasya brūhi gāvalgaṇe punaḥ

09,002.059a ko vā mukham anīkānām āsīt karṇe nipātite

09,002.059c arjunaṃ vāsudevaṃ ca ko vā pratyudyayau rathī

09,002.060a ke 'rakṣan dakṣiṇaṃ cakraṃ madrarājasya saṃyuge

09,002.060c vāmaṃ ca yoddhukāmasya ke vā vīrasya pṛṣṭhataḥ

09,002.061a kathaṃ ca vaḥ sametānāṃ madrarājo mahābalaḥ

09,002.061c nihataḥ pāṇḍavaiḥ saṃkhye putro vā mama saṃjaya

09,002.062a brūhi sarvaṃ yathātattvaṃ bharatānāṃ mahākṣayam

09,002.062c yathā ca nihataḥ saṃkhye putro duryodhano mama

09,002.063a pāñcālāś ca yathā sarve nihatāḥ sapadānugāḥ

09,002.063c dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca draupadyāḥ pañca cātmajāḥ

09,002.064a pāṇḍavāś ca yathā muktās tathobhau sātvatau yudhi

09,002.064c kṛpaś ca kṛtavarmā ca bhāradvājasya cātmajaḥ

09,002.065a yad yathā yādṛśaṃ caiva yuddhaṃ vṛttaṃ ca sāṃpratam

09,002.065c akhilaṃ śrotum icchāmi kuśalo hy asi saṃjaya

09,003.001 saṃjaya uvāca

09,003.001a śṛṇu rājann avahito yathā vṛtto mahān kṣayaḥ

09,003.001c kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca samāsādya parasparam

09,003.002a nihate sūtaputre tu pāṇḍavena mahātmanā

09,003.002c vidruteṣu ca sainyeṣu samānīteṣu cāsakṛt

09,003.002d@001_0001 ghore manuṣyadehānām ājau gajavarakṣaye

09,003.002d@001_0002 yat tat karṇe hate pārthaḥ siṃhanādam athākarot

09,003.002d@001_0003 tadā tava sutān rājan prāviśat sumahad bhayam

09,003.002d@001_0004 na saṃdhātum anīkāni na caivātha parākrame

09,003.002d@001_0005 āsīd buddhir hate karṇe tava yodhasya kasya cit

09,003.002d@001_0006 vaṇijo nāvi bhinnāyām agādhe viplavā iva

09,003.002d@001_0007 apāre pāram icchanto hate dvīpe kirīṭinā

09,003.002d@001_0008 sūtaputre hate rājan vitrastāḥ śaravikṣatāḥ

09,003.002d@001_0009 anāthā nātham icchanto mṛgāḥ siṃhārditā iva

09,003.002d@001_0010 bhagnaśṛṅgā iva vṛṣāḥ śīrṇadaṃṣṭrā ivoragāḥ

09,003.002d@001_0011 pratyupāyāma sāyāhne nirjitāḥ savyasācinā

09,003.002d@001_0012 hatapravīrā vidhvastā nikṛttā niśitaiḥ śaraiḥ

09,003.002d@001_0013 sūtaputre hate rājan putrās te prādravan bhayāt

09,003.002d@001_0014 viśastrakavacāḥ sarve kāṃdiśīkā vicetasaḥ

09,003.002d@001_0015 anyonyam abhinighnanto vīkṣamāṇā bhayārditāḥ

09,003.002d@001_0016 mām eva nūnaṃ bībhatsur mām eva ca vṛkodaraḥ

09,003.002d@001_0017 abhiyātīti manvānāḥ petur mamluś ca bhārata

09,003.002d@001_0018 hayān anye gajān anye rathān anye mahārathāḥ

09,003.002d@001_0019 āruhya javasaṃpannān pādātān prajahur bhayāt

09,003.002d@001_0020 kuñjaraiḥ syandanā bhagnāḥ sādinaś ca mahārathaiḥ

09,003.002d@001_0021 padātisaṃghāś cāśvaughaiḥ palāyadbhir bhṛśaṃ hatāḥ

09,003.002d@001_0022 vyālataskarasaṃkīrṇe sārthahīnā yathā vane

09,003.002d@001_0023 tathā tvadīyā nihate sūtaputre tadābhavan

09,003.002d@001_0024 hatārohās tathā nāgāś chinnahastās tathāpare

09,003.002d@001_0025 sarvaṃ pārthamayaṃ lokam apaśyan vai bhayārditāḥ

09,003.002d@001_0026 tān prekṣya dravataḥ sarvān bhīmasenabhayārditān

09,003.002d@001_0027 duryodhano 'tha svaṃ sūtaṃ hāhākṛtvedam abravīt

09,003.002d@001_0028 nātikramiṣyate pārtho dhanuṣpāṇim avasthitam

09,003.002d@001_0029 jaghane yudhyamānaṃ māṃ tūrṇam aśvān pracodaya

09,003.002d@001_0030 samare yudhyamānaṃ hi kaunteyo māṃ dhanaṃjayaḥ

09,003.002d@001_0031 notsahetābhyatikrāntuṃ velām iva mahārṇavaḥ

09,003.002d@001_0032 adyārjunaṃ sagovindaṃ māninaṃ ca vṛkodaram

09,003.002d@001_0033 nihatya śiṣṭāñ śatrūṃś ca karṇasyānṛṇyam āpnuyām

09,003.002d@001_0034 tac chrutvā kururājasya śūrāryasadṛśaṃ vacaḥ

09,003.002d@001_0035 sūto hemaparicchannāñ śanair aśvān acodayat

09,003.002d@001_0036 gajāśvarathahīnās tu pādātāś caiva māriṣa

09,003.002d@001_0037 pañcaviṃśatisāhasrāḥ prādravañ śanakair iva

09,003.002d@001_0038 tān bhīmasenaḥ saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ

09,003.002d@001_0039 balena caturaṅgeṇa parikṣipyāhanac charaiḥ

09,003.002d@001_0040 pratyayudhyanta te sarve bhīmasenaṃ sapārṣatam

09,003.002d@001_0041 pārthapārṣatayoś cānye jagṛhus tatra nāmanī

09,003.002d@001_0042 akrudhyata raṇe bhīmas tair mṛdhe pratyavasthitaiḥ

09,003.002d@001_0043 so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ gadāpāṇir ayudhyata

09,003.002d@001_0044 na tān rathastho bhūmiṣṭhān dharmāpekṣī vṛkodaraḥ

09,003.002d@001_0045 yodhayām āsa kaunteyo bhujavīryaṃ samāśritaḥ

09,003.002d@001_0046 jātarūpaparicchannāṃ pragṛhya mahatīṃ gadām

09,003.002d@001_0047 nyavadhīt tāvakān sarvān daṇḍapāṇir ivāntakaḥ

09,003.002d@001_0048 padātayo hi saṃrabdhās tyaktajīvitabāndhavāḥ

09,003.002d@001_0049 bhīmam abhyadravan saṃkhye pataṃgā jvalanaṃ yathā

09,003.002d@001_0050 āsādya bhīmasenaṃ te saṃrabdhā yuddhadurmadāḥ

09,003.002d@001_0051 vineśuḥ sahasā dṛṣṭvā bhūtagrāmā ivāntakam

09,003.002d@001_0052 śyenavad vyacarad bhīmaḥ khaḍgena gadayā tathā

09,003.002d@001_0053 pañcaviṃśatisāhasrāṃs tāvakānām apothayat

09,003.002d@001_0054 hatvā tat puruṣānīkaṃ bhīmaḥ satyaparākramaḥ

09,003.002d@001_0055 dhṛṣṭadyumnaṃ puraskṛtya punas tasthau mahābalaḥ

09,003.002d@001_0056 dhanaṃjayo rathānīkam anvapadyata vīryavān

09,003.002d@001_0057 mādrīputrau ca śakuniṃ sātyakiś ca mahābalaḥ

09,003.002d@001_0058 javenābhyapatan hṛṣṭā ghnanto dauryodhanaṃ balam

09,003.002d@001_0059 tasyāśvavārān subahūṃs te nihatya śitaiḥ śaraiḥ

09,003.002d@001_0060 tam anvadhāvaṃs tvaritās tatra yuddham avartata

09,003.002d@001_0061 tato dhanaṃjayo rājan rathānīkam agāhata

09,003.002d@001_0062 viśrutaṃ triṣu lokeṣu gāṇḍīvaṃ vyākṣipan dhanuḥ

09,003.002d@001_0063 kṛṣṇasārathim āyāntaṃ dṛṣṭvā śvetahayaṃ ratham

09,003.002d@001_0064 arjunaṃ cāpi yoddhāraṃ tvadīyāḥ prādravan bhayāt

09,003.002d@001_0065 viprahīnarathāśvāś ca śaraiś ca parivāritāḥ

09,003.002d@001_0066 pañcaviṃśatisāhasrāḥ pārtham ārchan padātayaḥ

09,003.002d@001_0067 hatvā tat puruṣānīkaṃ pāñcālānāṃ mahārathaḥ

09,003.002d@001_0068 bhīmasenaṃ puraskṛtya na cirāt pratyadṛśyata

09,003.002d@001_0069 mahādhanurdharaḥ śrīmān amitragaṇamardanaḥ

09,003.002d@001_0070 putraḥ pāñcālarājasya dhṛṣṭadyumno mahāyaśāḥ

09,003.002d@001_0071 pārāvatasavarṇāśvaṃ kovidāravaradhvajam

09,003.002d@001_0072 dhṛṣṭadyumnaṃ raṇe dṛṣṭvā tvadīyāḥ prādravan bhayāt

09,003.002d@001_0073 gāndhārarājaṃ śīghrāstram anusṛtya yaśasvinau

09,003.002d@001_0074 nacirāt pratyadṛśyetāṃ mādrīputrau sasātyakī

09,003.002d@001_0075 cekitānaḥ śikhaṇḍī ca draupadeyāś ca māriṣa

09,003.002d@001_0076 hatvā tvadīyaṃ sumahat sainyaṃ śaṅkhān athādhaman

09,003.002d@001_0077 te sarve tāvakān prekṣya dravato vai parāṅmukhān

09,003.002d@001_0078 abhyadhāvanta nighnanto vṛṣāñ jitvā vṛṣā iva

09,003.002d@001_0079 senāvaśeṣaṃ taṃ dṛṣṭvā tava putrasya pāṇḍavaḥ

09,003.002d@001_0080 vyavasthitaṃ savyasācī cukrodha balavan nṛpa

09,003.002d@001_0081 tata enaṃ śarai rājan sahasā samavākirat

09,003.002d@001_0082 rajasā codgatenātha na sma kiṃ cana dṛśyate

09,003.002d@001_0083 andhakārīkṛte loke śarībhūte mahītale

09,003.002d@001_0084 diśaḥ sarvā mahārāja tāvakāḥ prādravan bhayāt

09,003.002d@001_0085 bhajyamāneṣu sainyeṣu kururājo viśāṃ pate

09,003.002d@001_0086 pareṣām ātmanaś caiva samantāt samupādravat

09,003.002d@001_0087 tato duryodhanaḥ sarvān ājuhāvātha pāṇḍavān

09,003.002d@001_0088 yuddhāya bharataśreṣṭha devān iva purā baliḥ

09,003.002d@001_0089 ta enam abhigarjantaṃ sahitāḥ samupādravan

09,003.002d@001_0090 nānāśastrasṛjaḥ kruddhā bhartsayanto muhur muhuḥ

09,003.002d@001_0091 duryodhano 'py asaṃbhrāntas tān arīn vyadhamac charaiḥ

09,003.002d@001_0092 tatrādbhutam apaśyāma tava putrasya pauruṣam

09,003.002d@001_0093 yad enaṃ pāṇḍavāḥ sarve na śekur ativartitum

09,003.002d@001_0094 nātidūrāpayātaṃ tu kṛtabuddhiṃ palāyane

09,003.002d@001_0095 duryodhanaḥ svakaṃ sainyam apaśyad bhṛśavikṣatam

09,003.002d@001_0096 tato 'vasthāpya rājendra kṛtabuddhis tavātmajaḥ

09,003.002d@001_0097 harṣayann iva tān yodhān idaṃ vacanam abravīt

09,003.002d@001_0098 na taṃ deśaṃ prapaśyāmi pṛthivyāṃ parvateṣu ca

09,003.002d@001_0099 yatra yātān na vo hanyuḥ pāṇḍavāḥ kiṃ sṛtena vaḥ

09,003.002d@001_0100 svalpaṃ caiva balaṃ teṣāṃ kṛṣṇau ca bhṛśavikṣatau

09,003.002d@001_0101 yadi sarve 'tra tiṣṭhāmo dhruvo no vijayo bhavet

09,003.002d@001_0102 viprayātāṃs tu vo bhinnān pāṇḍavāḥ kṛtakilbiṣān

09,003.002d@001_0103 anusṛtya haniṣyanti śreyo naḥ samare vadhaḥ

09,003.002d@001_0104 sukhaḥ sāṃgrāmiko mṛtyuḥ kṣatradharmeṇa yudhyataḥ

09,003.002d@001_0105 mṛto duḥkhaṃ na jānīte pretya cānantyam aśnute

09,003.002d@001_0106 śṛṇvantu kṣatriyāḥ sarve yāvanto vai samāgatāḥ

09,003.002d@001_0107 dviṣato bhīmasenasya kruddhasya vaśam eṣy atha

09,003.002d@001_0108 pitāmahair ācaritaṃ na dharmaṃ hātum arhatha

09,003.002d@001_0109 na hi karmāsti pāpīyaḥ kṣatriyasya palāyanāt

09,003.002d@001_0110 na yuddhadharmāc chreyān hi panthāḥ svargasya kauravāḥ

09,003.002d@001_0111 sucireṇārjitāṃl lokān sadyo yodhaḥ samaśnute

09,003.002d@001_0112 tasya tad vacanaṃ rājñaḥ pūjayitvā mahārathāḥ

09,003.002d@001_0113 punar evābhyavartanta kṣatriyāḥ pāṇḍavān prati

09,003.002d@001_0114 parājayam amṛṣyantaḥ kṛtacittāś ca vikrame

09,003.002d@001_0115 tataḥ pravavṛte yuddhaṃ punar eva sudāruṇam

09,003.002d@001_0116 tāvakānāṃ pareṣāṃ ca devāsuraraṇopamam

09,003.002d@001_0117 yudhiṣṭhirapurogāṃś ca sarvasainyena pāṇḍavān

09,003.002d@001_0118 anvadhāvan mahārāja putro duryodhanas tava

09,003.003a vimukhe tava putre tu śokopahatacetasi

09,003.003b*0028_01 pātiteṣu turaṃgeṣu gajeṣu ca ratheṣu ca

09,003.003c bhṛśodvigneṣu sainyeṣu dṛṣṭvā pārthasya vikramam

09,003.004a dhyāyamāneṣu sainyeṣu duḥkhaṃ prāpteṣu bhārata

09,003.004c balānāṃ mathyamānānāṃ śrutvā ninadam uttamam

09,003.005a abhijñānaṃ narendrāṇāṃ vikṛtaṃ prekṣya saṃyuge

09,003.005c patitān rathanīḍāṃś ca rathāṃś cāpi mahātmanām

09,003.006a raṇe vinihatān nāgān dṛṣṭvā pattīṃś ca māriṣa

09,003.006c āyodhanaṃ cātighoraṃ rudrasyākrīḍasaṃnibham

09,003.007a aprakhyātiṃ gatānāṃ tu rājñāṃ śatasahasraśaḥ

09,003.007c kṛpāviṣṭaḥ kṛpo rājan vayaḥśīlasamanvitaḥ

09,003.008a abravīt tatra tejasvī so 'bhisṛtya janādhipam

09,003.008c duryodhanaṃ manyuvaśād vacanaṃ vacanakṣamaḥ

09,003.009a duryodhana nibodhedaṃ yat tvā vakṣyāmi kaurava

09,003.009c śrutvā kuru mahārāja yadi te rocate 'nagha

09,003.010a na yuddhadharmāc chreyān vai panthā rājendra vidyate

09,003.010c yaṃ samāśritya yudhyante kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha

09,003.011a putro bhrātā pitā caiva svasreyo mātulas tathā

09,003.011c saṃbandhibāndhavāś caiva yodhyā vai kṣatrajīvinā

09,003.012a vadhe caiva paro dharmas tathādharmaḥ palāyane

09,003.012c te sma ghorāṃ samāpannā jīvikāṃ jīvitārthinaḥ

09,003.013a tatra tvāṃ prativakṣyāmi kiṃ cid eva hitaṃ vacaḥ

09,003.013c hate bhīṣme ca droṇe ca karṇe caiva mahārathe

09,003.014a jayadrathe ca nihate tava bhrātṛṣu cānagha

09,003.014c lakṣmaṇe tava putre ca kiṃ śeṣaṃ paryupāsmahe

09,003.015a yeṣu bhāraṃ samāsajya rājye matim akurmahi

09,003.015c te saṃtyajya tanūr yātāḥ śūrā brahmavidāṃ gatim

09,003.016a vayaṃ tv iha vinābhūtā guṇavadbhir mahārathaiḥ

09,003.016c kṛpaṇaṃ vartayiṣyāma pātayitvā nṛpān bahūn

09,003.017a sarvair api ca jīvadbhir bībhatsur aparājitaḥ

09,003.017c kṛṣṇanetro mahābāhur devair api durāsadaḥ

09,003.018a indrakārmukavajrābham indraketum ivocchritam

09,003.018c vānaraṃ ketum āsādya saṃcacāla mahācamūḥ

09,003.019a siṃhanādena bhīmasya pāñcajanyasvanena ca

09,003.019c gāṇḍīvasya ca nirghoṣāt saṃhṛṣyanti manāṃsi naḥ

09,003.020a carantīva mahāvidyun muṣṇanti nayanaprabhām

09,003.020c alātam iva cāviddhaṃ gāṇḍīvaṃ samadṛśyata

09,003.021a jāmbūnadavicitraṃ ca dhūyamānaṃ mahad dhanuḥ

09,003.021c dṛśyate dikṣu sarvāsu vidyud abhraghaneṣv iva

09,003.021d*0029_01 śvetāś ca vegasaṃpannāḥ śaśikāśasamaprabhāḥ

09,003.021d*0029_02 pibanta iva cākāśaṃ rathe yuktās tu vājinaḥ

09,003.022a uhyamānaś ca kṛṣṇena vāyuneva balāhakaḥ

09,003.022b*0030_01 jāmbūnadavicitrāṅgā vahante cārjunaṃ raṇe

09,003.022c tāvakaṃ tad balaṃ rājann arjuno 'stravidāṃ varaḥ

09,003.022e gahanaṃ śiśire kakṣaṃ dadāhāgnir ivotthitaḥ

09,003.023a gāhamānam anīkāni mahendrasadṛśaprabham

09,003.023c dhanaṃjayam apaśyāma caturdantam iva dvipam

09,003.024a vikṣobhayantaṃ senāṃ te trāsayantaṃ ca pārthivān

09,003.024c dhanaṃjayam apaśyāma nalinīm iva kuñjaram

09,003.025a trāsayantaṃ tathā yodhān dhanur ghoṣeṇa pāṇḍavam

09,003.025c bhūya enam apaśyāma siṃhaṃ mṛgagaṇā iva

09,003.026a sarvalokamaheṣvāsau vṛṣabhau sarvadhanvinām

09,003.026c āmuktakavacau kṛṣṇau lokamadhye virejatuḥ

09,003.027a adya saptadaśāhāni vartamānasya bhārata

09,003.027c saṃgrāmasyātighorasya vadhyatāṃ cābhito yudhi

09,003.028a vāyuneva vidhūtāni tavānīkāni sarvaśaḥ

09,003.028c śaradambhodajālāni vyaśīryanta samantataḥ

09,003.029a tāṃ nāvam iva paryastāṃ bhrāntavātāṃ mahārṇave

09,003.029c tava senāṃ mahārāja savyasācī vyakampayat

09,003.030a kva nu te sūtaputro 'bhūt kva nu droṇaḥ sahānugaḥ

09,003.030c ahaṃ kva ca kva cātmā te hārdikyaś ca tathā kva nu

09,003.030e duḥśāsanaś ca bhrātā te bhrātṛbhiḥ sahitaḥ kva nu

09,003.031a bāṇagocarasaṃprāptaṃ prekṣya caiva jayadratham

09,003.031c saṃbandhinas te bhrātṝṃś ca sahāyān mātulāṃs tathā

09,003.032a sarvān vikramya miṣato lokāṃś cākramya mūrdhani

09,003.032c jayadratho hato rājan kiṃ nu śeṣam upāsmahe

09,003.033a ko veha sa pumān asti yo vijeṣyati pāṇḍavam

09,003.033b*0031_01 asti kaḥ puruṣaś cādya yo jeṣyati dhanaṃjayam

09,003.033c tasya cāstrāṇi divyāni vividhāni mahātmanaḥ

09,003.033e gāṇḍīvasya ca nirghoṣo vīryāṇi harate hi naḥ

09,003.034a naṣṭacandrā yathā rātriḥ seneyaṃ hatanāyakā

09,003.034a*0032_01 **** **** kāminī ca mṛtapriyā

09,003.034c nāgabhagnadrumā śuṣkā nadīvākulatāṃ gatā

09,003.034d*0032_02 yathā nadī śuṣkajalā senā karṇaṃ vinā tathā

09,003.035a dhvajinyāṃ hatanetrāyāṃ yatheṣṭaṃ śvetavāhanaḥ

09,003.035c cariṣyati mahābāhuḥ kakṣe 'gnir iva saṃjvalan

09,003.036a sātyakeś caiva yo vego bhīmasenasya cobhayoḥ

09,003.036c dārayeta girīn sarvāñ śoṣayeta ca sāgarān

09,003.037a uvāca vākyaṃ yad bhīmaḥ sabhāmadhye viśāṃ pate

09,003.037c kṛtaṃ tat sakalaṃ tena bhūyaś caiva kariṣyati

09,003.038a pramukhasthe tadā karṇe balaṃ pāṇḍavarakṣitam

09,003.038c durāsadaṃ tathā guptaṃ gūḍhaṃ gāṇḍīvadhanvanā

09,003.039a yuṣmābhis tāni cīrṇāni yāny asādhūni sādhuṣu

09,003.039c akāraṇakṛtāny eva teṣāṃ vaḥ phalam āgatam

09,003.040a ātmano 'rthe tvayā loko yatnataḥ sarva āhṛtaḥ

09,003.040c sa te saṃśayitas tāta ātmā ca bharatarṣabha

09,003.041a rakṣa duryodhanātmānam ātmā sarvasya bhājanam

09,003.041c bhinne hi bhājane tāta diśo gacchati tadgatam

09,003.042a hīyamānena vai saṃdhiḥ paryeṣṭavyaḥ samena ca

09,003.042c vigraho vardhamānena nītir eṣā bṛhaspateḥ

09,003.043a te vayaṃ pāṇḍuputrebhyo hīnāḥ svabalaśaktitaḥ

09,003.043c atra te pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ saṃdhiṃ manye kṣamaṃ prabho

09,003.044a na jānīte hi yaḥ śreyaḥ śreyasaś cāvamanyate

09,003.044c sa kṣipraṃ bhraśyate rājyān na ca śreyo 'nuvindati

09,003.045a praṇipatya hi rājānaṃ rājyaṃ yadi labhemahi

09,003.045c śreyaḥ syān na tu mauḍhyena rājan gantuṃ parābhavam

09,003.046a vaicitravīryavacanāt kṛpāśīlo yudhiṣṭhiraḥ

09,003.046c viniyuñjīta rājye tvāṃ govindavacanena ca

09,003.046d*0033_01 ajātaśatruḥ kauravyo guruśuśrūṣaṇe rataḥ

09,003.046d*0033_02 dhṛtarāṣṭrasya vacanaṃ nāvamaṃsyati dhārmikaḥ

09,003.046d*0033_03 kurvanti bhrātaraś cāsya vacanaṃ nātra saṃśayaḥ

09,003.047a yad brūyād dhi hṛṣīkeśo rājānam aparājitam

09,003.047c arjunaṃ bhīmasenaṃ ca sarvaṃ kuryur asaṃśayam

09,003.048a nātikramiṣyate kṛṣṇo vacanaṃ kauravasya ha

09,003.048c dhṛtarāṣṭrasya manye 'haṃ nāpi kṛṣṇasya pāṇḍavaḥ

09,003.049a etat kṣamam ahaṃ manye tava pārthair avigraham

09,003.049c na tvā bravīmi kārpaṇyān na prāṇaparirakṣaṇāt

09,003.049e pathyaṃ rājan bravīmi tvāṃ tat parāsuḥ smariṣyasi

09,003.050a iti vṛddho vilapyaitat kṛpaḥ śāradvato vacaḥ

09,003.050c dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya śuśoca ca mumoha ca

09,004.001 saṃjaya uvāca

09,004.001a evam uktas tato rājā gautamena yaśasvinā

09,004.001c niḥśvasya dīrgham uṣṇaṃ ca tūṣṇīm āsīd viśāṃ pate

09,004.002a tato muhūrtaṃ sa dhyātvā dhārtarāṣṭro mahāmanāḥ

09,004.002c kṛpaṃ śāradvataṃ vākyam ity uvāca paraṃtapaḥ

09,004.003a yat kiṃ cit suhṛdā vācyaṃ tat sarvaṃ śrāvito hy aham

09,004.003c kṛtaṃ ca bhavatā sarvaṃ prāṇān saṃtyajya yudhyatā

09,004.004a gāhamānam anīkāni yudhyamānaṃ mahārathaiḥ

09,004.004c pāṇḍavair atitejobhir lokas tvām anudṛṣṭavān

09,004.005a suhṛdā yad idaṃ vācyaṃ bhavatā śrāvito hy aham

09,004.005c na māṃ prīṇāti tat sarvaṃ mumūrṣor iva bheṣajam

09,004.006a hetukāraṇasaṃyuktaṃ hitaṃ vacanam uttamam

09,004.006c ucyamānaṃ mahābāho na me viprāgrya rocate

09,004.007a rājyād vinikṛto 'smābhiḥ kathaṃ so 'smāsu viśvaset

09,004.007c akṣadyūte ca nṛpatir jito 'smābhir mahādhanaḥ

09,004.007e sa kathaṃ mama vākyāni śraddadhyād bhūya eva tu

09,004.008a tathā dautyena saṃprāptaḥ kṛṣṇaḥ pārthahite rataḥ

09,004.008c pralabdhaś ca hṛṣīkeśas tac ca karma virodhitam

09,004.008e sa ca me vacanaṃ brahman katham evābhimaṃsyate

09,004.009a vilalāpa hi yat kṛṣṇā sabhāmadhye sameyuṣī

09,004.009c na tan marṣayate kṛṣṇo na rājyaharaṇaṃ tathā

09,004.010a ekaprāṇāv ubhau kṛṣṇāv anyonyaṃ prati saṃhatau

09,004.010c purā yac chrutam evāsīd adya paśyāmi tat prabho

09,004.011a svasrīyaṃ ca hataṃ śrutvā duḥkhaṃ svapiti keśavaḥ

09,004.011c kṛtāgaso vayaṃ tasya sa madarthaṃ kathaṃ kṣamet

09,004.012a abhimanyor vināśena na śarma labhate 'rjunaḥ

09,004.012c sa kathaṃ maddhite yatnaṃ prakariṣyati yācitaḥ

09,004.013a madhyamaḥ pāṇḍavas tīkṣṇo bhīmaseno mahābalaḥ

09,004.013c pratijñātaṃ ca tenograṃ sa bhajyeta na saṃnamet

09,004.013d*0034_01 sa haniṣyati māṃ rudrahastenāpi hi rakṣitam

09,004.014a ubhau tau baddhanistriṃśāv ubhau cābaddhakaṅkaṭau

09,004.014c kṛtavairāv ubhau vīrau yamāv api yamopamau

09,004.015a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca kṛtavairau mayā saha

09,004.015c tau kathaṃ maddhite yatnaṃ prakuryātāṃ dvijottama

09,004.016a duḥśāsanena yat kṛṣṇā ekavastrā rajasvalā

09,004.016c parikliṣṭā sabhāmadhye sarvalokasya paśyataḥ

09,004.017a tathā vivasanāṃ dīnāṃ smaranty adyāpi pāṇḍavāḥ

09,004.017b*0035_01 kṛṣṇaḥ pratyaham evedaṃ vakti nāśe mamoditaḥ

09,004.017b*0035_02 teṣu jīvatsu pārtheṣu tasmiñ jīvati keśave

09,004.017b*0035_03 vināśam eva yāsyāmi svapāpenaiva sānujaḥ

09,004.017c na nivārayituṃ śakyāḥ saṃgrāmāt te paraṃtapāḥ

09,004.018a yadā ca draupadī kṛṣṇā madvināśāya duḥkhitā

09,004.018c ugraṃ tepe tapaḥ kṛṣṇā bhartṝṇām arthasiddhaye

09,004.018e sthaṇḍile nityadā śete yāvad vairasya yātanā

09,004.019a nikṣipya mānaṃ darpaṃ ca vāsudevasahodarā

09,004.019c kṛṣṇāyāḥ preṣyavad bhūtvā śuśrūṣāṃ kurute sadā

09,004.020a iti sarvaṃ samunnaddhaṃ na nirvāti kathaṃ cana

09,004.020c abhimanyor vināśena sa saṃdheyaḥ kathaṃ mayā

09,004.021a kathaṃ ca nāma bhuktvemāṃ pṛthivīṃ sāgarāmbarām

09,004.021c pāṇḍavānāṃ prasādena bhuñjīyāṃ rājyam alpakam

09,004.022a upary upari rājñāṃ vai jvalito bhāskaro yathā

09,004.022c yudhiṣṭhiraṃ kathaṃ paścād anuyāsyāmi dāsavat

09,004.023a kathaṃ bhuktvā svayaṃ bhogān dattvā dāyāṃś ca puṣkalān

09,004.023c kṛpaṇaṃ vartayiṣyāmi kṛpaṇaiḥ saha jīvikām

09,004.024a nābhyasūyāmi te vākyam uktaṃ snigdhaṃ hitaṃ tvayā

09,004.024c na tu saṃdhim ahaṃ manye prāptakālaṃ kathaṃ cana

09,004.025a sunītam anupaśyāmi suyuddhena paraṃtapa

09,004.025c nāyaṃ klībayituṃ kālaḥ saṃyoddhuṃ kāla eva naḥ

09,004.026a iṣṭaṃ me bahubhir yajñair dattā vipreṣu dakṣiṇāḥ

09,004.026c prāptāḥ kramaśrutā vedāḥ śatrūṇāṃ mūrdhni ca sthitam

09,004.027a bhṛtyā me subhṛtās tāta dīnaś cābhyuddhṛto janaḥ

09,004.027b*0036_01 notsahe 'dya dvijaśreṣṭha pāṇḍavān vaktum īdṛśam

09,004.027c yātāni pararāṣṭrāṇi svarāṣṭram anupālitam

09,004.028a bhuktāś ca vividhā bhogās trivargaḥ sevito mayā

09,004.028c pitṝṇāṃ gatam ānṛṇyaṃ kṣatradharmasya cobhayoḥ

09,004.029a na dhruvaṃ sukham astīha kuto rājyaṃ kuto yaśaḥ

09,004.029c iha kīrtir vidhātavyā sā ca yuddhena nānyathā

09,004.030a gṛhe yat kṣatriyasyāpi nidhanaṃ tad vigarhitam

09,004.030c adharmaḥ sumahān eṣa yac chayyāmaraṇaṃ gṛhe

09,004.031a araṇye yo vimuñceta saṃgrāme vā tanuṃ naraḥ

09,004.031c kratūn āhṛtya mahato mahimānaṃ sa gacchati

09,004.032a kṛpaṇaṃ vilapann ārto jarayābhipariplutaḥ

09,004.032c mriyate rudatāṃ madhye jñātīnāṃ na sa pūruṣaḥ

09,004.033a tyaktvā tu vividhān bhogān prāptānāṃ paramāṃ gatim

09,004.033c apīdānīṃ suyuddhena gaccheyaṃ satsalokatām

09,004.034a śūrāṇām āryavṛttānāṃ saṃgrāmeṣv anivartinām

09,004.034c dhīmatāṃ satyasaṃdhānāṃ sarveṣāṃ kratuyājinām

09,004.035a śastrāvabhṛtham āptānāṃ dhruvaṃ vāsas triviṣṭape

09,004.035c mudā nūnaṃ prapaśyanti śubhrā hy apsarasāṃ gaṇāḥ

09,004.035d*0037_01 mṛdhe tanutyajo yodhān prekṣanty apsarasāṃ gaṇāḥ

09,004.035d*0038_01 nūnaṃ mudopatiṣṭhanti svarge tān apsarogaṇāḥ

09,004.036a paśyanti nūnaṃ pitaraḥ pūjitāñ śakrasaṃsadi

09,004.036c apsarobhiḥ parivṛtān modamānāṃs triviṣṭape

09,004.037a panthānam amarair yātaṃ śūraiś caivānivartibhiḥ

09,004.037c api taiḥ saṃgataṃ mārgaṃ vayam apy āruhemahi

09,004.038a pitāmahena vṛddhena tathācāryeṇa dhīmatā

09,004.038c jayadrathena karṇena tathā duḥśāsanena ca

09,004.038d*0039_01 sārdhaṃ duryodhanaḥ svarge khelatāṃ yuddhapātitaḥ

09,004.039a ghaṭamānā madarthe 'smin hatāḥ śūrā janādhipāḥ

09,004.039c śerate lohitāktāṅgāḥ pṛthivyāṃ śaravikṣatāḥ

09,004.040a uttamāstravidaḥ śūrā yathoktakratuyājinaḥ

09,004.040c tyaktvā prāṇān yathānyāyam indrasadmasu dhiṣṭhitāḥ

09,004.041a tais tv ayaṃ racitaḥ panthā durgamo hi punar bhavet

09,004.041c saṃpatadbhir mahāvegair ito yādbhiś ca sadgatim

09,004.042a ye madarthe hatāḥ śūrās teṣāṃ kṛtam anusmaran

09,004.042c ṛṇaṃ tat pratimuñcāno na rājye mana ādadhe

09,004.043a pātayitvā vayasyāṃś ca bhrātṝn atha pitāmahān

09,004.043c jīvitaṃ yadi rakṣeyaṃ loko māṃ garhayed dhruvam

09,004.044a kīdṛśaṃ ca bhaved rājyaṃ mama hīnasya bandhubhiḥ

09,004.044c sakhibhiś ca suhṛdbhiś ca praṇipatya ca pāṇḍavam

09,004.045a so 'ham etādṛśaṃ kṛtvā jagato 'sya parābhavam

09,004.045c suyuddhena tataḥ svargaṃ prāpsyāmi na tad anyathā

09,004.046a evaṃ duryodhanenoktaṃ sarve saṃpūjya tad vacaḥ

09,004.046b*0040_01 tac chrutvā tava putrasya sattvayuktasya bhāṣitam

09,004.046c sādhu sādhv iti rājānaṃ kṣatriyāḥ saṃbabhāṣire

09,004.047a parājayam aśocantaḥ kṛtacittāś ca vikrame

09,004.047c sarve suniścitā yoddhum udagramanaso 'bhavan

09,004.048a tato vāhān samāśvāsya sarve yuddhābhinandinaḥ

09,004.048c ūne dviyojane gatvā pratyatiṣṭhanta kauravāḥ

09,004.049a ākāśe vidrume puṇye prasthe himavataḥ śubhe

09,004.049c aruṇāṃ sarasvatīṃ prāpya papuḥ sasnuś ca tajjalam

09,004.050a tava putrāḥ kṛtotsāhāḥ paryavartanta te tataḥ

09,004.050c paryavasthāpya cātmānam anyonyena punas tadā

09,004.050e sarve rājan nyavartanta kṣatriyāḥ kālacoditāḥ

09,005.001 saṃjaya uvāca

09,005.001a atha haimavate prasthe sthitvā yuddhābhinandinaḥ

09,005.001c sarva eva mahārāja yodhās tatra samāgatāḥ

09,005.002a śalyaś ca citrasenaś ca śakuniś ca mahārathaḥ

09,005.002c aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ

09,005.003a suṣeṇo 'riṣṭasenaś ca dhṛtasenaś ca vīryavān

09,005.003c jayatsenaś ca rājānas te rātrim uṣitās tataḥ

09,005.004a raṇe karṇe hate vīre trāsitā jitakāśibhiḥ

09,005.004c nālabhañ śarma te putrā himavantam ṛte girim

09,005.005a te 'bruvan sahitās tatra rājānaṃ sainyasaṃnidhau

09,005.005c kṛtayatnā raṇe rājan saṃpūjya vidhivat tadā

09,005.006a kṛtvā senāpraṇetāraṃ parāṃs tvaṃ yoddhum arhasi

09,005.006c yenābhiguptāḥ saṃgrāme jayemāsuhṛdo vayam

09,005.007a tato duryodhanaḥ sthitvā rathe rathavarottamam

09,005.007c sarvayuddhavibhāgajñam antakapratimaṃ yudhi

09,005.008a svaṅgaṃ pracchannaśirasaṃ kambugrīvaṃ priyaṃvadam

09,005.008c vyākośapadmābhimukhaṃ vyāghrāsyaṃ merugauravam

09,005.009a sthāṇor vṛṣasya sadṛśaṃ skandhanetragatisvaraiḥ

09,005.009c puṣṭaśliṣṭāyatabhujaṃ suvistīrṇaghanorasam

09,005.010a jave bale ca sadṛśam aruṇānujavātayoḥ

09,005.010c ādityasya tviṣā tulyaṃ buddhyā cośanasā samam

09,005.011a kāntirūpamukhaiśvaryais tribhiś candramasopamam

09,005.011c kāñcanopalasaṃghātaiḥ sadṛśaṃ śliṣṭasaṃdhikam

09,005.012a suvṛttorukaṭījaṅghaṃ supādaṃ svaṅgulīnakham

09,005.012c smṛtvā smṛtvaiva ca guṇān dhātrā yatnād vinirmitam

09,005.013a sarvalakṣaṇasaṃpannaṃ nipuṇaṃ śrutisāgaram

09,005.013c jetāraṃ tarasārīṇām ajeyaṃ śatrubhir balāt

09,005.013d*0041_01 prayogabalasaṃhāraprāyaścittaṃ sumaṅgalam

09,005.013d*0041_02 prayogaviniyogau ca smṛtiṃ yasya guṇān viduḥ

09,005.014a daśāṅgaṃ yaś catuṣpādam iṣvastraṃ veda tattvataḥ

09,005.014c sāṅgāṃś ca caturo vedān samyag ākhyānapañcamān

09,005.015a ārādhya tryambakaṃ yatnād vratair ugrair mahātapāḥ

09,005.015c ayonijāyām utpanno droṇenāyonijena yaḥ

09,005.016a tam apratimakarmāṇaṃ rūpeṇāsadṛśaṃ bhuvi

09,005.016c pāragaṃ sarvavidyānāṃ guṇārṇavam aninditam

09,005.016e tam abhyetyātmajas tubhyam aśvatthāmānam abravīt

09,005.017a yaṃ puraskṛtya sahitā yudhi jeṣyāma pāṇḍavān

09,005.017c guruputro 'dya sarveṣām asmākaṃ paramā gatiḥ

09,005.017e bhavāṃs tasmān niyogāt te ko 'stu senāpatir mama

09,005.018 drauṇir uvāca

09,005.018a ayaṃ kulena vīryeṇa tejasā yaśasā śriyā

09,005.018c sarvair guṇaiḥ samuditaḥ śalyo no 'stu camūpatiḥ

09,005.019a bhāgineyān nijāṃs tyaktvā kṛtajño 'smān upāgataḥ

09,005.019c mahāseno mahābāhur mahāsena ivāparaḥ

09,005.020a enaṃ senāpatiṃ kṛtvā nṛpatiṃ nṛpasattama

09,005.020c śakyaḥ prāptuṃ jayo 'smābhir devaiḥ skandam ivājitam

09,005.021a tathokte droṇaputreṇa sarva eva narādhipāḥ

09,005.021c parivārya sthitāḥ śalyaṃ jayaśabdāṃś ca cakrire

09,005.021e yuddhāya ca matiṃ cakrūr āveśaṃ ca paraṃ yayuḥ

09,005.022a tato duryodhanaḥ śalyaṃ bhūmau sthitvā rathe sthitam

09,005.022c uvāca prāñjalir bhūtvā rāmabhīṣmasamaṃ raṇe

09,005.023a ayaṃ sa kālaḥ saṃprāpto mitrāṇāṃ mitravatsala

09,005.023c yatra mitram amitraṃ vā parīkṣante budhā janāḥ

09,005.024a sa bhavān astu naḥ śūraḥ praṇetā vāhinīmukhe

09,005.024c raṇaṃ ca yāte bhavati pāṇḍavā mandacetasaḥ

09,005.024e bhaviṣyanti sahāmātyāḥ pāñcālāś ca nirudyamāḥ

09,005.024f*0042_01 duryodhanavacaḥ śrutvā śalyo madrādhipas tadā

09,005.024f*0042_02 uvāca vākyaṃ dharmajño rājānaṃ rājasaṃnidhau

09,005.025 śalya uvāca

09,005.025a yat tu māṃ manyase rājan kururāja karomi tat

09,005.025c tvatpriyārthaṃ hi me sarvaṃ prāṇā rājyaṃ dhanāni ca

09,005.026 duryodhana uvāca

09,005.026a senāpatyena varaye tvām ahaṃ mātulātulam

09,005.026c so 'smān pāhi yudhāṃ śreṣṭha skando devān ivāhave

09,005.027a abhiṣicyasva rājendra devānām iva pāvakiḥ

09,005.027c jahi śatrūn raṇe vīra mahendro dānavān iva

09,006.001 saṃjaya uvāca

09,006.001a etac chrutvā vaco rājño madrarājaḥ pratāpavān

09,006.001c duryodhanaṃ tadā rājan vākyam etad uvāca ha

09,006.002a duryodhana mahābāho śṛṇu vākyavidāṃ vara

09,006.002c yāv etau manyase kṛṣṇau rathasthau rathināṃ varau

09,006.002e na me tulyāv ubhāv etau bāhuvīrye kathaṃ cana

09,006.003a udyatāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ sasurāsuramānavām

09,006.003c yodhayeyaṃ raṇamukhe saṃkruddhaḥ kim u pāṇḍavān

09,006.003e vijeṣye ca raṇe pārthān somakāṃś ca samāgatān

09,006.004a ahaṃ senāpraṇetā te bhaviṣyāmi na saṃśayaḥ

09,006.004c taṃ ca vyūhaṃ vidhāsyāmi na tariṣyanti yaṃ pare

09,006.004e iti satyaṃ bravīmy eṣa duryodhana na saṃśayaḥ

09,006.005a evam uktas tato rājā madrādhipatim añjasā

09,006.005c abhyaṣiñcata senāyā madhye bharatasattama

09,006.005e vidhinā śāstradṛṣṭena hṛṣṭarūpo viśāṃ pate

09,006.006a abhiṣikte tatas tasmin siṃhanādo mahān abhūt

09,006.006c tava sainyeṣv avādyanta vāditrāṇi ca bhārata

09,006.007a hṛṣṭāś cāsaṃs tadā yodhā madrakāś ca mahārathāḥ

09,006.007c tuṣṭuvuś caiva rājānaṃ śalyam āhavaśobhinam

09,006.008a jaya rājaṃś ciraṃ jīva jahi śatrūn samāgatān

09,006.008c tava bāhubalaṃ prāpya dhārtarāṣṭrā mahābalāḥ

09,006.008e nikhilāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ praśāsantu hatadviṣaḥ

09,006.009a tvaṃ hi śakto raṇe jetuṃ sasurāsuramānavān

09,006.009c martyadharmāṇa iha tu kim u somakasṛñjayān

09,006.010a evaṃ saṃstūyamānas tu madrāṇām adhipo balī

09,006.010c harṣaṃ prāpa tadā vīro durāpam akṛtātmabhiḥ

09,006.011 śalya uvāca

09,006.011a adyaivāhaṃ raṇe sarvān pāñcālān saha pāṇḍavaiḥ

09,006.011c nihaniṣyāmi rājendra svargaṃ yāsyāmi vā hataḥ

09,006.012a adya paśyantu māṃ lokā vicarantam abhītavat

09,006.012c adya pāṇḍusutāḥ sarve vāsudevaḥ sasātyakiḥ

09,006.013a pāñcālāś cedayaś caiva draupadeyāś ca sarvaśaḥ

09,006.013c dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca sarve cāpi prabhadrakāḥ

09,006.014a vikramaṃ mama paśyantu dhanuṣaś ca mahad balam

09,006.014c lāghavaṃ cāstravīryaṃ ca bhujayoś ca balaṃ yudhi

09,006.015a adya paśyantu me pārthāḥ siddhāś ca saha cāraṇaiḥ

09,006.015c yādṛśaṃ me balaṃ bāhvoḥ saṃpad astreṣu yā ca me

09,006.016a adya me vikramaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ

09,006.016c pratīkāraparā bhūtvā ceṣṭantāṃ vividhāḥ kriyāḥ

09,006.017a adya sainyāni pāṇḍūnāṃ drāvayiṣye samantataḥ

09,006.017c droṇabhīṣmāv ati vibho sūtaputraṃ ca saṃyuge

09,006.017e vicariṣye raṇe yudhyan priyārthaṃ tava kaurava

09,006.018 saṃjaya uvāca

09,006.018a abhiṣikte tadā śalye tava sainyeṣu mānada

09,006.018c na karṇavyasanaṃ kiṃ cin menire tatra bhārata

09,006.019a hṛṣṭāḥ sumanasaś caiva babhūvus tatra sainikāḥ

09,006.019c menire nihatān pārthān madrarājavaśaṃ gatān

09,006.020a praharṣaṃ prāpya senā tu tāvakī bharatarṣabha

09,006.020c tāṃ rātriṃ sukhinī suptā svasthacitteva sābhavat

09,006.021a sainyasya tava taṃ śabdaṃ śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ

09,006.021c vārṣṇeyam abravīd vākyaṃ sarvakṣatrasya śṛṇvataḥ

09,006.022a madrarājaḥ kṛtaḥ śalyo dhārtarāṣṭreṇa mādhava

09,006.022c senāpatir maheṣvāsaḥ sarvasainyeṣu pūjitaḥ

09,006.023a etac chrutvā yathābhūtaṃ kuru mādhava yat kṣamam

09,006.023c bhavān netā ca goptā ca vidhatsva yad anantaram

09,006.024a tam abravīn mahārāja vāsudevo janādhipam

09,006.024c ārtāyanim ahaṃ jāne yathātattvena bhārata

09,006.025a vīryavāṃś ca mahātejā mahātmā ca viśeṣataḥ

09,006.025c kṛtī ca citrayodhī ca saṃyukto lāghavena ca

09,006.026a yādṛg bhīṣmas tathā droṇo yādṛk karṇaś ca saṃyuge

09,006.026c tādṛśas tad viśiṣṭo vā madrarājo mato mama

09,006.026d*0043_01 evam ukte tu kṛṣṇena dharmarājo viśāṃ patiḥ

09,006.026d*0043_02 saṃgrāmāya matiṃ cakre tataḥ parapuraṃjayaḥ

09,006.026d*0043_03 bherīmṛdaṅgaśaṅkhānāṃ paṭahānāṃ tathaiva ca

09,006.026d*0043_04 ninādair ubhayos tatra sainyayor vyāptam ambaram

09,006.027a yudhyamānasya tasyājau cintayann eva bhārata

09,006.027c yoddhāraṃ nādhigacchāmi tulyarūpaṃ janādhipa

09,006.028a śikhaṇḍyarjunabhīmānāṃ sātvatasya ca bhārata

09,006.028c dhṛṣṭadyumnasya ca tathā balenābhyadhiko raṇe

09,006.029a madrarājo mahārāja siṃhadviradavikramaḥ

09,006.029c vicariṣyaty abhīḥ kāle kālaḥ kruddhaḥ prajāsv iva

09,006.030a tasyādya na prapaśyāmi pratiyoddhāram āhave

09,006.030c tvām ṛte puruṣavyāghra śārdūlasamavikramam

09,006.031a sadevaloke kṛtsne 'smin nānyas tvattaḥ pumān bhavet

09,006.031c madrarājaṃ raṇe kruddhaṃ yo hanyāt kurunandana

09,006.031e ahany ahani yudhyantaṃ kṣobhayantaṃ balaṃ tava

09,006.032a tasmāj jahi raṇe śalyaṃ maghavān iva śambaram

09,006.032c atipaścād asau vīro dhārtarāṣṭreṇa satkṛtaḥ

09,006.033a tavaiva hi jayo nūnaṃ hate madreśvare yudhi

09,006.033c tasmin hate hataṃ sarvaṃ dhārtarāṣṭrabalaṃ mahat

09,006.034a etac chrutvā mahārāja vacanaṃ mama sāṃpratam

09,006.034c pratyudyāhi raṇe pārtha madrarājaṃ mahābalam

09,006.034e jahi cainaṃ mahābāho vāsavo namuciṃ yathā

09,006.035a na caivātra dayā kāryā mātulo 'yaṃ mameti vai

09,006.035c kṣatradharmaṃ puraskṛtya jahi madrajaneśvaram

09,006.036a bhīṣmadroṇārṇavaṃ tīrtvā karṇapātālasaṃbhavam

09,006.036c mā nimajjasva sagaṇaḥ śalyam āsādya goṣpadam

09,006.037a yac ca te tapaso vīryaṃ yac ca kṣātraṃ balaṃ tava

09,006.037b*0044_01 cakṣur dharmeti yal loke kathyase tvaṃ janādhipa

09,006.037c tad darśaya raṇe sarvaṃ jahi cainaṃ mahāratham

09,006.038a etāvad uktvā vacanaṃ keśavaḥ paravīrahā

09,006.038c jagāma śibiraṃ sāyaṃ pūjyamāno 'tha pāṇḍavaiḥ

09,006.039a keśave tu tadā yāte dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

09,006.039c visṛjya sarvān bhrātṝṃś ca pāñcālān atha somakān

09,006.039e suṣvāpa rajanīṃ tāṃ tu viśalya iva kuñjaraḥ

09,006.040a te ca sarve maheṣvāsāḥ pāñcālāḥ pāṇḍavās tathā

09,006.040b*0045_01 abravīt tāvakān sarvān karṇasya nidhanena vai

09,006.040c karṇasya nidhane hṛṣṭāḥ suṣupus tāṃ niśāṃ tadā

09,006.041a gatajvaraṃ maheṣvāsaṃ tīrṇapāraṃ mahāratham

09,006.041c babhūva pāṇḍaveyānāṃ sainyaṃ pramuditaṃ niśi

09,006.041e sūtaputrasya nidhane jayaṃ labdhvā ca māriṣa

09,006.041f*0046_01 prabhātasamaye hṛṣṭāḥ saṃnahyanta rathottamāḥ

09,007.001 saṃjaya uvāca

09,007.001a vyatītāyāṃ rajanyāṃ tu rājā duryodhanas tadā

09,007.001c abravīt tāvakān sarvān saṃnahyantāṃ mahārathāḥ

09,007.002a rājñas tu matam ājñāya samanahyata sā camūḥ

09,007.002c ayojayan rathāṃs tūrṇaṃ paryadhāvaṃs tathāpare

09,007.003a akalpyanta ca mātaṅgāḥ samanahyanta pattayaḥ

09,007.003c hayān āstaraṇopetāṃś cakrur anye sahasraśaḥ

09,007.004a vāditrāṇāṃ ca ninadaḥ prādurāsīd viśāṃ pate

09,007.004c bodhanārthaṃ hi yodhānāṃ sainyānāṃ cāpy udīryatām

09,007.005a tato balāni sarvāṇi senāśiṣṭāni bhārata

09,007.005c saṃnaddhāny eva dadṛśur mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam

09,007.006a śalyaṃ senāpatiṃ kṛtvā madrarājaṃ mahārathāḥ

09,007.006c pravibhajya balaṃ sarvam anīkeṣu vyavasthitāḥ

09,007.007a tataḥ sarve samāgamya putreṇa tava sainikāḥ

09,007.007c kṛpaś ca kṛtavarmā ca drauṇiḥ śalyo 'tha saubalaḥ

09,007.008a anye ca pārthivāḥ śeṣāḥ samayaṃ cakrire tadā

09,007.008c na na ekena yoddhavyaṃ kathaṃ cid api pāṇḍavaiḥ

09,007.009a yo hy ekaḥ pāṇḍavair yudhyed yo vā yudhyantam utsṛjet

09,007.009c sa pañcabhir bhaved yuktaḥ pātakaiḥ sopapātakaiḥ

09,007.009d*0047_01 adyācāryasuto drauṇir naiko yudhyeta śatrubhiḥ

09,007.009e anyonyaṃ parirakṣadbhir yoddhavyaṃ sahitaiś ca naḥ

09,007.010a evaṃ te samayaṃ kṛtvā sarve tatra mahārathāḥ

09,007.010c madrarājaṃ puraskṛtya tūrṇam abhyadravan parān

09,007.011a tathaiva pāṇḍavā rājan vyūhya sainyaṃ mahāraṇe

09,007.011c abhyayuḥ kauravān sarvān yotsyamānāḥ samantataḥ

09,007.012a tad balaṃ bharataśreṣṭha kṣubdhārṇavasamasvanam

09,007.012c samuddhūtārṇavākāram uddhūtarathakuñjaram

09,007.013 dhṛtarāṣṭra uvāca

09,007.013a droṇasya bhīṣmasya ca vai rādheyasya ca me śrutam

09,007.013c pātanaṃ śaṃsa me bhūyaḥ śalyasyātha sutasya me

09,007.014a kathaṃ raṇe hataḥ śalyo dharmarājena saṃjaya

09,007.014b*0048_01 kathaṃ ca nihataḥ saṃkhye gadāyuddhaviśāradaḥ

09,007.014c bhīmena ca mahābāhuḥ putro duryodhano mama

09,007.015 saṃjaya uvāca

09,007.015a kṣayaṃ manuṣyadehānāṃ rathanāgāśvasaṃkṣayam

09,007.015c śṛṇu rājan sthiro bhūtvā saṃgrāmaṃ śaṃsato mama

09,007.015d*0049_01 śṛṇu rājann avahito gajāśvanarasaṃkṣayam

09,007.015d*0049_02 vakṣye 'haṃ sarvayodhānāṃ saṃgrāmaṃ tava dāruṇam

09,007.016a āśā balavatī rājan putrāṇāṃ te 'bhavat tadā

09,007.016c hate bhīṣme ca droṇe ca sūtaputre ca pātite

09,007.016e śalyaḥ pārthān raṇe sarvān nihaniṣyati māriṣa

09,007.017a tām āśāṃ hṛdaye kṛtvā samāśvāsya ca bhārata

09,007.017c madrarājaṃ ca samare samāśritya mahāratham

09,007.017e nāthavantam athātmānam amanyata sutas tava

09,007.018a yadā karṇe hate pārthāḥ siṃhanādaṃ pracakrire

09,007.018c tadā rājan dhārtarāṣṭrān āviveśa mahad bhayam

09,007.019a tān samāśvāsya tu tadā madrarājaḥ pratāpavān

09,007.019c vyūhya vyūhaṃ mahārāja sarvatobhadram ṛddhimat

09,007.020a pratyudyāto raṇe pārthān madrarājaḥ pratāpavān

09,007.020c vidhunvan kārmukaṃ citraṃ bhāraghnaṃ vegavattaram

09,007.021a rathapravaram āsthāya saindhavāśvaṃ mahārathaḥ

09,007.021c tasya sītā mahārāja rathasthāśobhayad ratham

09,007.021d*0050_01 tasya sthitvā mahārāja mukhe vyūhasya daṃśitaḥ

09,007.022a sa tena saṃvṛto vīro rathenāmitrakarśanaḥ

09,007.022c tasthau śūro mahārāja putrāṇāṃ te bhayapraṇut

09,007.023a prayāṇe madrarājo 'bhūn mukhaṃ vyūhasya daṃśitaḥ

09,007.023c madrakaiḥ sahito vīraiḥ karṇaputraiś ca durjayaiḥ

09,007.024a savye 'bhūt kṛtavarmā ca trigartaiḥ parivāritaḥ

09,007.024c gautamo dakṣiṇe pārśve śakaiś ca yavanaiḥ saha

09,007.025a aśvatthāmā pṛṣṭhato 'bhūt kāmbojaiḥ parivāritaḥ

09,007.025c duryodhano 'bhavan madhye rakṣitaḥ kurupuṃgavaiḥ

09,007.026a hayānīkena mahatā saubalaś cāpi saṃvṛtaḥ

09,007.026c prayayau sarvasainyena kaitavyaś ca mahārathaḥ

09,007.027a pāṇḍavāś ca maheṣvāsā vyūhya sainyam ariṃdamāḥ

09,007.027c tridhā bhūtvā mahārāja tava sainyam upādravan

09,007.028a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca sātyakiś ca mahārathaḥ

09,007.028c śalyasya vāhinīṃ tūrṇam abhidudruvur āhave

09,007.029a tato yudhiṣṭhiro rājā svenānīkena saṃvṛtaḥ

09,007.029c śalyam evābhidudrāva jighāṃsur bharatarṣabha

09,007.030a hārdikyaṃ tu maheṣvāsam arjunaḥ śatrupūgahā

09,007.030c saṃśaptakagaṇāṃś caiva vegato 'bhividudruve

09,007.031a gautamaṃ bhīmaseno vai somakāś ca mahārathāḥ

09,007.031c abhyadravanta rājendra jighāṃsantaḥ parān yudhi

09,007.032a mādrīputrau tu śakunim ulūkaṃ ca mahārathau

09,007.032c sasainyau sahasenau tāv upatasthatur āhave

09,007.033a tathaivāyutaśo yodhās tāvakāḥ pāṇḍavān raṇe

09,007.033c abhyadravanta saṃkruddhā vividhāyudhapāṇayaḥ

09,007.034 dhṛtarāṣṭra uvāca

09,007.034a hate bhīṣme maheṣvāse droṇe karṇe mahārathe

09,007.034c kuruṣv alpāvaśiṣṭeṣu pāṇḍaveṣu ca saṃyuge

09,007.035a susaṃrabdheṣu pārtheṣu parākrānteṣu saṃjaya

09,007.035c māmakānāṃ pareṣāṃ ca kiṃ śiṣṭam abhavad balam

09,007.036 saṃjaya uvāca

09,007.036a yathā vayaṃ pare rājan yuddhāya samavasthitāḥ

09,007.036c yāvac cāsīd balaṃ śiṣṭaṃ saṃgrāme tan nibodha me

09,007.037a ekādaśa sahasrāṇi rathānāṃ bharatarṣabha

09,007.037c daśa dantisahasrāṇi sapta caiva śatāni ca

09,007.038a pūrṇe śatasahasre dve hayānāṃ bharatarṣabha

09,007.038c narakoṭyas tathā tisro balam etat tavābhavat

09,007.039a rathānāṃ ṣaṭsahasrāṇi ṣaṭsahasrāś ca kuñjarāḥ

09,007.039c daśa cāśvasahasrāṇi pattikoṭī ca bhārata

09,007.040a etad balaṃ pāṇḍavānām abhavac cheṣam āhave

09,007.040b*0051_01 svalpam apy etad eveha balavat parirakṣitam

09,007.040c eta eva samājagmur yuddhāya bharatarṣabha

09,007.040d*0052_01 śastrāstreṣv abhavan ghorāḥ ketavaḥ kṣayakāriṇaḥ

09,007.040d*0052_02 bhrāntyāśvāḥ śataśas tatra netrāṇy uccair avarṣayan

09,007.041a evaṃ vibhajya rājendra madrarājamate sthitāḥ

09,007.041c pāṇḍavān pratyudīyāma jayagṛddhāḥ pramanyavaḥ

09,007.042a tathaiva pāṇḍavāḥ śūrāḥ samare jitakāśinaḥ

09,007.042c upayātā naravyāghrāḥ pāñcālāś ca yaśasvinaḥ

09,007.043a evam ete balaughena parasparavadhaiṣiṇaḥ

09,007.043c upayātā naravyāghrāḥ pūrvāṃ saṃdhyāṃ prati prabho

09,007.044a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ ghorarūpaṃ bhayānakam

09,007.044c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca nighnatām itaretaram

09,008.001 saṃjaya uvāca

09,008.001a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ kurūṇāṃ bhayavardhanam

09,008.001c sṛñjayaiḥ saha rājendra ghoraṃ devāsuropamam

09,008.002a narā rathā gajaughāś ca sādinaś ca sahasraśaḥ

09,008.002c vājinaś ca parākrāntāḥ samājagmuḥ parasparam

09,008.003a nāgānāṃ bhīmarūpāṇāṃ dravatāṃ nisvano mahān

09,008.003c aśrūyata yathā kāle jaladānāṃ nabhastale

09,008.004a nāgair abhyāhatāḥ ke cit sarathā rathino 'patan

09,008.004c vyadravanta raṇe vīrā drāvyamāṇā madotkaṭaiḥ

09,008.005a hayaughān pādarakṣāṃś ca rathinas tatra śikṣitāḥ

09,008.005c śaraiḥ saṃpreṣayām āsuḥ paralokāya bhārata

09,008.006a sādinaḥ śikṣitā rājan parivārya mahārathān

09,008.006c vicaranto raṇe 'bhyaghnan prāsaśaktyṛṣṭibhis tathā

09,008.007a dhanvinaḥ puruṣāḥ ke cit saṃnivārya mahārathān

09,008.007c ekaṃ bahava āsādya preṣayeyur yamakṣayam

09,008.008a nāgaṃ rathavarāṃś cānye parivārya mahārathāḥ

09,008.008c sottarāyudhinaṃ jaghnur dravamāṇā mahāravam

09,008.009a tathā ca rathinaṃ kruddhaṃ vikirantaṃ śarān bahūn

09,008.009c nāgā jaghnur mahārāja parivārya samantataḥ

09,008.010a nāgo nāgam abhidrutya rathī ca rathinaṃ raṇe

09,008.010c śaktitomaranārācair nijaghnus tatra tatra ha

09,008.011a pādātān avamṛdnanto rathavāraṇavājinaḥ

09,008.011c raṇamadhye vyadṛśyanta kurvanto mahad ākulam

09,008.012a hayāś ca paryadhāvanta cāmarair upaśobhitāḥ

09,008.012c haṃsā himavataḥ prasthe pibanta iva medinīm

09,008.013a teṣāṃ tu vājināṃ bhūmiḥ khuraiś citrā viśāṃ pate

09,008.013c aśobhata yathā nārī karajakṣatavikṣatā

09,008.014a vājināṃ khuraśabdena rathanemisvanena ca

09,008.014c pattīnāṃ cāpi śabdena nāgānāṃ bṛṃhitena ca

09,008.015a vāditrāṇāṃ ca ghoṣeṇa śaṅkhānāṃ nisvanena ca

09,008.015c abhavan nāditā bhūmir nirghātair iva bhārata

09,008.016a dhanuṣāṃ kūjamānānāṃ nistriṃśānāṃ ca dīpyatām

09,008.016c kavacānāṃ prabhābhiś ca na prājñāyata kiṃ cana

09,008.017a bahavo bāhavaś chinnā nāgarājakaropamāḥ

09,008.017c udveṣṭante viveṣṭante vegaṃ kurvanti dāruṇam

09,008.018a śirasāṃ ca mahārāja patatāṃ vasudhātale

09,008.018c cyutānām iva tālebhyaḥ phalānāṃ śrūyate svanaḥ

09,008.019a śirobhiḥ patitair bhāti rudhirārdrair vasuṃdharā

09,008.019c tapanīyanibhaiḥ kāle nalinair iva bhārata

09,008.020a udvṛttanayanais tais tu gatasattvaiḥ suvikṣataiḥ

09,008.020c vyabhrājata mahārāja puṇḍarīkair ivāvṛtā

09,008.021a bāhubhiś candanādigdhaiḥ sakeyūrair mahādhanaiḥ

09,008.021c patitair bhāti rājendra mahī śakradhvajair iva

09,008.022a ūrubhiś ca narendrāṇāṃ vinikṛttair mahāhave

09,008.022c hastihastopamair anyaiḥ saṃvṛtaṃ tad raṇāṅgaṇam

09,008.023a kabandhaśatasaṃkīrṇaṃ chatracāmaraśobhitam

09,008.023c senāvanaṃ tac chuśubhe vanaṃ puṣpācitaṃ yathā

09,008.024a tatra yodhā mahārāja vicaranto hy abhītavat

09,008.024c dṛśyante rudhirāktāṅgāḥ puṣpitā iva kiṃśukāḥ

09,008.025a mātaṅgāś cāpy adṛśyanta śaratomarapīḍitāḥ

09,008.025c patantas tatra tatraiva chinnābhrasadṛśā raṇe

09,008.026a gajānīkaṃ mahārāja vadhyamānaṃ mahātmabhiḥ

09,008.026c vyadīryata diśaḥ sarvā vātanunnā ghanā iva

09,008.027a te gajā ghanasaṃkāśāḥ petur urvyāṃ samantataḥ

09,008.027c vajrarugṇā iva babhuḥ parvatā yugasaṃkṣaye

09,008.028a hayānāṃ sādibhiḥ sārdhaṃ patitānāṃ mahītale

09,008.028c rāśayaḥ saṃpradṛśyante girimātrās tatas tataḥ

09,008.029a saṃjajñe raṇabhūmau tu paralokavahā nadī

09,008.029c śoṇitodā rathāvartā dhvajavṛkṣāsthiśarkarā

09,008.030a bhujanakrā dhanuḥsrotā hastiśailā hayopalā

09,008.030c medomajjākardaminī chatrahaṃsā gadoḍupā

09,008.031a kavacoṣṇīṣasaṃchannā patākāruciradrumā

09,008.031c cakracakrāvalījuṣṭā triveṇūdaṇḍakāvṛtā

09,008.032a śūrāṇāṃ harṣajananī bhīrūṇāṃ bhayavardhinī

09,008.032c prāvartata nadī raudrā kurusṛñjayasaṃkulā

09,008.033a tāṃ nadīṃ pitṛlokāya vahantīm atibhairavām

09,008.033c terur vāhananaubhis te śūrāḥ parighabāhavaḥ

09,008.034a vartamāne tathā yuddhe nirmaryāde viśāṃ pate

09,008.034c caturaṅgakṣaye ghore pūrvaṃ devāsuropame

09,008.035a akrośan bāndhavān anye tatra tatra paraṃtapa

09,008.035c krośadbhir bāndhavaiś cānye bhayārtā na nivartire

09,008.036a nirmaryāde tathā yuddhe vartamāne bhayānake

09,008.036c arjuno bhīmasenaś ca mohayāṃ cakratuḥ parān

09,008.037a sā vadhyamānā mahatī senā tava janādhipa

09,008.037c amuhyat tatra tatraiva yoṣin madavaśād iva

09,008.038a mohayitvā ca tāṃ senāṃ bhīmasenadhanaṃjayau

09,008.038c dadhmatur vārijau tatra siṃhanādaṃ ca nedatuḥ

09,008.039a śrutvaiva tu mahāśabdaṃ dhṛṣṭadyumnaśikhaṇḍinau

09,008.039c dharmarājaṃ puraskṛtya madrarājam abhidrutau

09,008.040a tatrāścaryam apaśyāma ghorarūpaṃ viśāṃ pate

09,008.040c śalyena saṃgatāḥ śūrā yad ayudhyanta bhāgaśaḥ

09,008.041a mādrīputrau sarabhasau kṛtāstrau yuddhadurmadau

09,008.041c abhyayātāṃ tvarāyuktau jigīṣantau balaṃ tava

09,008.042a tato nyavartata balaṃ tāvakaṃ bharatarṣabha

09,008.042c śaraiḥ praṇunnaṃ bahudhā pāṇḍavair jitakāśibhiḥ

09,008.043a vadhyamānā camūḥ sā tu putrāṇāṃ prekṣatāṃ tava

09,008.043c bheje diśo mahārāja praṇunnā dṛḍhadhanvibhiḥ

09,008.043e hāhākāro mahāñ jajñe yodhānāṃ tava bhārata

09,008.044a tiṣṭha tiṣṭheti vāg āsīd drāvitānāṃ mahātmanām

09,008.044c kṣatriyāṇāṃ tadānyonyaṃ saṃyuge jayam icchatām

09,008.044e ādravann eva bhagnās te pāṇḍavais tava sainikāḥ

09,008.045a tyaktvā yuddhe priyān putrān bhrātṝn atha pitāmahān

09,008.045c mātulān bhāgineyāṃś ca tathā saṃbandhibāndhavān

09,008.046a hayān dvipāṃs tvarayanto yodhā jagmuḥ samantataḥ

09,008.046c ātmatrāṇakṛtotsāhās tāvakā bharatarṣabha

09,009.001 saṃjaya uvāca

09,009.001a tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā madrarājaḥ pratāpavān

09,009.001c uvāca sārathiṃ tūrṇaṃ codayāśvān mahājavān

09,009.002a eṣa tiṣṭhati vai rājā pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ

09,009.002c chatreṇa dhriyamāṇena pāṇḍureṇa virājatā

09,009.003a atra māṃ prāpaya kṣipraṃ paśya me sārathe balam

09,009.003c na samarthā hi me pārthāḥ sthātum adya puro yudhi

09,009.004a evam uktas tataḥ prāyān madrarājasya sārathiḥ

09,009.004c yatra rājā satyasaṃdho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

09,009.005a āpatantaṃ ca sahasā pāṇḍavānāṃ mahad balam

09,009.005c dadhāraiko raṇe śalyo velevoddhṛtam arṇavam

09,009.006a pāṇḍavānāṃ balaughas tu śalyam āsādya māriṣa

09,009.006c vyatiṣṭhata tadā yuddhe sindhor vega ivācalam

09,009.007a madrarājaṃ tu samare dṛṣṭvā yuddhāya viṣṭhitam

09,009.007c kuravaḥ saṃnyavartanta mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam

09,009.008a teṣu rājan nivṛtteṣu vyūḍhānīkeṣu bhāgaśaḥ

09,009.008c prāvartata mahāraudraḥ saṃgrāmaḥ śoṇitodakaḥ

09,009.008e samārchac citrasenena nakulo yuddhadurmadaḥ

09,009.008f*0053_01 nātheva ca mahārāja citrasenas tu pāṇḍavam

09,009.009a tau parasparam āsādya citrakārmukadhāriṇau

09,009.009c meghāv iva yathodvṛttau dakṣiṇottaravarṣiṇau

09,009.010a śaratoyaiḥ siṣicatus tau parasparam āhave

09,009.010c nāntaraṃ tatra paśyāmi pāṇḍavasyetarasya vā

09,009.011a ubhau kṛtāstrau balinau rathacaryāviśāradau

09,009.011c parasparavadhe yattau chidrānveṣaṇatatparau

09,009.012a citrasenas tu bhallena pītena niśitena ca

09,009.012c nakulasya mahārāja muṣṭideśe 'cchinad dhanuḥ

09,009.013a athainaṃ chinnadhanvānaṃ rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ

09,009.013c tribhiḥ śarair asaṃbhrānto lalāṭe vai samarpayat

09,009.014a hayāṃś cāsya śarais tīkṣṇaiḥ preṣayām āsa mṛtyave

09,009.014c tathā dhvajaṃ sārathiṃ ca tribhis tribhir apātayat

09,009.015a sa śatrubhujanirmuktair lalāṭasthais tribhiḥ śaraiḥ

09,009.015c nakulaḥ śuśubhe rājaṃs triśṛṅga iva parvataḥ

09,009.016a sa chinnadhanvā virathaḥ khaḍgam ādāya carma ca

09,009.016c rathād avātarad vīraḥ śailāgrād iva kesarī

09,009.017a padbhyām āpatatas tasya śaravṛṣṭim avāsṛjat

09,009.017c nakulo 'py agrasat tāṃ vai carmaṇā laghuvikramaḥ

09,009.018a citrasenarathaṃ prāpya citrayodhī jitaśramaḥ

09,009.018c āruroha mahābāhuḥ sarvasainyasya paśyataḥ

09,009.019a sakuṇḍalaṃ samukuṭaṃ sunasaṃ svāyatekṣaṇam

09,009.019c citrasenaśiraḥ kāyād apāharata pāṇḍavaḥ

09,009.019e sa papāta rathopasthād divākarasamaprabhaḥ

09,009.020a citrasenaṃ viśastaṃ tu dṛṣṭvā tatra mahārathāḥ

09,009.020b*0054_01 citrasenaṃ hataṃ dṛṣṭvā sarve pāṇḍavasainikāḥ

09,009.020b*0055_01 citraseno mahārāja nakulena hato raṇe

09,009.020c sādhuvādasvanāṃś cakruḥ siṃhanādāṃś ca puṣkalān

09,009.021a viśastaṃ bhrātaraṃ dṛṣṭvā karṇaputrau mahārathau

09,009.021c suṣeṇaḥ satyasenaś ca muñcantau niśitāñ śarān

09,009.022a tato 'bhyadhāvatāṃ tūrṇaṃ pāṇḍavaṃ rathināṃ varam

09,009.022c jighāṃsantau yathā nāgaṃ vyāghrau rājan mahāvane

09,009.023a tāv abhyadhāvatāṃ tīkṣṇau dvāv apy enaṃ mahāratham

09,009.023c śaraughān samyag asyantau jīmūtau salilaṃ yathā

09,009.024a sa śaraiḥ sarvato viddhaḥ prahṛṣṭa iva pāṇḍavaḥ

09,009.024b*0056_01 nakulo bharataśreṣṭhas tābhyāṃ parabalārdanaḥ

09,009.024c anyat kārmukam ādāya ratham āruhya vīryavān

09,009.024e atiṣṭhata raṇe vīraḥ kruddharūpa ivāntakaḥ

09,009.025a tasya tau bhrātarau rājañ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ

09,009.025c rathaṃ viśakalīkartuṃ samārabdhau viśāṃ pate

09,009.026a tataḥ prahasya nakulaś caturbhiś caturo raṇe

09,009.026c jaghāna niśitais tīkṣṇaiḥ satyasenasya vājinaḥ

09,009.027a tataḥ saṃdhāya nārācaṃ rukmapuṅkhaṃ śilāśitam

09,009.027c dhanuś ciccheda rājendra satyasenasya pāṇḍavaḥ

09,009.028a athānyaṃ ratham āsthāya dhanur ādāya cāparam

09,009.028c satyasenaḥ suṣeṇaś ca pāṇḍavaṃ paryadhāvatām

09,009.029a avidhyat tāv asaṃbhrāntau mādrīputraḥ pratāpavān

09,009.029c dvābhyāṃ dvābhyāṃ mahārāja śarābhyāṃ raṇamūrdhani

09,009.030a suṣeṇas tu tataḥ kruddhaḥ pāṇḍavasya mahad dhanuḥ

09,009.030c ciccheda prahasan yuddhe kṣurapreṇa mahārathaḥ

09,009.031a athānyad dhanur ādāya nakulaḥ krodhamūrchitaḥ

09,009.031c suṣeṇaṃ pañcabhir viddhvā dhvajam ekena cicchide

09,009.032a satyasenasya ca dhanur hastāvāpaṃ ca māriṣa

09,009.032c ciccheda tarasā yuddhe tata uccukruśur janāḥ

09,009.033a athānyad dhanur ādāya vegaghnaṃ bhārasādhanam

09,009.033c śaraiḥ saṃchādayām āsa samantāt pāṇḍunandanam

09,009.034a saṃnivārya tu tān bāṇān nakulaḥ paravīrahā

09,009.034c satyasenaṃ suṣeṇaṃ ca dvābhyāṃ dvābhyām avidhyata

09,009.034d*0057_01 tataḥ śaktiṃ samudyamya satyasenāya cikṣipe

09,009.035a tāv enaṃ pratyavidhyetāṃ pṛthak pṛthag ajihmagaiḥ

09,009.035c sārathiṃ cāsya rājendra śarair vivyadhatuḥ śitaiḥ

09,009.036a satyaseno ratheṣāṃ tu nakulasya dhanus tathā

09,009.036c pṛthak śarābhyāṃ ciccheda kṛtahastaḥ pratāpavān

09,009.037a sa rathe 'tirathas tiṣṭhan rathaśaktiṃ parāmṛśat

09,009.037c svarṇadaṇḍām akuṇṭhāgrāṃ tailadhautāṃ sunirmalām

09,009.038a lelihānām iva vibho nāgakanyāṃ mahāviṣām

09,009.038c samudyamya ca cikṣepa satyasenasya saṃyuge

09,009.039a sā tasya hṛdayaṃ saṃkhye bibheda śatadhā nṛpa

09,009.039c sa papāta rathād bhūmau gatasattvo 'lpacetanaḥ

09,009.040a bhrātaraṃ nihataṃ dṛṣṭvā suṣeṇaḥ krodhamūrchitaḥ

09,009.040c abhyavarṣac charais tūrṇaṃ padātiṃ pāṇḍunandanam

09,009.040d*0058_01 caturbhiś caturo vāhān dhvajaṃ chittvā tu pañcabhiḥ

09,009.040d*0058_02 tribhir vai sārathiṃ hatvā karṇaputro nanāda ha

09,009.041a nakulaṃ virathaṃ dṛṣṭvā draupadeyo mahābalaḥ

09,009.041c sutasomo 'bhidudrāva parīpsan pitaraṃ raṇe

09,009.042a tato 'dhiruhya nakulaḥ sutasomasya taṃ ratham

09,009.042c śuśubhe bharataśreṣṭho giristha iva kesarī

09,009.042e so 'nyat kārmukam ādāya suṣeṇaṃ samayodhayat

09,009.043a tāv ubhau śaravarṣābhyāṃ samāsādya parasparam

09,009.043c parasparavadhe yatnaṃ cakratuḥ sumahārathau

09,009.044a suṣeṇas tu tataḥ kruddhaḥ pāṇḍavaṃ viśikhais tribhiḥ

09,009.044c sutasomaṃ ca viṃśatyā bāhvor urasi cārpayat

09,009.045a tataḥ kruddho mahārāja nakulaḥ paravīrahā

09,009.045c śarais tasya diśaḥ sarvāś chādayām āsa vīryavān

09,009.046a tato gṛhītvā tīkṣṇāgram ardhacandraṃ sutejanam

09,009.046c sa vegayuktaṃ cikṣepa karṇaputrasya saṃyuge

09,009.047a tasya tena śiraḥ kāyāj jahāra nṛpasattama

09,009.047c paśyatāṃ sarvasainyānāṃ tad adbhutam ivābhavat

09,009.048a sa hataḥ prāpatad rājan nakulena mahātmanā

09,009.048c nadīvegād ivārugṇas tīrajaḥ pādapo mahān

09,009.049a karṇaputravadhaṃ dṛṣṭvā nakulasya ca vikramam

09,009.049c pradudrāva bhayāt senā tāvakī bharatarṣabha

09,009.050a tāṃ tu senāṃ mahārāja madrarājaḥ pratāpavān

09,009.050c apālayad raṇe śūraḥ senāpatir ariṃdamaḥ

09,009.050d*0059_01 sā senā vidrutā rājan diśo daśa bhayadrutā

09,009.051a vibhīs tasthau mahārāja vyavasthāpya ca vāhinīm

09,009.051c siṃhanādaṃ bhṛśaṃ kṛtvā dhanuḥśabdaṃ ca dāruṇam

09,009.052a tāvakāḥ samare rājan rakṣitā dṛḍhadhanvanā

09,009.052c pratyudyayur arātīṃs te samantād vigatavyathāḥ

09,009.053a madrarājaṃ maheṣvāsaṃ parivārya samantataḥ

09,009.053c sthitā rājan mahāsenā yoddhukāmāḥ samantataḥ

09,009.054a sātyakir bhīmasenaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau

09,009.054c yudhiṣṭhiraṃ puraskṛtya hrīniṣedham ariṃdamam

09,009.055a parivārya raṇe vīrāḥ siṃhanādaṃ pracakrire

09,009.055c bāṇaśabdaravāṃś cogrān kṣveḍāṃś ca vividhān dadhuḥ

09,009.056a tathaiva tāvakāḥ sarve madrādhipatim añjasā

09,009.056c parivārya susaṃrabdhāḥ punar yuddham arocayan

09,009.057a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ bhīrūṇāṃ bhayavardhanam

09,009.057c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam

09,009.058a yathā devāsuraṃ yuddhaṃ pūrvam āsīd viśāṃ pate

09,009.058c abhītānāṃ tathā rājan yamarāṣṭravivardhanam

09,009.059a tataḥ kapidhvajo rājan hatvā saṃśaptakān raṇe

09,009.059c abhyadravata tāṃ senāṃ kauravīṃ pāṇḍunandanaḥ

09,009.060a tathaiva pāṇḍavāḥ śeṣā dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ

09,009.060c abhyadhāvanta tāṃ senāṃ visṛjantaḥ śitāñ śarān

09,009.061a pāṇḍavair avakīrṇānāṃ saṃmohaḥ samajāyata

09,009.061c na ca jajñur anīkāni diśo vā pradiśas tathā

09,009.062a āpūryamāṇā niśitaiḥ śaraiḥ pāṇḍavacoditaiḥ

09,009.062c hatapravīrā vidhvastā kīryamāṇā samantataḥ

09,009.062e kauravy avadhyata camūḥ pāṇḍuputrair mahārathaiḥ

09,009.063a tathaiva pāṇḍavī senā śarai rājan samantataḥ

09,009.063c raṇe 'hanyata putrais te śataśo 'tha sahasraśaḥ

09,009.064a te sene bhṛśasaṃtapte vadhyamāne parasparam

09,009.064c vyākule samapadyetāṃ varṣāsu saritāv iva

09,009.065a āviveśa tatas tīvraṃ tāvakānāṃ mahad bhayam

09,009.065c pāṇḍavānāṃ ca rājendra tathābhūte mahāhave

09,010.001 saṃjaya uvāca

09,010.001a tasmin vilulite sainye vadhyamāne parasparam

09,010.001c dravamāṇeṣu yodheṣu ninadatsu ca dantiṣu

09,010.002a kūjatāṃ stanatāṃ caiva padātīnāṃ mahāhave

09,010.002c vidruteṣu mahārāja hayeṣu bahudhā tadā

09,010.003a prakṣaye dāruṇe jāte saṃhāre sarvadehinām

09,010.003c nānāśastrasamāvāpe vyatiṣaktarathadvipe

09,010.004a harṣaṇe yuddhaśauṇḍānāṃ bhīrūṇāṃ bhayavardhane

09,010.004c gāhamāneṣu yodheṣu parasparavadhaiṣiṣu

09,010.005a prāṇādāne mahāghore vartamāne durodare

09,010.005c saṃgrāme ghorarūpe tu yamarāṣṭravivardhane

09,010.006a pāṇḍavās tāvakaṃ sainyaṃ vyadhaman niśitaiḥ śaraiḥ

09,010.006c tathaiva tāvakā yodhā jaghnuḥ pāṇḍavasainikān

09,010.007a tasmiṃs tathā vartamāne yuddhe bhīrubhayāvahe

09,010.007c pūrvāhṇe caiva saṃprāpte bhāskarodayanaṃ prati

09,010.008a labdhalakṣāḥ pare rājan rakṣitāś ca mahātmanā

09,010.008c ayodhayaṃs tava balaṃ mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam

09,010.009a balibhiḥ pāṇḍavair dṛptair labdhalakṣaiḥ prahāribhiḥ

09,010.009c kauravy asīdat pṛtanā mṛgīvāgnisamākulā

09,010.010a tāṃ dṛṣṭvā sīdatīṃ senāṃ paṅke gām iva durbalām

09,010.010c ujjihīrṣus tadā śalyaḥ prāyāt pāṇḍucamūṃ prati

09,010.011a madrarājas tu saṃkruddho gṛhītvā dhanur uttamam

09,010.011c abhyadravata saṃgrāme pāṇḍavān ātatāyinaḥ

09,010.012a pāṇḍavāś ca mahārāja samare jitakāśinaḥ

09,010.012c madrarājaṃ samāsādya vivyadhur niśitaiḥ śaraiḥ

09,010.012d*0060_01 tathaiva tāvakā yaudhā dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram

09,010.013a tataḥ śaraśatais tīkṣṇair madrarājo mahābalaḥ

09,010.013c ardayām āsa tāṃ senāṃ dharmarājasya paśyataḥ

09,010.014a prādurāsaṃs tato rājan nānārūpāṇy anekaśaḥ

09,010.014c cacāla śabdaṃ kurvāṇā mahī cāpi saparvatā

09,010.015a sadaṇḍaśūlā dīptāgrāḥ śīryamāṇāḥ samantataḥ

09,010.015c ulkā bhūmiṃ divaḥ petur āhatya ravimaṇḍalam

09,010.016a mṛgāś ca māhiṣāś cāpi pakṣiṇaś ca viśāṃ pate

09,010.016c apasavyaṃ tadā cakruḥ senāṃ te bahuśo nṛpa

09,010.016d*0061_01 bhṛgusūnudharāputrau śaśijena samanvitau

09,010.016d*0061_02 caramaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ purastāt sarvabhūbhujām

09,010.016d*0061_03 śastrāgreṣv abhavaj jvālā netrāṇy āhatya varṣatī

09,010.016d*0061_04 śiraḥ svalīyanta bhṛśaṃ kākolūkāś ca ketuṣu

09,010.017a tatas tad yuddham atyugram abhavat saṃghacāriṇām

09,010.017c tathā sarvāṇy anīkāni saṃnipatya janādhipa

09,010.017e abhyayuḥ kauravā rājan pāṇḍavānām anīkinīm

09,010.018a śalyas tu śaravarṣeṇa varṣann iva sahasradṛk

09,010.018c abhyavarṣad adīnātmā kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram

09,010.019a bhīmasenaṃ śaraiś cāpi rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaḥ

09,010.019c draupadeyāṃs tathā sarvān mādrīputrau ca pāṇḍavau

09,010.020a dhṛṣṭadyumnaṃ ca śaineyaṃ śikhaṇḍinam athāpi ca

09,010.020c ekaikaṃ daśabhir bāṇair vivyādha ca mahābalaḥ

09,010.020e tato 'sṛjad bāṇavarṣaṃ gharmānte maghavān iva

09,010.021a tataḥ prabhadrakā rājan somakāś ca sahasraśaḥ

09,010.021c patitāḥ pātyamānāś ca dṛśyante śalyasāyakaiḥ

09,010.022a bhramarāṇām iva vrātāḥ śalabhānām iva vrajāḥ

09,010.022c hrādinya iva meghebhyaḥ śalyasya nyapatañ śarāḥ

09,010.023a dviradās turagāś cārtāḥ pattayo rathinas tathā

09,010.023c śalyasya bāṇair nyapatan babhramur vyanadaṃs tathā

09,010.024a āviṣṭa iva madreśo manyunā pauruṣeṇa ca

09,010.024c prācchādayad arīn saṃkhye kālasṛṣṭa ivāntakaḥ

09,010.024e vinardamāno madreśo meghahrādo mahābalaḥ

09,010.025a sā vadhyamānā śalyena pāṇḍavānām anīkinī

09,010.025b*0062_01 pradudrāva mahārāja śalyabāṇaiḥ prapīḍitā

09,010.025c ajātaśatruṃ kaunteyam abhyadhāvad yudhiṣṭhiram

09,010.026a tāṃ samarpya tataḥ saṃkhye laghuhastaḥ śitaiḥ śaraiḥ

09,010.026c śaravarṣeṇa mahatā yudhiṣṭhiram apīḍayat

09,010.026d*0063_01 vavarṣa samare kruddho dharmaputraṃ yudhiṣṭhiram

09,010.027a tam āpatantaṃ pattyaśvaiḥ kruddho rājā yudhiṣṭhiraḥ

09,010.027c avārayac charais tīkṣṇair mattaṃ dvipam ivāṅkuśaiḥ

09,010.028a tasya śalyaḥ śaraṃ ghoraṃ mumocāśīviṣopamam

09,010.028c so 'bhyavidhyan mahātmānaṃ vegenābhyapatac ca gām

09,010.029a tato vṛkodaraḥ kruddhaḥ śalyaṃ vivyādha saptabhiḥ

09,010.029c pañcabhiḥ sahadevas tu nakulo daśabhiḥ śaraiḥ

09,010.030a draupadeyāś ca śatrughnaṃ śūram ārtāyaniṃ śaraiḥ

09,010.030c abhyavarṣan mahābhāgaṃ meghā iva mahīdharam

09,010.031a tato dṛṣṭvā tudyamānaṃ śalyaṃ pārthaiḥ samantataḥ

09,010.031c kṛtavarmā kṛpaś caiva saṃkruddhāv abhyadhāvatām

09,010.032a ulūkaś ca patatrī ca śakuniś cāpi saubalaḥ

09,010.032c smayamānaś ca śanakair aśvatthāmā mahārathaḥ

09,010.032e tava putrāś ca kārtsnyena jugupuḥ śalyam āhave

09,010.033a bhīmasenaṃ tribhir viddhvā kṛtavarmā śilīmukhaiḥ

09,010.033c bāṇavarṣeṇa mahatā kruddharūpam avārayat

09,010.034a dhṛṣṭadyumnaṃ kṛpaḥ kruddho bāṇavarṣair apīḍayat

09,010.034c draupadeyāṃś ca śakunir yamau ca drauṇir abhyayāt

09,010.035a duryodhano yudhāṃ śreṣṭhāv āhave keśavārjunau

09,010.035c samabhyayād ugratejāḥ śaraiś cābhyahanad balī

09,010.036a evaṃ dvaṃdvaśatāny āsaṃs tvadīyānāṃ paraiḥ saha

09,010.036c ghorarūpāṇi citrāṇi tatra tatra viśāṃ pate

09,010.037a ṛśyavarṇāñ jaghānāśvān bhojo bhīmasya saṃyuge

09,010.037c so 'vatīrya rathopasthād dhatāśvaḥ pāṇḍunandanaḥ

09,010.037e kālo daṇḍam ivodyamya gadāpāṇir ayudhyata

09,010.038a pramukhe sahadevasya jaghānāśvāṃś ca madrarāṭ

09,010.038c tataḥ śalyasya tanayaṃ sahadevo 'sināvadhīt

09,010.039a gautamaḥ punar ācāryo dhṛṣṭadyumnam ayodhayat

09,010.039c asaṃbhrāntam asaṃbhrānto yatnavān yatnavattaram

09,010.040a draupadeyāṃs tathā vīrān ekaikaṃ daśabhiḥ śaraiḥ

09,010.040c avidhyad ācāryasuto nātikruddhaḥ smayann iva

09,010.040d*0064_01 yuktāśvasya punar madhyaṃ rathasyāroham icchataḥ

09,010.040d*0065_01 punaś ca bhīmasenasya jaghānāśvāṃs tathāhave

09,010.040d*0065_02 so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ hatāśvaḥ pāṇḍunandanaḥ

09,010.040d*0065_03 kālo daṇḍam ivodyamya gadāṃ kruddho mahābalaḥ

09,010.040d*0065_04 pothayām āsa turagān rathaṃ ca kṛtavarmaṇaḥ

09,010.040d*0065_05 kṛtavarmā tv avaplutya rathāt tasmād apākramat

09,010.041a śalyo 'pi rājan saṃkruddho nighnan somakapāṇḍavān

09,010.041c punar eva śitair bāṇair yudhiṣṭhiram apīḍayat

09,010.042a tasya bhīmo raṇe kruddhaḥ saṃdaṣṭadaśanacchadaḥ

09,010.042c vināśāyābhisaṃdhāya gadām ādatta vīryavān

09,010.043a yamadaṇḍapratīkāśāṃ kālarātrim ivodyatām

09,010.043c gajavājimanuṣyāṇāṃ prāṇāntakaraṇīm api

09,010.044a hemapaṭṭaparikṣiptām ulkāṃ prajvalitām iva

09,010.044c śaikyāṃ vyālīm ivātyugrāṃ vajrakalpām ayasmayīm

09,010.045a candanāgurupaṅkāktāṃ pramadām īpsitām iva

09,010.045c vasāmedosṛgādigdhāṃ jihvāṃ vaivasvatīm iva

09,010.046a paṭughaṇṭāravaśatāṃ vāsavīm aśanīm iva

09,010.046c nirmuktāśīviṣākārāṃ pṛktāṃ gajamadair api

09,010.047a trāsanīṃ ripusainyānāṃ svasainyapariharṣiṇīm

09,010.047c manuṣyaloke vikhyātāṃ giriśṛṅgavidāriṇīm

09,010.048a yayā kailāsabhavane maheśvarasakhaṃ balī

09,010.048c āhvayām āsa kaunteyaḥ saṃkruddham alakādhipam

09,010.049a yayā māyāvino dṛptān subahūn dhanadālaye

09,010.049c jaghāna guhyakān kruddho mandārārthe mahābalaḥ

09,010.049e nivāryamāṇo bahubhir draupadyāḥ priyam āsthitaḥ

09,010.050a tāṃ vajramaṇiratnaughām aṣṭāśriṃ vajragauravām

09,010.050c samudyamya mahābāhuḥ śalyam abhyadravad raṇe

09,010.051a gadayā yuddhakuśalas tayā dāruṇanādayā

09,010.051c pothayām āsa śalyasya caturo 'śvān mahājavān

09,010.052a tataḥ śalyo raṇe kruddhaḥ pīne vakṣasi tomaram

09,010.052c nicakhāna nadan vīro varma bhittvā ca so 'bhyagāt

09,010.053a vṛkodaras tv asaṃbhrātas tam evoddhṛtya tomaram

09,010.053b*0066_01 cikṣepa bhīmasenasya so 'sravac choṇitaṃ bahu

09,010.053b*0066_02 tam evādāya bhīmas tu tataḥ kopasamanvitaḥ

09,010.053c yantāraṃ madrarājasya nirbibheda tato hṛdi

09,010.054a sa bhinnavarmā rudhiraṃ vaman vitrastamānasaḥ

09,010.054c papātābhimukho dīno madrarājas tv apākramat

09,010.055a kṛtapratikṛtaṃ dṛṣṭvā śalyo vismitamānasaḥ

09,010.055c gadām āśritya dhīrātmā pratyamitram avaikṣata

09,010.056a tataḥ sumanasaḥ pārthā bhīmasenam apūjayan

09,010.056b*0067_01 viyatsthitā jātaharṣās tataḥ siddhā babhāṣire

09,010.056b*0067_02 pūrvajanmani prahlādo dṛṣṭo 'smābhir ayaṃ baliḥ

09,010.056c tad dṛṣṭvā karma saṃgrāme ghoram akliṣṭakarmaṇaḥ

09,010.056d*0068_01 taṃ dṛṣṭvā karma śalyasya sarvasiddhās tv apūjayan

09,011.001 saṃjaya uvāca

09,011.001a patitaṃ prekṣya yantāraṃ śalyaḥ sarvāyasīṃ gadām

09,011.001c ādāya tarasā rājaṃs tasthau girir ivācalaḥ

09,011.002a taṃ dīptam iva kālāgniṃ pāśahastam ivāntakam

09,011.002c saśṛṅgam iva kailāsaṃ savajram iva vāsavam

09,011.003a saśūlam iva haryakṣaṃ vane mattam iva dvipam

09,011.003a*0069_01 **** **** sacakram iva cakriṇam

09,011.003a*0069_02 saśaktim iva senānyaṃ

09,011.003c javenābhyapatad bhīmaḥ pragṛhya mahatīṃ gadām

09,011.003d*0070_01 madrarājam asaṃbhrāntaḥ paśyatāṃ sarvadhanvinām

09,011.004a tataḥ śaṅkhapraṇādaś ca tūryāṇāṃ ca sahasraśaḥ

09,011.004c siṃhanādaś ca saṃjajñe śūrāṇāṃ harṣavardhanaḥ

09,011.005a prekṣantaḥ sarvatas tau hi yodhā yodhamahādvipau

09,011.005c tāvakāś ca pare caiva sādhu sādhv ity athābruvan

09,011.006a na hi madrādhipād anyo rāmād vā yadunandanāt

09,011.006c soḍhum utsahate vegaṃ bhīmasenasya saṃyuge

09,011.007a tathā madrādhipasyāpi gadāvegaṃ mahātmanaḥ

09,011.007c soḍhum utsahate nānyo yodho yudhi vṛkodarāt

09,011.008a tau vṛṣāv iva nardantau maṇḍalāni viceratuḥ

09,011.008c āvalgitau gadāhastau madrarājavṛkodarau

09,011.009a maṇḍalāvartamārgeṣu gadāviharaṇeṣu ca

09,011.009c nirviśeṣam abhūd yuddhaṃ tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ

09,011.010a taptahemamayaiḥ śubhrair babhūva bhayavardhanī

09,011.010c agnijvālair ivāviddhā paṭṭaiḥ śalyasya sā gadā

09,011.011a tathaiva carato mārgān maṇḍaleṣu mahātmanaḥ

09,011.011c vidyud abhrapratīkāśā bhīmasya śuśubhe gadā

09,011.012a tāḍitā madrarājena bhīmasya gadayā gadā

09,011.012c dīpyamāneva vai rājan sasṛje pāvakārciṣaḥ

09,011.013a tathā bhīmena śalyasya tāḍitā gadayā gadā

09,011.013c aṅgāravarṣaṃ mumuce tad adbhutam ivābhavat

09,011.014a dantair iva mahānāgau śṛṅgair iva maharṣabhau

09,011.014c tottrair iva tadānyonyaṃ gadāgrābhyāṃ nijaghnatuḥ

09,011.015a tau gadānihatair gātraiḥ kṣaṇena rudhirokṣitau

09,011.015c prekṣaṇīyatarāv āstāṃ puṣpitāv iva kiṃśukau

09,011.016a gadayā madrarājena savyadakṣiṇam āhataḥ

09,011.016c bhīmaseno mahābāhur na cacālācalo yathā

09,011.017a tathā bhīmagadāvegais tāḍyamāno muhur muhuḥ

09,011.017c śalyo na vivyathe rājan dantinevāhato giriḥ

09,011.018a śuśruve dikṣu sarvāsu tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ

09,011.018c gadānipātasaṃhrādo vajrayor iva nisvanaḥ

09,011.019a nivṛtya tu mahāvīryau samucchritagadāv ubhau

09,011.019c punar antaramārgasthau maṇḍalāni viceratuḥ

09,011.020a athābhyetya padāny aṣṭau saṃnipāto 'bhavat tayoḥ

09,011.020c udyamya lohadaṇḍābhyām atimānuṣakarmaṇoḥ

09,011.021a prārthayānau tadānyo 'nyaṃ maṇḍalāni viceratuḥ

09,011.021c kriyāviśeṣaṃ kṛtinau darśayām āsatus tadā

09,011.022a athodyamya gade ghore saśṛṅgāv iva parvatau

09,011.022c tāv ājaghnatur anyonyaṃ yathā bhūmicale 'calau

09,011.023a tau parasparavegāc ca gadābhyāṃ ca bhṛśāhatau

09,011.023c yugapat petatur vīrāv ubhāv indradhvajāv iva

09,011.024a ubhayoḥ senayor vīrās tadā hāhākṛto 'bhavan

09,011.024c bhṛśaṃ marmaṇy abhihatāv ubhāv āstāṃ suvihvalau

09,011.025a tataḥ sagadam āropya madrāṇām ṛṣabhaṃ rathe

09,011.025c apovāha kṛpaḥ śalyaṃ tūrṇam āyodhanād api

09,011.026a kṣībavad vihvalatvāt tu nimeṣāt punar utthitaḥ

09,011.026c bhīmaseno gadāpāṇiḥ samāhvayata madrapam

09,011.027a tatas tu tāvakāḥ śūrā nānāśastrasamāyutāḥ

09,011.027c nānāvāditraśabdena pāṇḍusenām ayodhayan

09,011.028a bhujāv ucchritya śastraṃ ca śabdena mahatā tataḥ

09,011.028c abhyadravan mahārāja duryodhanapurogamāḥ

09,011.029a tad anīkam abhiprekṣya tatas te pāṇḍunandanāḥ

09,011.029c prayayuḥ siṃhanādena duryodhanavadhepsayā

09,011.030a teṣām āpatatāṃ tūrṇaṃ putras te bharatarṣabha

09,011.030c prāsena cekitānaṃ vai vivyādha hṛdaye bhṛśam

09,011.031a sa papāta rathopasthe tava putreṇa tāḍitaḥ

09,011.031c rudhiraughapariklinnaḥ praviśya vipulaṃ tamaḥ

09,011.032a cekitānaṃ hataṃ dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ

09,011.032c prasaktam abhyavarṣanta śaravarṣāṇi bhāgaśaḥ

09,011.033a tāvakānām anīkeṣu pāṇḍavā jitakāśinaḥ

09,011.033c vyacaranta mahārāja prekṣaṇīyāḥ samantataḥ

09,011.034a kṛpaś ca kṛtavarmā ca saubalaś ca mahābalaḥ

09,011.034c ayodhayan dharmarājaṃ madrarājapuraskṛtāḥ

09,011.035a bhāradvājasya hantāraṃ bhūrivīryaparākramam

09,011.035c duryodhano mahārāja dhṛṣṭadyumnam ayodhayat

09,011.036a trisāhasrā rathā rājaṃs tava putreṇa coditāḥ

09,011.036c ayodhayanta vijayaṃ droṇaputrapuraskṛtāḥ

09,011.037a vijaye dhṛtasaṃkalpāḥ samabhityaktajīvitāḥ

09,011.037c prāviśaṃs tāvakā rājan haṃsā iva mahat saraḥ

09,011.038a tato yuddham abhūd ghoraṃ parasparavadhaiṣiṇām

09,011.038c anyonyavadhasaṃyuktam anyonyaprītivardhanam

09,011.039a tasmin pravṛtte saṃgrāme rājan vīravarakṣaye

09,011.039c anileneritaṃ ghoram uttasthau pārthivaṃ rajaḥ

09,011.040a śravaṇān nāmadheyānāṃ pāṇḍavānāṃ ca kīrtanāt

09,011.040c parasparaṃ vijānīmo ye cāyudhyann abhītavat

09,011.041a tad rajaḥ puruṣavyāghra śoṇitena praśāmitam

09,011.041c diśaś ca vimalā jajñus tasmin rajasi śāmite

09,011.042a tathā pravṛtte saṃgrāme ghorarūpe bhayānake

09,011.042c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca nāsīt kaś cit parāṅmukhaḥ

09,011.043a brahmalokaparā bhūtvā prārthayanto jayaṃ yudhi

09,011.043c suyuddhena parākrāntā narāḥ svargam abhīpsavaḥ

09,011.044a bhartṛpiṇḍavimokṣārthaṃ bhartṛkāryaviniścitāḥ

09,011.044c svargasaṃsaktamanaso yodhā yuyudhire tadā

09,011.045a nānārūpāṇi śastrāṇi visṛjanto mahārathāḥ

09,011.045c anyonyam abhigarjantaḥ praharantaḥ parasparam

09,011.046a hata vidhyata gṛhṇīta praharadhvaṃ nikṛntata

09,011.046c iti sma vācaḥ śrūyante tava teṣāṃ ca vai bale

09,011.047a tataḥ śalyo mahārāja dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram

09,011.047c vivyādha niśitair bāṇair hantukāmo mahāratham

09,011.048a tasya pārtho mahārāja nārācān vai caturdaśa

09,011.048c marmāṇy uddiśya marmajño nicakhāna hasann iva

09,011.049a taṃ vārya pāṇḍavaṃ bāṇair hantukāmo mahāyaśāḥ

09,011.049c vivyādha samare kruddho bahubhiḥ kaṅkapatribhiḥ

09,011.050a atha bhūyo mahārāja śareṇa nataparvaṇā

09,011.050c yudhiṣṭhiraṃ samājaghne sarvasainyasya paśyataḥ

09,011.051a dharmarājo 'pi saṃkruddho madrarājaṃ mahāyaśāḥ

09,011.051c vivyādha niśitair bāṇaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ

09,011.052a candrasenaṃ ca saptatyā sūtaṃ ca navabhiḥ śaraiḥ

09,011.052c drumasenaṃ catuḥṣaṣṭyā nijaghāna mahārathaḥ

09,011.053a cakrarakṣe hate śalyaḥ pāṇḍavena mahātmanā

09,011.053c nijaghāna tato rājaṃś cedīn vai pañcaviṃśatim

09,011.054a sātyakiṃ pañcaviṃśatyā bhīmasenaṃ ca pañcabhiḥ

09,011.054c mādrīputrau śatenājau vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ

09,011.055a evaṃ vicaratas tasya saṃgrāme rājasattama

09,011.055c saṃpreṣayac chitān pārthaḥ śarān āśīviṣopamān

09,011.056a dhvajāgraṃ cāsya samare kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ

09,011.056c pramukhe vartamānasya bhallenāpaharad rathāt

09,011.057a pāṇḍuputreṇa vai tasya ketuṃ chinnaṃ mahātmanā

09,011.057c nipatantam apaśyāma giriśṛṅgam ivāhatam

09,011.058a dhvajaṃ nipatitaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavaṃ ca vyavasthitam

09,011.058c saṃkruddho madrarājo 'bhūc charavarṣaṃ mumoca ha

09,011.059a śalyaḥ sāyakavarṣeṇa parjanya iva vṛṣṭimān

09,011.059c abhyavarṣad ameyātmā kṣatriyaṃ kṣatriyarṣabhaḥ

09,011.060a sātyakiṃ bhīmasenaṃ ca mādrīputrau ca pāṇḍavau

09,011.060c ekaikaṃ pañcabhir viddhvā yudhiṣṭhiram apīḍayat

09,011.061a tato bāṇamayaṃ jālaṃ vitataṃ pāṇḍavorasi

09,011.061c apaśyāma mahārāja meghajālam ivodgatam

09,011.062a tasya śalyo raṇe kruddho bāṇaiḥ saṃnataparvabhiḥ

09,011.062c diśaḥ pracchādayām āsa pradiśaś ca mahārathaḥ

09,011.063a tato yudhiṣṭhiro rājā bāṇajālena pīḍitaḥ

09,011.063c babhūva hṛtavikrānto jambho vṛtrahaṇā yathā

09,012.001 saṃjaya uvāca

09,012.001a pīḍite dharmarāje tu madrarājena māriṣa

09,012.001c sātyakir bhīmasenaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau

09,012.001e parivārya rathaiḥ śalyaṃ pīḍayām āsur āhave

09,012.002a tam ekaṃ bahubhir dṛṣṭvā pīḍyamānaṃ mahārathaiḥ

09,012.002c sādhuvādo mahāñ jajñe siddhāś cāsan praharṣitāḥ

09,012.002e āścaryam ity abhāṣanta munayaś cāpi saṃgatāḥ

09,012.003a bhīmaseno raṇe śalyaṃ śalyabhūtaṃ parākrame

09,012.003c ekena viddhvā bāṇena punar vivyādha saptabhiḥ

09,012.004a sātyakiś ca śatenainaṃ dharmaputraparīpsayā

09,012.004c madreśvaram avākīrya siṃhanādam athānadat

09,012.005a nakulaḥ pañcabhiś cainaṃ sahadevaś ca saptabhiḥ

09,012.005c viddhvā taṃ tu tatas tūrṇaṃ punar vivyādha saptabhiḥ

09,012.006a sa tu śūro raṇe yattaḥ pīḍitas tair mahārathaiḥ

09,012.006c vikṛṣya kārmukaṃ ghoraṃ vegaghnaṃ bhārasādhanam

09,012.007a sātyakiṃ pañcaviṃśatyā śalyo vivyādha māriṣa

09,012.007c bhīmasenaṃ trisaptatyā nakulaṃ saptabhis tathā

09,012.008a tataḥ saviśikhaṃ cāpaṃ sahadevasya dhanvinaḥ

09,012.008c chittvā bhallena samare vivyādhainaṃ trisaptabhiḥ

09,012.009a sahadevas tu samare mātulaṃ bhūrivarcasam

09,012.009c sajyam anyad dhanuḥ kṛtvā pañcabhiḥ samatāḍayat

09,012.009e śarair āśīviṣākārair jvalaj jvalanasaṃnibhaiḥ

09,012.010a sārathiṃ cāsya samare śareṇānataparvaṇā

09,012.010c vivyādha bhṛśasaṃkruddhas taṃ ca bhūyas tribhiḥ śaraiḥ

09,012.011a bhīmasenas trisaptatyā sātyakir navabhiḥ śaraiḥ

09,012.011c dharmarājas tathā ṣaṣṭyā gātre śalyaṃ samarpayat

09,012.011c*0071_01 **** **** pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ

09,012.011c*0071_02 gātre bāṇais tu te sarve śūrāḥ sarve samarpayan

09,012.012a tataḥ śalyo mahārāja nirviddhas tair mahārathaiḥ

09,012.012c susrāva rudhiraṃ gātrair gairikaṃ parvato yathā

09,012.013a tāṃś ca sarvān maheṣvāsān pañcabhiḥ pañcabhiḥ śaraiḥ

09,012.013c vivyādha tarasā rājaṃs tad adbhutam ivābhavat

09,012.014a tato 'pareṇa bhallena dharmaputrasya māriṣa

09,012.014c dhanuś ciccheda samare sajyaṃ sa sumahārathaḥ

09,012.015a athānyad dhanur ādāya dharmaputro mahārathaḥ

09,012.015c sāśvasūtadhvajarathaṃ śalyaṃ prācchādayac charaiḥ

09,012.016a sa cchādyamānaḥ samare dharmaputrasya sāyakaiḥ

09,012.016c yudhiṣṭhiram athāvidhyad daśabhir niśitaiḥ śaraiḥ

09,012.016d*0072_01 evaṃ dvaṃdvaśatāny āsaṃs tvadīyānāṃ paraiḥ saha

09,012.017a sātyakis tu tataḥ kruddho dharmaputre śarārdite

09,012.017c madrāṇām adhipaṃ śūraṃ śaraughaiḥ samavārayat

09,012.018a sa sātyakeḥ praciccheda kṣurapreṇa mahad dhanuḥ

09,012.018c bhīmasenamukhāṃs tāṃś ca tribhis tribhir atāḍayat

09,012.019a tasya kruddho mahārāja sātyakiḥ satyavikramaḥ

09,012.019c tomaraṃ preṣayām āsa svarṇadaṇḍaṃ mahādhanam

09,012.020a bhīmaseno 'tha nārācaṃ jvalantam iva pannagam

09,012.020c nakulaḥ samare śaktiṃ sahadevo gadāṃ śubhām

09,012.020e dharmarājaḥ śataghnīṃ tu jighāṃsuḥ śalyam āhave

09,012.020f*0073_01 teṣāṃ patanti śastrāṇi bahubhiḥ sāyakair yudhi

09,012.021a tān āpatata evāśu pañcānāṃ vai bhujacyutān

09,012.021b*0074_01 vārayām āsa samare śastrasaṃghaiḥ sa madrarāṭ

09,012.021b*0075_01 ciccheda samare rājan sarveṣāṃ ca pṛthak pṛthak

09,012.021c sātyakiprahitaṃ śalyo bhallaiś ciccheda tomaram

09,012.022a bhīmena prahitaṃ cāpi śaraṃ kanakabhūṣaṇam

09,012.022c dvidhā ciccheda samare kṛtahastaḥ pratāpavān

09,012.023a nakulapreṣitāṃ śaktiṃ hemadaṇḍāṃ bhayāvahām

09,012.023c gadāṃ ca sahadevena śaraughaiḥ samavārayat

09,012.024a śarābhyāṃ ca śataghnīṃ tāṃ rājñaś ciccheda bhārata

09,012.024c paśyatāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ siṃhanādaṃ nanāda ca

09,012.024e nāmṛṣyat taṃ tu śaineyaḥ śatror vijayam āhave

09,012.025a athānyad dhanur ādāya sātyakiḥ krodhamūrchitaḥ

09,012.025c dvābhyāṃ madreśvaraṃ viddhvā sārathiṃ ca tribhiḥ śaraiḥ

09,012.026a tataḥ śalyo mahārāja sarvāṃs tān daśabhiḥ śaraiḥ

09,012.026c vivyādha subhṛśaṃ kruddhas tottrair iva mahādvipān

09,012.027a te vāryamāṇāḥ samare madrarājñā mahārathāḥ

09,012.027c na śekuḥ pramukhe sthātuṃ tasya śatruniṣūdanāḥ

09,012.028a tato duryodhano rājā dṛṣṭvā śalyasya vikramam

09,012.028c nihatān pāṇḍavān mene pāñcālān atha sṛñjayān

09,012.028d*0076_01 tathāvidhaṃ mahārāja madrarājasya vikramam

09,012.028d*0076_02 asahyaṃ mānavair yuddhe tad babhūva nararṣabha

09,012.029a tato rājan mahābāhur bhīmasenaḥ pratāpavān

09,012.029c saṃtyajya manasā prāṇān madrādhipam ayodhayat

09,012.030a nakulaḥ sahadevaś ca sātyakiś ca mahārathaḥ

09,012.030c parivārya tadā śalyaṃ samantād vyakirañ śaraiḥ

09,012.031a sa caturbhir maheṣvāsaiḥ pāṇḍavānāṃ mahārathaiḥ

09,012.031c vṛtas tān yodhayām āsa madrarājaḥ pratāpavān

09,012.032a tasya dharmasuto rājan kṣurapreṇa mahāhave

09,012.032c cakrarakṣaṃ jaghānāśu madrarājasya pārthiva

09,012.033a tasmiṃs tu nihate śūre cakrarakṣe mahārathe

09,012.033c madrarājo 'tibalavān sainikān āstṛṇoc charaiḥ

09,012.034a samācchannāṃs tatas tāṃs tu rājan vīkṣya sa sainikān

09,012.034c cintayām āsa samare dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

09,012.035a kathaṃ nu na bhavet satyaṃ tan mādhavavaco mahat

09,012.035c na hi kruddho raṇe rājā kṣapayeta balaṃ mama

09,012.035d*0077_01 ahaṃ madbhrātaraś caiva sātyakiś ca mahārathaḥ

09,012.035d*0077_02 pāñcālāḥ sṛñjayāś caiva na śaktāś ca hi madrapam

09,012.035d*0077_03 nihaniṣyati ced adya mātulo 'smān mahāyaśāḥ

09,012.035d*0077_04 govindavacanaṃ satyaṃ kathaṃ bhavati kiṃ tv idam

09,012.036a tataḥ sarathanāgāśvāḥ pāṇḍavāḥ pāṇḍupūrvaja

09,012.036c madreśvaraṃ samāseduḥ pīḍayantaḥ samantataḥ

09,012.037a nānāśastraughabahulāṃ śastravṛṣṭiṃ samutthitām

09,012.037c vyadhamat samare rājan mahābhrāṇīva mārutaḥ

09,012.038a tataḥ kanakapuṅkhāṃ tāṃ śalyakṣiptāṃ viyadgatām

09,012.038c śaravṛṣṭim apaśyāma śalabhānām ivātatim

09,012.039a te śarā madrarājena preṣitā raṇamūrdhani

09,012.039c saṃpatantaḥ sma dṛśyante śalabhānāṃ vrajā iva

09,012.040a madrarājadhanurmuktaiḥ śaraiḥ kanakabhūṣaṇaiḥ

09,012.040c nirantaram ivākāśaṃ saṃbabhūva janādhipa

09,012.041a na pāṇḍavānāṃ nāsmākaṃ tatra kaś cid vyadṛśyata

09,012.041c bāṇāndhakāre mahati kṛte tatra mahābhaye

09,012.042a madrarājena balinā lāghavāc charavṛṣṭibhiḥ

09,012.042c loḍyamānaṃ tathā dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ balārṇavam

09,012.042e vismayaṃ paramaṃ jagmur devagandharvadānavāḥ

09,012.043a sa tu tān sarvato yattāñ śaraiḥ saṃpīḍya māriṣa

09,012.043c dharmarājam avacchādya siṃhavad vyanadan muhuḥ

09,012.044a te channāḥ samare tena pāṇḍavānāṃ mahārathāḥ

09,012.044c na śekus taṃ tadā yuddhe pratyudyātuṃ mahāratham

09,012.045a dharmarājapurogās tu bhīmasenamukhā rathāḥ

09,012.045c na jahuḥ samare śūraṃ śalyam āhavaśobhinam

09,013.001 saṃjaya uvāca

09,013.001a arjuno drauṇinā viddho yuddhe bahubhir āyasaiḥ

09,013.001c tasya cānucaraiḥ śūrais trigartānāṃ mahārathaiḥ

09,013.001e drauṇiṃ vivyādha samare tribhir eva śilīmukhaiḥ

09,013.002a tathetarān maheṣvāsān dvābhyāṃ dvābhyāṃ dhanaṃjayaḥ

09,013.002c bhūyaś caiva mahābāhuḥ śaravarṣair avākirat

09,013.003a śarakaṇṭakitās te tu tāvakā bharatarṣabha

09,013.003c na jahuḥ samare pārthaṃ vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ

09,013.004a te 'rjunaṃ rathavaṃśena droṇaputrapurogamāḥ

09,013.004c ayodhayanta samare parivārya mahārathāḥ

09,013.004d*0078_01 parivārya mudā yuktā yodhayantaś cakāśire

09,013.005a tais tu kṣiptāḥ śarā rājan kārtasvaravibhūṣitāḥ

09,013.005c arjunasya rathopasthaṃ pūrayām āsur añjasā

09,013.006a tathā kṛṣṇau maheṣvāsau vṛṣabhau sarvadhanvinām

09,013.006c śarair vīkṣya vitunnāṅgau prahṛṣṭau yuddhadurmadau

09,013.007a kūbaraṃ rathacakrāṇi īṣā yoktrāṇi cābhibho

09,013.007c yugaṃ caivānukarṣaṃ ca śarabhūtam abhūt tadā

09,013.008a naitādṛśaṃ dṛṣṭapūrvaṃ rājan naiva ca naḥ śrutam

09,013.008c yādṛśaṃ tatra pārthasya tāvakāḥ saṃpracakrire

09,013.009a sa rathaḥ sarvato bhāti citrapuṅkhaiḥ śitaiḥ śaraiḥ

09,013.009c ulkāśataiḥ saṃpradīptaṃ vimānam iva bhūtale

09,013.010a tato 'rjuno mahārāja śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ

09,013.010c avākirat tāṃ pṛtanāṃ megho vṛṣṭyā yathācalam

09,013.011a te vadhyamānāḥ samare pārthanāmāṅkitaiḥ śaraiḥ

09,013.011c pārthabhūtam amanyanta prekṣamāṇās tathāvidham

09,013.012a tato 'dbhutaśarajvālo dhanuḥśabdānilo mahān

09,013.012c senendhanaṃ dadāhāśu tāvakaṃ pārthapāvakaḥ

09,013.013a cakrāṇāṃ patatāṃ caiva yugānāṃ ca dharātale

09,013.013c tūṇīrāṇāṃ patākānāṃ dhvajānāṃ ca rathaiḥ saha

09,013.013d*0079_01 īṣāṇāṃ cāpi yoktrāṇāṃ veṇūnāṃ cāpi sarvaśaḥ

09,013.013d*0079_02 bhujānāṃ śirasāṃ caiva chattrāṇāṃ vyajanaiḥ saha

09,013.013d*0079_03 tatra kruddhasya pārthasya agamyā samabhūd dharā

09,013.014a īṣāṇām anukarṣāṇāṃ triveṇūnāṃ ca bhārata

09,013.014c akṣāṇām atha yoktrāṇāṃ pratodānāṃ ca sarvaśaḥ

09,013.015a śirasāṃ patatāṃ caiva kuṇḍaloṣṇīṣadhāriṇām

09,013.015c bhujānāṃ ca mahārāja skandhānāṃ ca samantataḥ

09,013.015d*0080_01 sarveṣāṃ patatāṃ caiva chattrāṇāṃ ca samantataḥ

09,013.016a chatrāṇāṃ vyajanaiḥ sārdhaṃ mukuṭānāṃ ca rāśayaḥ

09,013.016c samadṛśyanta pārthasya rathamārgeṣu bhārata

09,013.016d*0081_01 tataḥ kruddhasya pārthasya rathamārge viśāṃ pate

09,013.017a agamyarūpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā

09,013.017c babhūva bharataśreṣṭha rudrasyākrīḍanaṃ yathā

09,013.017e bhīrūṇāṃ trāsajananī śūrāṇāṃ harṣavardhanī

09,013.018a hatvā tu samare pārthaḥ sahasre dve paraṃtapa

09,013.018c rathānāṃ savarūthānāṃ vidhūmo 'gnir iva jvalan

09,013.019a yathā hi bhagavān agnir jagad dagdhvā carācaram

09,013.019c vidhūmo dṛśyate rājaṃs tathā pārtho mahārathaḥ

09,013.020a drauṇis tu samare dṛṣṭvā pāṇḍavasya parākramam

09,013.020c rathenātipatākena pāṇḍavaṃ pratyavārayat

09,013.021a tāv ubhau puruṣavyāghrau śvetāśvau dhanvināṃ varau

09,013.021c samīyatus tadā tūrṇaṃ parasparavadhaiṣiṇau

09,013.022a tayor āsīn mahārāja bāṇavarṣaṃ sudāruṇam

09,013.022c jīmūtānāṃ yathā vṛṣṭis tapānte bharatarṣabha

09,013.023a anyonyaspardhinau tau tu śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ

09,013.023c tatakṣatur mṛdhe 'nyonyaṃ śṛṅgābhyāṃ vṛṣabhāv iva

09,013.024a tayor yuddhaṃ mahārāja ciraṃ samam ivābhavat

09,013.024c astrāṇāṃ saṃgamaś caiva ghoras tatrābhavan mahān

09,013.025a tato 'rjunaṃ dvādaśabhī rukmapuṅkhaiḥ sutejanaiḥ

09,013.025c vāsudevaṃ ca daśabhir drauṇir vivyādha bhārata

09,013.026a tataḥ prahasya bībhatsur vyākṣipad gāṇḍivaṃ dhanuḥ

09,013.026c mānayitvā muhūrtaṃ ca guruputraṃ mahāhave

09,013.026d*0082_01 nirucchvāsaṃ tataḥ kṛtvā guruputraṃ mahāmanāḥ

09,013.026d*0082_02 so 'sṛjat sāyakān saṃkhye arjuno jayatāṃ varaḥ

09,013.026d*0082_03 caturbhiḥ sāyakaiś caiva tāḍayām āsa ghoṭakān

09,013.027a vyaśvasūtarathaṃ cakre savyasācī mahārathaḥ

09,013.027c mṛdupūrvaṃ tataś cainaṃ tribhir vivyādha sāyakaiḥ

09,013.028a hatāśve tu rathe tiṣṭhan droṇaputras tv ayasmayam

09,013.028b*0083_01 yamadaṇḍanibhaṃ ghoraṃ śatrusainyabhayaṃkaram

09,013.028c musalaṃ pāṇḍuputrāya cikṣepa parighopamam

09,013.029a tam āpatantaṃ sahasā hemapaṭṭavibhūṣitam

09,013.029c ciccheda saptadhā vīraḥ pārthaḥ śatrunibarhaṇaḥ

09,013.030a sa cchinnaṃ musalaṃ dṛṣṭvā drauṇiḥ paramakopanaḥ

09,013.030c ādade parighaṃ ghoraṃ nagendraśikharopamam

09,013.030e cikṣepa caiva pārthāya drauṇir yuddhaviśāradaḥ

09,013.031a tam antakam iva kruddhaṃ parighaṃ prekṣya pāṇḍavaḥ

09,013.031c arjunas tvarito jaghne pañcabhiḥ sāyakottamaiḥ

09,013.032a sa cchinnaḥ patito bhūmau pārthabāṇair mahāhave

09,013.032c dārayan pṛthivīndrāṇāṃ manaḥ śabdena bhārata

09,013.033a tato 'parais tribhir bāṇair drauṇiṃ vivyādha pāṇḍavaḥ

09,013.033c so 'tividdho balavatā pārthena sumahābalaḥ

09,013.033e na saṃbhrāntas tadā drauṇiḥ pauruṣe sve vyavasthitaḥ

09,013.034a sudharmā tu tato rājan bhāradvājaṃ mahāratham

09,013.034c avākirac charavrātaiḥ sarvakṣatrasya paśyataḥ

09,013.035a tatas tu suratho 'py ājau pāñcālānāṃ mahārathaḥ

09,013.035c rathena meghaghoṣeṇa drauṇim evābhyadhāvata

09,013.036a vikarṣan vai dhanuḥ śreṣṭhaṃ sarvabhārasahaṃ dṛḍham

09,013.036c jvalanāśīviṣanibhaiḥ śaraiś cainam avākirat

09,013.037a surathaṃ tu tataḥ kruddham āpatantaṃ mahāratham

09,013.037c cukopa samare drauṇir daṇḍāhata ivoragaḥ

09,013.038a triśikhāṃ bhrukuṭīṃ kṛtvā sṛkkiṇī parilelihan

09,013.038c udvīkṣya surathaṃ roṣād dhanurjyām avamṛjya ca

09,013.038e mumoca tīkṣṇaṃ nārācaṃ yamadaṇḍasamadyutim

09,013.039a sa tasya hṛdayaṃ bhittvā praviveśātivegataḥ

09,013.039c śakrāśanir ivotsṛṣṭā vidārya dharaṇītalam

09,013.040a tatas taṃ patitaṃ bhūmau nārācena samāhatam

09,013.040c vajreṇeva yathā śṛṅgaṃ parvatasya mahādhanam

09,013.041a tasmiṃs tu nihate vīre droṇaputraḥ pratāpavān

09,013.041c āruroha rathaṃ tūrṇaṃ tam eva rathināṃ varaḥ

09,013.042a tataḥ sajjo mahārāja drauṇir āhavadurmadaḥ

09,013.042c arjunaṃ yodhayām āsa saṃśaptakavṛto raṇe

09,013.043a tatra yuddhaṃ mahac cāsīd arjunasya paraiḥ saha

09,013.043c madhyaṃdinagate sūrye yamarāṣṭravivardhanam

09,013.044a tatrāścaryam apaśyāma dṛṣṭvā teṣāṃ parākramam

09,013.044c yad eko yugapad vīrān samayodhayad arjunaḥ

09,013.045a vimardas tu mahān āsīd arjunasya paraiḥ saha

09,013.045c śatakrator yathā pūrvaṃ mahatyā daityasenayā

09,014.001 saṃjaya uvāca

09,014.001a duryodhano mahārāja dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ

09,014.001c cakratuḥ sumahad yuddhaṃ śaraśaktisamākulam

09,014.002a tayor āsan mahārāja śaradhārāḥ sahasraśaḥ

09,014.002c ambudānāṃ yathā kāle jaladhārāḥ samantataḥ

09,014.003a rājā tu pārṣataṃ viddhvā śaraiḥ pañcabhir āyasaiḥ

09,014.003c droṇahantāram ugreṣuḥ punar vivyādha saptabhiḥ

09,014.004a dhṛṣṭadyumnas tu samare balavān dṛḍhavikramaḥ

09,014.004c saptatyā viśikhānāṃ vai duryodhanam apīḍayat

09,014.005a pīḍitaṃ prekṣya rājānaṃ sodaryā bharatarṣabha

09,014.005c mahatyā senayā sārdhaṃ parivavruḥ sma pārṣatam

09,014.006a sa taiḥ parivṛtaḥ śūraiḥ sarvato 'tirathair bhṛśam

09,014.006c vyacarat samare rājan darśayan hastalāghavam

09,014.007a śikhaṇḍī kṛtavarmāṇaṃ gautamaṃ ca mahāratham

09,014.007c prabhadrakaiḥ samāyukto yodhayām āsa dhanvinau

09,014.008a tatrāpi sumahad yuddhaṃ ghorarūpaṃ viśāṃ pate

09,014.008c prāṇān saṃtyajatāṃ yuddhe prāṇadyūtābhidevane

09,014.009a śalyas tu śaravarṣāṇi vimuñcan sarvatodiśam

09,014.009c pāṇḍavān pīḍayām āsa sasātyakivṛkodarān

09,014.010a tathobhau ca yamau yuddhe yamatulyaparākramau

09,014.010c yodhayām āsa rājendra vīryeṇa ca balena ca

09,014.011a śalyasāyakanunnānāṃ pāṇḍavānāṃ mahāmṛdhe

09,014.011c trātāraṃ nādhyagacchanta ke cit tatra mahārathāḥ

09,014.012a tatas tu nakulaḥ śūro dharmarāje prapīḍite

09,014.012c abhidudrāva vegena mātulaṃ mādrinandanaḥ

09,014.013a saṃchādya samare śalyaṃ nakulaḥ paravīrahā

09,014.013c vivyādha cainaṃ daśabhiḥ smayamānaḥ stanāntare

09,014.014a sarvapāraśavair bāṇaiḥ karmāraparimārjitaiḥ

09,014.014c svarṇapuṅkhaiḥ śilādhautair dhanuryantrapracoditaiḥ

09,014.015a śalyas tu pīḍitas tena svasrīyeṇa mahātmanā

09,014.015c nakulaṃ pīḍayām āsa patribhir nataparvabhiḥ

09,014.016a tato yudhiṣṭhiro rājā bhīmaseno 'tha sātyakiḥ

09,014.016c sahadevaś ca mādreyo madrarājam upādravan

09,014.017a tān āpatata evāśu pūrayānān rathasvanaiḥ

09,014.017c diśaś ca pradiśaś caiva kampayānāṃś ca medinīm

09,014.017e pratijagrāha samare senāpatir amitrajit

09,014.018a yudhiṣṭhiraṃ tribhir viddhvā bhīmasenaṃ ca saptabhiḥ

09,014.018c sātyakiṃ ca śatenājau sahadevaṃ tribhiḥ śaraiḥ

09,014.019a tatas tu saśaraṃ cāpaṃ nakulasya mahātmanaḥ

09,014.019c madreśvaraḥ kṣurapreṇa tadā ciccheda māriṣa

09,014.019e tad aśīryata vicchinnaṃ dhanuḥ śalyasya sāyakaiḥ

09,014.020a athānyad dhanur ādāya mādrīputro mahārathaḥ

09,014.020c madrarājarathaṃ tūrṇaṃ pūrayām āsa patribhiḥ

09,014.021a yudhiṣṭhiras tu madreśaṃ sahadevaś ca māriṣa

09,014.021c daśabhir daśabhir bāṇair urasy enam avidhyatām

09,014.022a bhīmasenas tataḥ ṣaṣṭyā sātyakir navabhiḥ śaraiḥ

09,014.022c madrarājam abhidrutya jaghnatuḥ kaṅkapatribhiḥ

09,014.023a madrarājas tataḥ kruddhaḥ sātyakiṃ navabhiḥ śaraiḥ

09,014.023c vivyādha bhūyaḥ saptatyā śarāṇāṃ nataparvaṇām

09,014.024a athāsya saśaraṃ cāpaṃ muṣṭau ciccheda māriṣa

09,014.024c hayāṃś ca caturaḥ saṃkhye preṣayām āsa mṛtyave

09,014.025a virathaṃ sātyakiṃ kṛtvā madrarājo mahābalaḥ

09,014.025c viśikhānāṃ śatenainam ājaghāna samantataḥ

09,014.026a mādrīputrau tu saṃrabdhau bhīmasenaṃ ca pāṇḍavam

09,014.026c yudhiṣṭhiraṃ ca kauravya vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ

09,014.027a tatrādbhutam apaśyāma madrarājasya pauruṣam

09,014.027c yad enaṃ sahitāḥ pārthā nābhyavartanta saṃyuge

09,014.028a athānyaṃ ratham āsthāya sātyakiḥ satyavikramaḥ

09,014.028c pīḍitān pāṇḍavān dṛṣṭvā madrarājavaśaṃ gatān

09,014.028e abhidudrāva vegena madrāṇām adhipaṃ balī

09,014.029a āpatantaṃ rathaṃ tasya śalyaḥ samitiśobhanaḥ

09,014.029c pratyudyayau rathenaiva matto mattam iva dvipam

09,014.030a sa saṃnipātas tumulo babhūvādbhutadarśanaḥ

09,014.030c sātyakeś caiva śūrasya madrāṇām adhipasya ca

09,014.030e yādṛśo vai purā vṛttaḥ śambarāmararājayoḥ

09,014.031a sātyakiḥ prekṣya samare madrarājaṃ vyavasthitam

09,014.031c vivyādha daśabhir bāṇais tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt

09,014.032a madrarājas tu subhṛśaṃ viddhas tena mahātmanā

09,014.032c sātyakiṃ prativivyādha citrapuṅkhaiḥ śitaiḥ śaraiḥ

09,014.033a tataḥ pārthā maheṣvāsāḥ sātvatābhisṛtaṃ nṛpam

09,014.033c abhyadravan rathais tūrṇaṃ mātulaṃ vadhakāmyayā

09,014.034a tata āsīt parāmardas tumulaḥ śoṇitodakaḥ

09,014.034c śūrāṇāṃ yudhyamānānāṃ siṃhānām iva nardatām

09,014.035a teṣām āsīn mahārāja vyatikṣepaḥ parasparam

09,014.035c siṃhānām āmiṣepsūnāṃ kūjatām iva saṃyuge

09,014.036a teṣāṃ bāṇasahasraughair ākīrṇā vasudhābhavat

09,014.036c antarikṣaṃ ca sahasā bāṇabhūtam abhūt tadā

09,014.037a śarāndhakāraṃ bahudhā kṛtaṃ tatra samantataḥ

09,014.037c abhracchāyeva saṃjajñe śarair muktair mahātmabhiḥ

09,014.038a tatra rājañ śarair muktair nirmuktair iva pannagaiḥ

09,014.038c svarṇapuṅkhaiḥ prakāśadbhir vyarocanta diśas tathā

09,014.039a tatrādbhutaṃ paraṃ cakre śalyaḥ śatrunibarhaṇaḥ

09,014.039c yad ekaḥ samare śūro yodhayām āsa vai bahūn

09,014.040a madrarājabhujotsṛṣṭaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ

09,014.040c saṃpatadbhiḥ śarair ghorair avākīryata medinī

09,014.041a tatra śalyarathaṃ rājan vicarantaṃ mahāhave

09,014.041c apaśyāma yathā pūrvaṃ śakrasyāsurasaṃkṣaye

09,015.001 saṃjaya uvāca

09,015.001a tataḥ sainyās tava vibho madrarājapuraskṛtāḥ

09,015.001c punar abhyadravan pārthān vegena mahatā raṇe

09,015.002a pīḍitās tāvakāḥ sarve pradhāvanto raṇotkaṭāḥ

09,015.002c kṣaṇenaiva ca pārthāṃs te bahutvāt samaloḍayan

09,015.003a te vadhyamānāḥ kurubhiḥ pāṇḍavā nāvatasthire

09,015.003c nivāryamāṇā bhīmena paśyatoḥ kṛṣṇapārthayoḥ

09,015.004a tato dhanaṃjayaḥ kruddhaḥ kṛpaṃ saha padānugaiḥ

09,015.004c avākirac charaugheṇa kṛtavarmāṇam eva ca

09,015.005a śakuniṃ sahadevas tu sahasainyam avārayat

09,015.005c nakulaḥ pārśvataḥ sthitvā madrarājam avaikṣata

09,015.006a draupadeyā narendrāṃś ca bhūyiṣṭhaṃ samavārayan

09,015.006c droṇaputraṃ ca pāñcālyaḥ śikhaṇḍī samavārayat

09,015.007a bhīmasenas tu rājānaṃ gadāpāṇir avārayat

09,015.007c śalyaṃ tu saha sainyena kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ

09,015.008a tataḥ samabhavad yuddhaṃ saṃsaktaṃ tatra tatra ha

09,015.008c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca saṃgrāmeṣv anivartinām

09,015.009a tatra paśyāmahe karma śalyasyātimahad raṇe

09,015.009c yad ekaḥ sarvasainyāni pāṇḍavānām ayudhyata

09,015.010a vyadṛśyata tadā śalyo yudhiṣṭhirasamīpataḥ

09,015.010c raṇe candramaso 'bhyāśe śanaiścara iva grahaḥ

09,015.011a pīḍayitvā tu rājānaṃ śarair āśīviṣopamaiḥ

09,015.011c abhyadhāvat punar bhīmaṃ śaravarṣair avākirat

09,015.012a tasya tal lāghavaṃ dṛṣṭvā tathaiva ca kṛtāstratām

09,015.012c apūjayann anīkāni pareṣāṃ tāvakāni ca

09,015.013a pīḍyamānās tu śalyena pāṇḍavā bhṛśavikṣatāḥ

09,015.013c prādravanta raṇaṃ hitvā krośamāne yudhiṣṭhire

09,015.014a vadhyamāneṣv anīkeṣu madrarājena pāṇḍavaḥ

09,015.014c amarṣavaśam āpanno dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

09,015.014e tataḥ pauruṣam āsthāya madrarājam apīḍayat

09,015.015a jayo vāstu vadho veti kṛtabuddhir mahārathaḥ

09,015.015c samāhūyābravīt sarvān bhrātṝn kṛṣṇaṃ ca mādhavam

09,015.016a bhīṣmo droṇaś ca karṇaś ca ye cānye pṛthivīkṣitaḥ

09,015.016c kauravārthe parākrāntāḥ saṃgrāme nidhanaṃ gatāḥ

09,015.017a yathābhāgaṃ yathotsāhaṃ bhavantaḥ kṛtapauruṣāḥ

09,015.017c bhāgo 'vaśiṣṭa eko 'yaṃ mama śalyo mahārathaḥ

09,015.018a so 'ham adya yudhā jetum āśaṃse madrakeśvaram

09,015.018c tatra yan mānasaṃ mahyaṃ tat sarvaṃ nigadāmi vaḥ

09,015.019a cakrarakṣāv imau śūrau mama mādravatīsutau

09,015.019c ajeyau vāsavenāpi samare vīrasaṃmatau

09,015.020a sādhv imau mātulaṃ yuddhe kṣatradharmapuraskṛtau

09,015.020c madarthaṃ pratiyudhyetāṃ mānārhau satyasaṃgarau

09,015.020d*0084_01 kiṃ vā pralapitenātha vyarthenānena kiṃ cana

09,015.021a māṃ vā śalyo raṇe hantā taṃ vāhaṃ bhadram astu vaḥ

09,015.021c iti satyām imāṃ vāṇīṃ lokavīrā nibodhata

09,015.022a yotsye 'haṃ mātulenādya kṣatradharmeṇa pārthivāḥ

09,015.022c svayaṃ samabhisaṃdhāya vijayāyetarāya vā

09,015.023a tasya me 'bhyadhikaṃ śastraṃ sarvopakaraṇāni ca

09,015.023c saṃyuñjantu raṇe kṣipraṃ śāstravad rathayojakāḥ

09,015.024a śaineyo dakṣiṇaṃ cakraṃ dhṛṣṭadyumnas tathottaram

09,015.024c pṛṣṭhagopo bhavatv adya mama pārtho dhanaṃjayaḥ

09,015.025a puraḥsaro mamādyāstu bhīmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ

09,015.025c evam abhyadhikaḥ śalyād bhaviṣyāmi mahāmṛdhe

09,015.026a evam uktās tathā cakruḥ sarve rājñaḥ priyaiṣiṇaḥ

09,015.026c tataḥ praharṣaḥ sainyānāṃ punar āsīt tadā nṛpa

09,015.027a pāñcālānāṃ somakānāṃ matsyānāṃ ca viśeṣataḥ

09,015.027c pratijñāṃ tāṃ ca saṃgrāme dharmarājasya pūrayan

09,015.027d*0085_01 pratijñāṃ tāṃ tadā rājā kṛtvā madreśam abhyayāt

09,015.028a tataḥ śaṅkhāṃś ca bherīś ca śataśaś caiva puṣkarān

09,015.028c avādayanta pāñcālāḥ siṃhanādāṃś ca nedire

09,015.029a te 'bhyadhāvanta saṃrabdhā madrarājaṃ tarasvinaḥ

09,015.029c mahatā harṣajenātha nādena kurupuṃgavāḥ

09,015.030a hrādena gajaghaṇṭānāṃ śaṅkhānāṃ ninadena ca

09,015.030c tūryaśabdena mahatā nādayantaś ca medinīm

09,015.031a tān pratyagṛhṇāt putras te madrarājaś ca vīryavān

09,015.031c mahāmeghān iva bahūñ śailāv astodayāv ubhau

09,015.032a śalyas tu samaraślāghī dharmarājam ariṃdamam

09,015.032c vavarṣa śaravarṣeṇa varṣeṇa maghavān iva

09,015.033a tathaiva kururājo 'pi pragṛhya ruciraṃ dhanuḥ

09,015.033c droṇopadeśān vividhān darśayāno mahāmanāḥ

09,015.033d*0086_01 saṃdadhe vividhān bāṇān darśayan hastalāghavam

09,015.034a vavarṣa śaravarṣāṇi citraṃ laghu ca suṣṭhu ca

09,015.034c na cāsya vivaraṃ kaś cid dadarśa carato raṇe

09,015.035a tāv ubhau vividhair bāṇais tatakṣāte parasparam

09,015.035c śārdūlāv āmiṣaprepsū parākrāntāv ivāhave

09,015.036a bhīmas tu tava putreṇa raṇaśauṇḍena saṃgataḥ

09,015.036c pāñcālyaḥ sātyakiś caiva mādrīputrau ca pāṇḍavau

09,015.036e śakunipramukhān vīrān pratyagṛhṇan samantataḥ

09,015.037a tadāsīt tumulaṃ yuddhaṃ punar eva jayaiṣiṇām

09,015.037c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca rājan durmantrite tava

09,015.038a duryodhanas tu bhīmasya śareṇānataparvaṇā

09,015.038c cicchedādiśya saṃgrāme dhvajaṃ hemavibhūṣitam

09,015.039a sakiṅkiṇīkajālena mahatā cārudarśanaḥ

09,015.039c papāta ruciraḥ siṃho bhīmasenasya nānadan

09,015.040a punaś cāsya dhanuś citraṃ gajarājakaropamam

09,015.040c kṣureṇa śitadhāreṇa pracakarta narādhipaḥ

09,015.041a sa cchinnadhanvā tejasvī rathaśaktyā sutaṃ tava

09,015.041c bibhedorasi vikramya sa rathopastha āviśat

09,015.042a tasmin moham anuprāpte punar eva vṛkodaraḥ

09,015.042c yantur eva śiraḥ kāyāt kṣurapreṇāharat tadā

09,015.043a hatasūtā hayās tasya ratham ādāya bhārata

09,015.043c vyadravanta diśo rājan hāhākāras tadābhavat

09,015.044a tam abhyadhāvat trāṇārthaṃ droṇaputro mahārathaḥ

09,015.044c kṛpaś ca kṛtavarmā ca putraṃ te 'bhiparīpsavaḥ

09,015.045a tasmin vilulite sainye trastās tasya padānugāḥ

09,015.045c gāṇḍīvadhanvā visphārya dhanus tān ahanac charaiḥ

09,015.046a yudhiṣṭhiras tu madreśam abhyadhāvad amarṣitaḥ

09,015.046c svayaṃ saṃcodayann aśvān dantavarṇān manojavān

09,015.047a tatrādbhutam apaśyāma kuntīputre yudhiṣṭhire

09,015.047c purā bhūtvā mṛdur dānto yat tadā dāruṇo 'bhavat

09,015.048a vivṛtākṣaś ca kaunteyo vepamānaś ca manyunā

09,015.048c ciccheda yodhān niśitaiḥ śaraiḥ śatasahasraśaḥ

09,015.049a yāṃ yāṃ pratyudyayau senāṃ tāṃ tāṃ jyeṣṭhaḥ sa pāṇḍavaḥ

09,015.049c śarair apātayad rājan girīn vajrair ivottamaiḥ

09,015.050a sāśvasūtadhvajarathān rathinaḥ pātayan bahūn

09,015.050c ākrīḍad eko balavān pavanas toyadān iva

09,015.051a sāśvārohāṃś ca turagān pattīṃś caiva sahasraśaḥ

09,015.051c vyapothayata saṃgrāme kruddho rudraḥ paśūn iva

09,015.052a śūnyam āyodhanaṃ kṛtvā śaravarṣaiḥ samantataḥ

09,015.052c abhyadravata madreśaṃ tiṣṭha śalyeti cābravīt

09,015.053a tasya tac caritaṃ dṛṣṭvā saṃgrāme bhīmakarmaṇaḥ

09,015.053c vitresus tāvakāḥ sarve śalyas tv enaṃ samabhyayāt

09,015.054a tatas tau tu susaṃrabdhau pradhmāpya salilodbhavau

09,015.054c samāhūya tadānyonyaṃ bhartsayantau samīyatuḥ

09,015.055a śalyas tu śaravarṣeṇa yudhiṣṭhiram avākirat

09,015.055c madrarājaṃ ca kaunteyaḥ śaravarṣair avākirat

09,015.056a vyadṛśyetāṃ tadā rājan kaṅkapatribhir āhave

09,015.056c udbhinnarudhirau śūrau madrarājayudhiṣṭhirau

09,015.057a puṣpitāv iva rejāte vane śalmalikiṃśukā

09,015.057b*0087_01 puṣpitau śuśubhāte tau vasante kiṃśukau yathā

09,015.057c dīpyamānau mahātmānau prāṇayor yuddhadurmadau

09,015.058a dṛṣṭvā sarvāṇi sainyāni nādhyavasyaṃs tayor jayam

09,015.058c hatvā madrādhipaṃ pārtho bhokṣyate 'dya vasuṃdharām

09,015.059a śalyo vā pāṇḍavaṃ hatvā dadyād duryodhanāya gām

09,015.059c itīva niścayo nābhūd yodhānāṃ tatra bhārata

09,015.060a pradakṣiṇam abhūt sarvaṃ dharmarājasya yudhyataḥ

09,015.061a tataḥ śaraśataṃ śalyo mumocāśu yudhiṣṭhire

09,015.061c dhanuś cāsya śitāgreṇa bāṇena nirakṛntata

09,015.062a so 'nyat kārmukam ādāya śalyaṃ śaraśatais tribhiḥ

09,015.062c avidhyat kārmukaṃ cāsya kṣureṇa nirakṛntata

09,015.063a athāsya nijaghānāśvāṃś caturo nataparvabhiḥ

09,015.063c dvābhyām atha śitāgrābhyām ubhau ca pārṣṇisārathī

09,015.064a tato 'sya dīpyamānena pītena niśitena ca

09,015.064c pramukhe vartamānasya bhallenāpāharad dhvajam

09,015.064e tataḥ prabhagnaṃ tat sainyaṃ dauryodhanam ariṃdama

09,015.065a tato madrādhipaṃ drauṇir abhyadhāvat tathākṛtam

09,015.065c āropya cainaṃ svarathaṃ tvaramāṇaḥ pradudruve

09,015.066a muhūrtam iva tau gatvā nardamāne yudhiṣṭhire

09,015.066c sthitvā tato madrapatir anyaṃ syandanam āsthitaḥ

09,015.067a vidhivat kalpitaṃ śubhraṃ mahāmbudaninādinam

09,015.067c sajjayantropakaraṇaṃ dviṣatāṃ romaharṣaṇam

09,015.067d*0088_01 sukūbaraṃ sucakrākṣaṃ vidheyāśvaṃ susārathim

09,016.001 saṃjaya uvāca

09,016.001a athānyad dhanur ādāya balavad vegavattaram

09,016.001c yudhiṣṭhiraṃ madrapatir viddhvā siṃha ivānadat

09,016.002a tataḥ sa śaravarṣeṇa parjanya iva vṛṣṭimān

09,016.002c abhyavarṣad ameyātmā kṣatriyān kṣatriyarṣabhaḥ

09,016.003a sātyakiṃ daśabhir viddhvā bhīmasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ

09,016.003c sahadevaṃ tribhir viddhvā yudhiṣṭhiram apīḍayat

09,016.004a tāṃs tān anyān maheṣvāsān sāśvān sarathakuñjarān

09,016.004b*0089_01 ardayām āsa viśikhair ulkābhir iva kuñjarān

09,016.004c kuñjarān kuñjarārohān aśvān aśvaprayāyinaḥ

09,016.004e rathāṃś ca rathibhiḥ sārdhaṃ jaghāna rathināṃ varaḥ

09,016.005a bāhūṃś ciccheda ca tathā sāyudhān ketanāni ca

09,016.005c cakāra ca mahīṃ yodhais tīrṇāṃ vedīṃ kuśair iva

09,016.006a tathā tam arisainyāni ghnantaṃ mṛtyum ivāntakam

09,016.006c parivavrur bhṛśaṃ kruddhāḥ pāṇḍupāñcālasomakāḥ

09,016.007a taṃ bhīmasenaś ca śineś ca naptā; mādryāś ca putrau puruṣapravīrau

09,016.007c samāgataṃ bhīmabalena rājñā; paryāpur anyonyam athāhvayantaḥ

09,016.008a tatas tu śūrāḥ samare narendraṃ; madreśvaraṃ prāpya yudhāṃ variṣṭham

09,016.008c āvārya cainaṃ samare nṛvīrā; jaghnuḥ śaraiḥ patribhir ugravegaiḥ

09,016.009a saṃrakṣito bhīmasenena rājā; mādrīsutābhyām atha mādhavena

09,016.009c madrādhipaṃ patribhir ugravegaiḥ; stanāntare dharmasuto nijaghne

09,016.010a tato raṇe tāvakānāṃ rathaughāḥ; samīkṣya madrādhipatiṃ śarārtam

09,016.010c paryāvavruḥ pravarāḥ sarvaśaś ca; duryodhanasyānumate samantāt

09,016.011a tato drutaṃ madrajanādhipo raṇe; yudhiṣṭhiraṃ saptabhir abhyavidhyat

09,016.011c taṃ cāpi pārtho navabhiḥ pṛṣatkair; vivyādha rājaṃs tumule mahātmā

09,016.012a ākarṇapūrṇāyatasaṃprayuktaiḥ; śarais tadā saṃyati tailadhautaiḥ

09,016.012c anyonyam ācchādayatāṃ mahārathau; madrādhipaś cāpi yudhiṣṭhiraś ca

09,016.013a tatas tu tūrṇaṃ samare mahārathau; parasparasyāntaram īkṣamāṇau

09,016.013c śarair bhṛśaṃ vivyadhatur nṛpottamau; mahābalau śatrubhir apradhṛṣyau

09,016.014a tayor dhanurjyātalanisvano mahān; mahendravajrāśanitulyanisvanaḥ

09,016.014c parasparaṃ bāṇagaṇair mahātmanoḥ; pravarṣator madrapapāṇḍuvīrayoḥ

09,016.015a tau ceratur vyāghraśiśuprakāśau; mahāvaneṣv āmiṣagṛddhināv iva

09,016.015c viṣāṇinau nāgavarāv ivobhau; tatakṣatuḥ saṃyugajātadarpau

09,016.016a tatas tu madrādhipatir mahātmā; yudhiṣṭhiraṃ bhīmabalaṃ prasahya

09,016.016c vivyādha vīraṃ hṛdaye 'tivegaṃ; śareṇa sūryāgnisamaprabheṇa

09,016.017a tato 'tividdho 'tha yudhiṣṭhiro 'pi; susaṃprayuktena śareṇa rājan

09,016.017b*0090_01 tataḥ sa viddho vidhidharmasūnunā

09,016.017b*0090_02 mahābalenendraparākrameṇa

09,016.017c jaghāna madrādhipatiṃ mahātmā; mudaṃ ca lebhe ṛṣabhaḥ kurūṇām

09,016.018a tato muhūrtād iva pārthivendro; labdhvā saṃjñāṃ krodhasaṃraktanetraḥ

09,016.018c śatena pārthaṃ tvarito jaghāna; sahasranetrapratimaprabhāvaḥ

09,016.019a tvaraṃs tato dharmasuto mahātmā; śalyasya kruddho navabhiḥ pṛṣatkaiḥ

09,016.019c bhittvā hy uras tapanīyaṃ ca varma; jaghāna ṣaḍbhis tv aparaiḥ pṛṣatkaiḥ

09,016.020a tatas tu madrādhipatiḥ prahṛṣṭo; dhanur vikṛṣya vyasṛjat pṛṣatkān

09,016.020c dvābhyāṃ kṣurābhyāṃ ca tathaiva rājñaś; ciccheda cāpaṃ kurupuṃgavasya

09,016.021a navaṃ tato 'nyat samare pragṛhya; rājā dhanur ghorataraṃ mahātmā

09,016.021c śalyaṃ tu viddhvā niśitaiḥ samantād; yathā mahendro namuciṃ śitāgraiḥ

09,016.022a tatas tu śalyo navabhiḥ pṛṣatkair; bhīmasya rājñaś ca yudhiṣṭhirasya

09,016.022c nikṛtya raukme paṭuvarmaṇī tayor; vidārayām āsa bhujau mahātmā

09,016.023a tato 'pareṇa jvalitārkatejasā; kṣureṇa rājño dhanur unmamātha

09,016.023c kṛpaś ca tasyaiva jaghāna sūtaṃ; ṣaḍbhiḥ śaraiḥ so 'bhimukhaṃ papāta

09,016.024a madrādhipaś cāpi yudhiṣṭhirasya; śaraiś caturbhir nijaghāna vāhān

09,016.024c vāhāṃś ca hatvā vyakaron mahātmā; yodhakṣayaṃ dharmasutasya rājñaḥ

09,016.024d*0091_01 yad adbhutaṃ karma na śakyam anyaiḥ

09,016.024d*0091_02 suduḥsahaṃ tat kṛtavantam ekam

09,016.024d*0091_03 śalyaṃ narendraḥ sa viṣaṇṇabhāvād

09,016.024d*0091_04 vicintayām āsa mṛdaṅgaketuḥ

09,016.024d*0091_05 kim etad indrāvarajasya vākyaṃ

09,016.024d*0091_06 moghaṃ bhavaty adya vidher balena

09,016.024d*0091_07 jahīti śalyaṃ hy avadat tadājau

09,016.024d*0091_08 na lokanāthasya vaco 'nyathā syāt

09,016.025a tathā kṛte rājani bhīmaseno; madrādhipasyāśu tato mahātmā

09,016.025c chittvā dhanur vegavatā śareṇa; dvābhyām avidhyat subhṛśaṃ narendram

09,016.026a athāpareṇāsya jahāra yantuḥ; kāyāc chiraḥ saṃnahanīyamadhyāt

09,016.026c jaghāna cāśvāṃś caturaḥ sa śīghraṃ; tathā bhṛśaṃ kupito bhīmasenaḥ

09,016.027a tam agraṇīḥ sarvadhanurdharāṇām; ekaṃ carantaṃ samare 'tivegam

09,016.027c bhīmaḥ śatena vyakirac charāṇāṃ; mādrīputraḥ sahadevas tathaiva

09,016.028a taiḥ sāyakair mohitaṃ vīkṣya śalyaṃ; bhīmaḥ śarair asya cakarta varma

09,016.028b*0092_01 bhīmaḥ śarair niśitais tigmatejaiḥ

09,016.028b*0092_02 śilīmukhair asya cakarta varma

09,016.028c sa bhīmasenena nikṛttavarmā; madrādhipaś carma sahasratāram

09,016.029a pragṛhya khaḍgaṃ ca rathān mahātmā; praskandya kuntīsutam abhyadhāvat

09,016.029c chittvā ratheṣāṃ nakulasya so 'tha; yudhiṣṭhiraṃ bhīmabalo 'bhyadhāvat

09,016.030a taṃ cāpi rājānam athotpatantaṃ; kruddhaṃ yathaivāntakam āpatantam

09,016.030c dhṛṣṭadyumno draupadeyāḥ śikhaṇḍī; śineś ca naptā sahasā parīyuḥ

09,016.031a athāsya carmāpratimaṃ nyakṛntad; bhīmo mahātmā daśabhiḥ pṛṣatkaḥ

09,016.031c khaḍgaṃ ca bhallair nicakarta muṣṭau; nadan prahṛṣṭas tava sainyamadhye

09,016.032a tat karma bhīmasya samīkṣya hṛṣṭās; te pāṇḍavānāṃ pravarā rathaughāḥ

09,016.032c nādaṃ ca cakrur bhṛśam utsmayantaḥ; śaṅkhāṃś ca dadhmuḥ śaśisaṃnikāśān

09,016.033a tenātha śabdena vibhīṣaṇena; tavābhitaptaṃ balam aprahṛṣṭam

09,016.033c svedābhibhūtaṃ rudhirokṣitāṅgaṃ; visaṃjñakalpaṃ ca tathā viṣaṇṇam

09,016.034a sa madrarājaḥ sahasāvakīrṇo; bhīmāgragaiḥ pāṇḍavayodhamukhyaiḥ

09,016.034c yudhiṣṭhirasyābhimukhaṃ javena; siṃho yathā mṛgahetoḥ prayātaḥ

09,016.035a sa dharmarājo nihatāśvasūtaṃ; krodhena dīptajvalanaprakāśam

09,016.035c dṛṣṭvā tu madrādhipatiṃ sa tūrṇaṃ; samabhyadhāvat tam ariṃ balena

09,016.036a govindavākyaṃ tvaritaṃ vicintya; dadhre matiṃ śalyavināśanāya

09,016.036c sa dharmarājo nihatāśvasūte; rathe tiṣṭhañ śaktim evābhikāṅkṣan

09,016.037a tac cāpi śalyasya niśamya karma; mahātmano bhāgam athāvaśiṣṭam

09,016.037c smṛtvā manaḥ śalyavadhe yatātmā; yathoktam indrāvarajasya cakre

09,016.038a sa dharmarājo maṇihemadaṇḍāṃ; jagrāha śaktiṃ kanakaprakāśām

09,016.038c netre ca dīpte sahasā vivṛtya; madrādhipaṃ kruddhamanā niraikṣat

09,016.039a nirīkṣito vai naradeva rājñā; pūtātmanā nirhṛtakalmaṣeṇa

09,016.039c abhūn na yad bhasmasān madrarājas; tad adbhutaṃ me pratibhāti rājan

09,016.040a tatas tu śaktiṃ rucirogradaṇḍāṃ; maṇipravālojjvalitāṃ pradīptām

09,016.040c cikṣepa vegāt subhṛśaṃ mahātmā; madrādhipāya pravaraḥ kurūṇām

09,016.041a dīptām athaināṃ mahatā balena; savisphuliṅgāṃ sahasā patantīm

09,016.041c praikṣanta sarve kuravaḥ sametā; yathā yugānte mahatīm ivolkām

09,016.042a tāṃ kālarātrīm iva pāśahastāṃ; yamasya dhātrīm iva cograrūpām

09,016.042c sabrahmadaṇḍapratimām amoghāṃ; sasarja yatto yudhi dharmarājaḥ

09,016.043a gandhasrag agryāsanapānabhojanair; abhyarcitāṃ pāṇḍusutaiḥ prayatnāt

09,016.043c saṃvartakāgnipratimāṃ jvalantīṃ; kṛtyām atharvāṅgirasīm ivogrām

09,016.044a īśānahetoḥ pratinirmitāṃ tāṃ; tvaṣṭrā ripūṇām asudehabhakṣām

09,016.044c bhūmyantarikṣādijalāśayāni; prasahya bhūtāni nihantum īśām

09,016.045a ghaṇṭāpatākāmaṇivajrabhājaṃ; vaiḍūryacitrāṃ tapanīyadaṇḍām

09,016.045c tvaṣṭrā prayatnān niyamena kḷptāṃ; brahmadviṣām antakarīm amoghām

09,016.046a balaprayatnād adhirūḍhavegāṃ; mantraiś ca ghorair abhimantrayitvā

09,016.046c sasarja mārgeṇa ca tāṃ pareṇa; vadhāya madrādhipates tadānīm

09,016.047a hato 'sy asāv ity abhigarjamāno; rudro 'ntakāyāntakaraṃ yatheṣum

09,016.047c prasārya bāhuṃ sudṛḍhaṃ supāṇiṃ; krodhena nṛtyann iva dharmarājaḥ

09,016.047d*0093_01 sphuratprabhāmaṇḍalam aṃśujālair

09,016.047d*0093_02 dharmātmajo madravināśakāle

09,016.047d*0093_03 puratrayaproddharaṇe purastān

09,016.047d*0093_04 māheśvaraṃ rūpam abhūt tadānīm

09,016.047d*0093_05 āvartanākuñcitabāhudaṇḍaḥ

09,016.047d*0093_06 saṃdhyāvihārī tanuvṛttamadhyaḥ

09,016.047d*0093_07 viśālavakṣā bhagavān haro yathā

09,016.047d*0093_08 sudurnirīkṣyo 'bhavad arjunāgrajaḥ

09,016.048a tāṃ sarvaśaktyā prahitāṃ sa śaktiṃ; yudhiṣṭhireṇāprativāryavīryām

09,016.048c pratigrahāyābhinanarda śalyaḥ; samyag ghutām agnir ivājyadhārām

09,016.049a sā tasya marmāṇi vidārya śubhram; uro viśālaṃ ca tathaiva varma

09,016.049c viveśa gāṃ toyam ivāprasaktā; yaśo viśālaṃ nṛpater dahantī

09,016.050a nāsākṣikarṇāsyaviniḥsṛtena; prasyandatā ca vraṇasaṃbhavena

09,016.050c saṃsiktagātro rudhireṇa so 'bhūt; krauñco yathā skandahato mahādriḥ

09,016.051a prasārya bāhū sa rathād gato gāṃ; saṃchinnavarmā kurunandanena

09,016.051c mahendravāhapratimo mahātmā; vajrāhataṃ śṛṅgam ivācalasya

09,016.052a bāhū prasāryābhimukho dharmarājasya madrarāṭ

09,016.052b*0094_01 bāhū prasāryābhimukho 'titūrṇaṃ

09,016.052b*0094_02 sa dharmarājasya samīpamadra(?dri)rāṭ

09,016.052c tato nipatito bhūmāv indradhvaja ivocchritaḥ

09,016.053a sa tathā bhinnasarvāṅgo rudhireṇa samukṣitaḥ

09,016.053c pratyudgata iva premṇā bhūmyā sa narapuṃgavaḥ

09,016.054a priyayā kāntayā kāntaḥ patamāna ivorasi

09,016.054c ciraṃ bhuktvā vasumatīṃ priyāṃ kāntām iva prabhuḥ

09,016.054e sarvair aṅgaiḥ samāśliṣya prasupta iva so 'bhavat

09,016.055a dharmye dharmātmanā yuddhe nihato dharmasūnunā

09,016.055c samyag ghuta iva sviṣṭaḥ praśānto 'gnir ivādhvare

09,016.056a śaktyā vibhinnahṛdayaṃ vipraviddhāyudhadhvajam

09,016.056c saṃśāntam api madreśaṃ lakṣmīr naiva vyamuñcata

09,016.057a tato yudhiṣṭhiraś cāpam ādāyendradhanuṣprabham

09,016.057c vyadhamad dviṣataḥ saṃkhye khagarāḍ iva pannagān

09,016.057e dehāsūn niśitair bhallai ripūṇāṃ nāśayan kṣaṇāt

09,016.058a tataḥ pārthasya bāṇaughair āvṛtāḥ sainikās tava

09,016.058c nimīlitākṣāḥ kṣiṇvanto bhṛśam anyonyam arditāḥ

09,016.058e saṃnyastakavacā dehair vipatrāyudhajīvitāḥ

09,016.059a tataḥ śalye nipatite madrarājānujo yuvā

09,016.059c bhrātuḥ sarvair guṇais tulyo rathī pāṇḍavam abhyayāt

09,016.060a vivyādha ca naraśreṣṭho nārācair bahubhis tvaran

09,016.060c hatasyāpacitiṃ bhrātuś cikīrṣur yuddhadurmadaḥ

09,016.061a taṃ vivyādhāśugaiḥ ṣaḍbhir dharmarājas tvarann iva

09,016.061c kārmukaṃ cāsya ciccheda kṣurābhyāṃ dhvajam eva ca

09,016.062a tato 'sya dīpyamānena sudṛḍhena śitena ca

09,016.062c pramukhe vartamānasya bhallenāpāharac chiraḥ

09,016.062d*0095_01 śiraś ciccheda bāṇena bhallena nataparvaṇā

09,016.063a sakuṇḍalaṃ tad dadṛśe patamānaṃ śiro rathāt

09,016.063c puṇyakṣayam iva prāpya patantaṃ svargavāsinam

09,016.064a tasyāpakṛṣṭaśīrṣaṃ tac charīraṃ patitaṃ rathāt

09,016.064c rudhireṇāvasiktāṅgaṃ dṛṣṭvā sainyam abhajyata

09,016.065a vicitrakavace tasmin hate madranṛpānuje

09,016.065c hāhākāraṃ vikurvāṇāḥ kuravo vipradudruvuḥ

09,016.066a śalyānujaṃ hataṃ dṛṣṭvā tāvakās tyaktajīvitāḥ

09,016.066c vitresuḥ pāṇḍavabhayād rajodhvastās tathā bhṛśam

09,016.067a tāṃs tathā bhajyatas trastān kauravān bharatarṣabha

09,016.067b*0096_01 tat sainyaṃ tava putrasya vidrutaṃ sarvato bhayāt

09,016.067c śiner naptā kiran bāṇair abhyavartata sātyakiḥ

09,016.068a tam āyāntaṃ maheṣvāsam aprasahyaṃ durāsadam

09,016.068c hārdikyas tvarito rājan pratyagṛhṇād abhītavat

09,016.069a tau sametau mahātmānau vārṣṇeyāv aparājitau

09,016.069c hārdikyaḥ sātyakiś caiva siṃhāv iva madotkaṭau

09,016.070a iṣubhir vimalābhāsaiś chādayantau parasparam

09,016.070c arcirbhir iva sūryasya divākarasamaprabhau

09,016.071a cāpamārgabaloddhūtān mārgaṇān vṛṣṇisiṃhayoḥ

09,016.071c ākāśe samapaśyāma pataṃgān iva śīghragān

09,016.072a sātyakiṃ daśabhir viddhvā hayāṃś cāsya tribhiḥ śaraiḥ

09,016.072c cāpam ekena ciccheda hārdikyo nataparvaṇā

09,016.073a tan nikṛttaṃ dhanuḥ śreṣṭham apāsya śinipuṃgavaḥ

09,016.073c anyad ādatta vegena vegavattaram āyudham

09,016.074a tad ādāya dhanuḥ śreṣṭhaṃ variṣṭhaḥ sarvadhanvinām

09,016.074c hārdikyaṃ daśabhir bāṇaiḥ pratyavidhyat stanāntare

09,016.075a tato rathaṃ yugeṣāṃ ca chittvā bhallaiḥ susaṃyataiḥ

09,016.075c aśvāṃs tasyāvadhīt tūrṇam ubhau ca pārṣṇisārathī

09,016.075d*0097_01 hārdikyaṃ virathaṃ dṛṣṭvā kṛpaḥ śāradvataḥ prabho

09,016.075d*0097_02 apovāha tataḥ kṣipraṃ ratham āropya vīryavān

09,016.076a madrarāje hate rājan virathe kṛtavarmaṇi

09,016.076c duryodhanabalaṃ sarvaṃ punar āsīt parāṅmukham

09,016.077a tatpare nāvabudhyanta sainyena rajasā vṛte

09,016.077c balaṃ tu hatabhūyiṣṭhaṃ tat tadāsīt parāṅmukham

09,016.078a tato muhūrtāt te 'paśyan rajo bhaumaṃ samutthitam

09,016.078c vividhaiḥ śoṇitasrāvaiḥ praśāntaṃ puruṣarṣabha

09,016.078d*0098_01 vividhān saritaś coghāñ śoṇitasya viśāṃ pate

09,016.079a tato duryodhano dṛṣṭvā bhagnaṃ svabalam antikāt

09,016.079c javenāpatataḥ pārthān ekaḥ sarvān avārayat

09,016.080a pāṇḍavān sarathān dṛṣṭvā dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam

09,016.080c ānartaṃ ca durādharṣaṃ śitair bāṇair avākirat

09,016.081a taṃ pare nābhyavartanta martyā mṛtyum ivāgatam

09,016.081c athānyaṃ ratham āsthāya hārdikyo 'pi nyavartata

09,016.081d*0099_01 pragṛhya ca dhanur ghoram abhyadhāvad yudhiṣṭhiram

09,016.082a tato yudhiṣṭhiro rājā tvaramāṇo mahārathaḥ

09,016.082c caturbhir nijaghānāśvān patribhiḥ kṛtavarmaṇaḥ

09,016.082e vivyādha gautamaṃ cāpi ṣaḍbhir bhallaiḥ sutejanaiḥ

09,016.083a aśvatthāmā tato rājñā hatāśvaṃ virathīkṛtam

09,016.083c samapovāha hārdikyaṃ svarathena yudhiṣṭhirāt

09,016.084a tataḥ śāradvato 'ṣṭābhiḥ pratyavidhyad yudhiṣṭhiram

09,016.084c vivyādha cāśvān niśitais tasyāṣṭābhiḥ śilīmukhaiḥ

09,016.085a evam etan mahārāja yuddhaśeṣam avartata

09,016.085c tava durmantrite rājan sahaputrasya bhārata

09,016.086a tasmin maheṣvāsavare viśaste; saṃgrāmamadhye kurupuṃgavena

09,016.086c pārthāḥ sametāḥ paramaprahṛṣṭāḥ; śaṅkhān pradadhmur hatam īkṣya śalyam

09,016.087a yudhiṣṭhiraṃ ca praśaśaṃsur ājau; purā surā vṛtravadhe yathendram

09,016.087c cakruś ca nānāvidhavādyaśabdān; ninādayanto vasudhāṃ samantāt

09,017.001 saṃjaya uvāca

09,017.001a śalye tu nihate rājan madrarājapadānugāḥ

09,017.001c rathāḥ saptaśatā vīrā niryayur mahato balāt

09,017.002a duryodhanas tu dviradam āruhyācalasaṃnibham

09,017.002c chatreṇa dhriyamāṇena vījyamānaś ca cāmaraiḥ

09,017.002e na gantavyaṃ na gantavyam iti madrān avārayat

09,017.003a duryodhanena te vīrā vāryamāṇāḥ punaḥ punaḥ

09,017.003c yudhiṣṭhiraṃ jighāṃsantaḥ pāṇḍūnāṃ prāviśan balam

09,017.004a te tu śūrā mahārāja kṛtacittāḥ sma yodhane

09,017.004c dhanuḥśabdaṃ mahat kṛtvā sahāyudhyanta pāṇḍavaiḥ

09,017.005a śrutvā tu nihataṃ śalyaṃ dharmaputraṃ ca pīḍitam

09,017.005c madrarājapriye yuktair madrakāṇāṃ mahārathaiḥ

09,017.006a ājagāma tataḥ pārtho gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ

09,017.006c pūrayan rathaghoṣeṇa diśaḥ sarvā mahārathaḥ

09,017.007a tato 'rjunaś ca bhīmaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau

09,017.007c sātyakiś ca naravyāghro draupadeyāś ca sarvaśaḥ

09,017.008a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca pāñcālāḥ saha somakaiḥ

09,017.008c yudhiṣṭhiraṃ parīpsantaḥ samantāt paryavārayan

09,017.009a te samantāt parivṛtāḥ pāṇḍavaiḥ puruṣarṣabhāḥ

09,017.009c kṣobhayanti sma tāṃ senāṃ makarāḥ sāgaraṃ yathā

09,017.010a purovātena gaṅgeva kṣobhyamānā mahānadī

09,017.010c akṣobhyata tadā rājan pāṇḍūnāṃ dhvajinī punaḥ

09,017.011a praskandya senāṃ mahatīṃ tyaktātmāno mahārathāḥ

09,017.011c vṛkṣān iva mahāvātāḥ kampayanti sma tāvakāḥ

09,017.012a bahavaś cukruśus tatra kva sa rājā yudhiṣṭhiraḥ

09,017.012c bhrātaro vāsya te śūrā dṛśyante neha ke cana

09,017.013a pāñcālānāṃ mahāvīryāḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ

09,017.013c dhṛṣṭadyumno 'tha śaineyo draupadeyāś ca sarvaśaḥ

09,017.014a evaṃ tān vādinaḥ śūrān draupadeyā mahārathāḥ

09,017.014c abhyaghnan yuyudhānaś ca madrarājapadānugān

09,017.015a cakrair vimathitaiḥ ke cit ke cic chinnair mahādhvajaiḥ

09,017.015c pratyadṛśyanta samare tāvakā nihatāḥ paraiḥ

09,017.016a ālokya pāṇḍavān yuddhe yodhā rājan samantataḥ

09,017.016c vāryamāṇā yayur vegāt tava putreṇa bhārata

09,017.017a duryodhanas tu tān vīrān vārayām āsa sāntvayan

09,017.017c na cāsya śāsanaṃ kaś cit tatra cakre mahārathaḥ

09,017.018a tato gāndhārarājasya putraḥ śakunir abravīt

09,017.018c duryodhanaṃ mahārāja vacanaṃ vacanakṣamaḥ

09,017.019a kiṃ naḥ saṃprekṣamāṇānāṃ madrāṇāṃ hanyate balam

09,017.019c na yuktam etat samare tvayi tiṣṭhati bhārata

09,017.020a sahitair nāma yoddhavyam ity eṣa samayaḥ kṛtaḥ

09,017.020c atha kasmāt parān eva ghnato marṣayase nṛpa

09,017.021 duryodhana uvāca

09,017.021a vāryamāṇā mayā pūrvaṃ naite cakrur vaco mama

09,017.021c ete hi nihatāḥ sarve praskannāḥ pāṇḍuvāhinīm

09,017.022 śakunir uvāca

09,017.022*0100_01 vāryamāṇo (sic) mayā pūrvaṃ na kṛtaṃ vacanaṃ tvayā

09,017.022a na bhartuḥ śāsanaṃ vīrā raṇe kurvanty amarṣitāḥ

09,017.022c alaṃ kroddhuṃ tathaiteṣāṃ nāyaṃ kāla upekṣitum

09,017.023a yāmaḥ sarve 'tra saṃbhūya savājirathakuñjarāḥ

09,017.023c paritrātuṃ maheṣvāsān madrarājapadānugān

09,017.024a anyonyaṃ parirakṣāmo yatnena mahatā nṛpa

09,017.024c evaṃ sarve 'nusaṃcintya prayayur yatra sainikāḥ

09,017.025 saṃjaya uvāca

09,017.025a evam uktas tato rājā balena mahatā vṛtaḥ

09,017.025c prayayau siṃhanādena kampayan vai vasuṃdharām

09,017.026a hata vidhyata gṛhṇīta praharadhvaṃ nikṛntata

09,017.026c ity āsīt tumulaḥ śabdas tava sainyasya bhārata

09,017.027a pāṇḍavās tu raṇe dṛṣṭvā madrarājapadānugān

09,017.027b*0101_01 paśyatāṃ tava putrāṇāṃ pāṇḍuputrair asaṃbhramam

09,017.027c sahitān abhyavartanta gulmam āsthāya madhyamam

09,017.028a te muhūrtād raṇe vīrā hastāhastaṃ viśāṃ pate

09,017.028c nihatāḥ pratyadṛśyanta madrarājapadānugāḥ

09,017.029a tato naḥ saṃprayātānāṃ hatāmitrās tarasvinaḥ

09,017.029c hṛṣṭāḥ kilakilāśabdam akurvan sahitāḥ pare

09,017.030a athotthitāni ruṇḍāni samadṛśyanta sarvaśaḥ

09,017.030c papāta mahatī colkā madhyenādityamaṇḍalam

09,017.031a rathair bhagnair yugākṣaiś ca nihataiś ca mahārathaiḥ

09,017.031c aśvair nipatitaiś caiva saṃchannābhūd vasuṃdharā

09,017.032a vātāyamānais turagair yugāsaktais turaṃgamaiḥ

09,017.032c adṛśyanta mahārāja yodhās tatra raṇājire

09,017.033a bhagnacakrān rathān ke cid avahaṃs turagā raṇe

09,017.033c rathārdhaṃ ke cid ādāya diśo daśa vibabhramuḥ

09,017.033e tatra tatra ca dṛśyante yoktraiḥ śliṣṭāḥ sma vājinaḥ

09,017.034a rathinaḥ patamānāś ca vyadṛśyanta narottama

09,017.034c gaganāt pracyutāḥ siddhāḥ puṇyānām iva saṃkṣaye

09,017.035a nihateṣu ca śūreṣu madrarājānugeṣu ca

09,017.035c asmān āpatataś cāpi dṛṣṭvā pārthā mahārathāḥ

09,017.036a abhyavartanta vegena jayagṛdhrāḥ prahāriṇaḥ

09,017.036c bāṇaśabdaravān kṛtvā vimiśrāñ śaṅkhanisvanaiḥ

09,017.037a asmāṃs tu punar āsādya labdhalakṣāḥ prahāriṇaḥ

09,017.037c śarāsanāni dhunvānāḥ siṃhanādān pracukruśuḥ

09,017.038a tato hatam abhiprekṣya madrarājabalaṃ mahat

09,017.038c madrarājaṃ ca samare dṛṣṭvā śūraṃ nipātitam

09,017.038e duryodhanabalaṃ sarvaṃ punar āsīt parāṅmukham

09,017.039a vadhyamānaṃ mahārāja pāṇḍavair jitakāśibhiḥ

09,017.039c diśo bheje 'tha saṃbhrāntaṃ trāsitaṃ dṛḍhadhanvibhiḥ

09,018.001 saṃjaya uvāca

09,018.001a pātite yudhi durdharṣe madrarāje mahārathe

09,018.001c tāvakās tava putrāś ca prāyaśo vimukhābhavan

09,018.002a vaṇijo nāvi bhinnāyāṃ yathāgādhe 'plave 'rṇave

09,018.002c apāre pāram icchanto hate śūre mahātmani

09,018.003a madrarāje mahārāja vitrastāḥ śaravikṣatāḥ

09,018.003c anāthā nātham icchanto mṛgāḥ siṃhārditā iva

09,018.004a vṛṣā yathā bhagnaśṛṅgāḥ śīrṇadantā gajā iva

09,018.004c madhyāhne pratyapāyāma nirjitā dharmasūnunā

09,018.005a na saṃdhātum anīkāni na ca rājan parākrame

09,018.005c āsīd buddhir hate śalye tava yodhasya kasya cit

09,018.006a bhīṣme droṇe ca nihate sūtaputre ca bhārata

09,018.006c yad duḥkhaṃ tava yodhānāṃ bhayaṃ cāsīd viśāṃ pate

09,018.006e tad bhayaṃ sa ca naḥ śoko bhūya evābhyavartata

09,018.007a nirāśāś ca jaye tasmin hate śalye mahārathe

09,018.007b*0102_01 nirāśaś ca hate śalye rājā rājan mahāyaśāḥ

09,018.007c hatapravīrā vidhvastā vikṛttāś ca śitaiḥ śaraiḥ

09,018.007e madrarāje hate rājan yodhās te prādravan bhayāt

09,018.008a aśvān anye gajān anye rathān anye mahārathāḥ

09,018.008c āruhya javasaṃpannāḥ pādātāḥ prādravan bhayāt

09,018.009a dvisāhasrāś ca mātaṅgā girirūpāḥ prahāriṇaḥ

09,018.009c saṃprādravan hate śalye aṅkuśāṅguṣṭhacoditāḥ

09,018.010a te raṇād bharataśreṣṭha tāvakāḥ prādravan diśaḥ

09,018.010c dhāvantaś cāpy adṛśyanta śvasamānāḥ śarāturāḥ

09,018.011a tān prabhagnān drutān dṛṣṭvā hatotsāhān parājitān

09,018.011c abhyadravanta pāñcālāḥ pāṇḍavāś ca jayaiṣiṇaḥ

09,018.012a bāṇaśabdaravaś cāpi siṃhanādaś ca puṣkalaḥ

09,018.012c śaṅkhaśabdaś ca śūrāṇāṃ dāruṇaḥ samapadyata

09,018.013a dṛṣṭvā tu kauravaṃ sainyaṃ bhayatrastaṃ pravidrutam

09,018.013c anyonyaṃ samabhāṣanta pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha

09,018.014a adya rājā satyadhṛtir jitāmitro yudhiṣṭhiraḥ

09,018.014c adya duryodhano hīno dīptayā nṛpatiśriyā

09,018.014d*0103_01 adya diṣṭyā kṣmāśayanaṃ niratāmāmucakṣuṣaḥ (sic)

09,018.014d*0103_02 draupadyā yaś ca saṃkalpaḥ saṃsiddha iti ghuṣyatām

09,018.015a adya śrutvā hataṃ putraṃ dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ

09,018.015c niḥsaṃjñaḥ patito bhūmau kilbiṣaṃ pratipadyatām

09,018.016a adya jānātu kaunteyaṃ samarthaṃ sarvadhanvinām

09,018.016c adyātmānaṃ ca durmedhā garhayiṣyati pāpakṛt

09,018.016e adya kṣattur vacaḥ satyaṃ smaratāṃ bruvato hitam

09,018.017a adyaprabhṛti pārthāṃś ca preṣyabhūta upācaran

09,018.017b*0104_01 adyaiva ca hi pārthānāṃ yat kṛtaṃ pūrvakarmabhiḥ

09,018.017c vijānātu nṛpo duḥkhaṃ yat prāptaṃ pāṇḍunandanaiḥ

09,018.018a adya kṛṣṇasya māhātmyaṃ jānātu sa mahīpatiḥ

09,018.018c adyārjunadhanurghoṣaṃ ghoraṃ jānātu saṃyuge

09,018.018d*0105_01 putrāṇāṃ ca vadhaṃ ghoraṃ bhīmena śroṣyate nṛpaḥ

09,018.019a astrāṇāṃ ca balaṃ sarvaṃ bāhvoś ca balam āhave

09,018.019c adya jñāsyati bhīmasya balaṃ ghoraṃ mahātmanaḥ

09,018.020a hate duryodhane yuddhe śakreṇevāsure maye

09,018.020c yat kṛtaṃ bhīmasenena duḥśāsanavadhe tadā

09,018.020e nānyaḥ kartāsti loke tad ṛte bhīmaṃ mahābalam

09,018.021a jānītām adya jyeṣṭhasya pāṇḍavasya parākramam

09,018.021c madrarājaṃ hataṃ śrutvā devair api suduḥsaham

09,018.022a adya jñāsyati saṃgrāme mādrīputrau mahābalau

09,018.022c nihate saubale śūre gāndhāreṣu ca sarvaśaḥ

09,018.023a kathaṃ teṣāṃ jayo na syād yeṣāṃ yoddhā dhanaṃjayaḥ

09,018.023c sātyakir bhīmasenaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ

09,018.024a draupadyās tanayāḥ pañca mādrīputrau ca pāṇḍavau

09,018.024c śikhaṇḍī ca maheṣvāso rājā caiva yudhiṣṭhiraḥ

09,018.025a yeṣāṃ ca jagatāṃ nātho nāthaḥ kṛṣṇo janārdanaḥ

09,018.025c kathaṃ teṣāṃ jayo na syād yeṣāṃ dharmo vyapāśrayaḥ

09,018.025d*0106_01 lābhas teṣāṃ jayas teṣāṃ kutas teṣāṃ parābhavaḥ

09,018.025d*0106_02 yeṣāṃ nātho hṛṣīkeśaḥ sarvalokavibhur hariḥ

09,018.026a bhīṣmaṃ droṇaṃ ca karṇaṃ ca madrarājānam eva ca

09,018.026c tathānyān nṛpatīn vīrāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ

09,018.027a ko 'nyaḥ śakto raṇe jetum ṛte pārthaṃ yudhiṣṭhiram

09,018.027c yasya nātho hṛṣīkeśaḥ sadā dharmayaśonidhiḥ

09,018.028a ity evaṃ vadamānās te harṣeṇa mahatā yutāḥ

09,018.028c prabhagnāṃs tāvakān rājan sṛñjayāḥ pṛṣṭhato 'nvayuḥ

09,018.029a dhanaṃjayo rathānīkam abhyavartata vīryavān

09,018.029c mādrīputrau ca śakuniṃ sātyakiś ca mahārathaḥ

09,018.030a tān prekṣya dravataḥ sarvān bhīmasenabhayārditān

09,018.030c duryodhanas tadā sūtam abravīd utsmayann iva

09,018.031a na mātikramate pārtho dhanuṣpāṇim avasthitam

09,018.031c jaghane sarvasainyānāṃ mamāśvān pratipādaya

09,018.032a jaghane yudhyamānaṃ hi kaunteyo māṃ dhanaṃjayaḥ

09,018.032c notsahetābhyatikrāntuṃ velām iva mahodadhiḥ

09,018.033a paśya sainyaṃ mahat sūta pāṇḍavaiḥ samabhidrutam

09,018.033c sainyareṇuṃ samuddhūtaṃ paśyasvainaṃ samantataḥ

09,018.034a siṃhanādāṃś ca bahuśaḥ śṛṇu ghorān bhayānakān

09,018.034c tasmād yāhi śanaiḥ sūta jaghanaṃ paripālaya

09,018.035a mayi sthite ca samare niruddheṣu ca pāṇḍuṣu

09,018.035c punarāvartate tūrṇaṃ māmakaṃ balam ojasā

09,018.036a tac chrutvā tava putrasya śūrāgryasadṛśaṃ vacaḥ

09,018.036c sārathir hemasaṃchannāñ śanair aśvān acodayat

09,018.037a gajāśvarathibhir hīnās tyaktātmānaḥ padātayaḥ

09,018.037c ekaviṃśatisāhasrāḥ saṃyugāyāvatasthire

09,018.038a nānādeśasamudbhūtā nānārañjitavāsasaḥ

09,018.038c avasthitās tadā yodhāḥ prārthayanto mahad yaśaḥ

09,018.039a teṣām āpatatāṃ tatra saṃhṛṣṭānāṃ parasparam

09,018.039c saṃmardaḥ sumahāñ jajñe ghorarūpo bhayānakaḥ

09,018.040a bhīmasenaṃ tadā rājan dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam

09,018.040c balena caturaṅgeṇa nānādeśyā nyavārayan

09,018.041a bhīmam evābhyavartanta raṇe 'nye tu padātayaḥ

09,018.041c prakṣveḍyāsphoṭya saṃhṛṣṭā vīralokaṃ yiyāsavaḥ

09,018.042a āsādya bhīmasenaṃ tu saṃrabdhā yuddhadurmadāḥ

09,018.042c dhārtarāṣṭrā vinedur hi nānyāṃ cākathayan kathām

09,018.042d*0107_01 nigṛhītuṃ tadā kruddhāḥ samantāt paryavārayan

09,018.042e parivārya raṇe bhīmaṃ nijaghnus te samantataḥ

09,018.043a sa vadhyamānaḥ samare padātigaṇasaṃvṛtaḥ

09,018.043c na cacāla rathopasthe maināka iva parvataḥ

09,018.044a te tu kruddhā mahārāja pāṇḍavasya mahāratham

09,018.044c nigrahītuṃ pracakrur hi yodhāṃś cānyān avārayan

09,018.045a akrudhyata raṇe bhīmas tais tadā paryavasthitaiḥ

09,018.045c so 'vatīrya rathāt tūrṇaṃ padātiḥ samavasthitaḥ

09,018.046a jātarūpaparicchannāṃ pragṛhya mahatīṃ gadām

09,018.046c avadhīt tāvakān yodhān daṇḍapāṇir ivāntakaḥ

09,018.047a rathāśvadvipahīnāṃs tu tān bhīmo gadayā balī

09,018.047b*0108_01 viprahīnarathāśvāṃs tān narān sa puruṣarṣabhaḥ

09,018.047b*0109_01 bhīmaseno gadāpāṇir gadayā vajrakalpayā

09,018.047c ekaviṃśatisāhasrān padātīn avapothayat

09,018.048a hatvā tat puruṣānīkaṃ bhīmaḥ satyaparākramaḥ

09,018.048c dhṛṣṭadyumnaṃ puraskṛtya nacirāt pratyadṛśyata

09,018.049a pādātā nihatā bhūmau śiśyire rudhirokṣitāḥ

09,018.049c saṃbhagnā iva vātena karṇikārāḥ supuṣpitāḥ

09,018.050a nānāpuṣpasrajopetā nānākuṇḍaladhāriṇaḥ

09,018.050c nānājātyā hatās tatra nānādeśasamāgatāḥ

09,018.051a patākādhvajasaṃchannaṃ padātīnāṃ mahad balam

09,018.051c nikṛttaṃ vibabhau tatra ghorarūpaṃ bhayānakam

09,018.052a yudhiṣṭhirapurogās tu sarvasainyamahārathāḥ

09,018.052c abhyadhāvan mahātmānaṃ putraṃ duryodhanaṃ tava

09,018.053a te sarve tāvakān dṛṣṭvā maheṣvāsān parāṅmukhān

09,018.053b*0110_01 samabhyadhāvaṃs tvaritā yuddhāya jitakāśinaḥ

09,018.053c nābhyavartanta te putraṃ veleva makarālayam

09,018.054a tad adbhutam apaśyāma tava putrasya pauruṣam

09,018.054c yad ekaṃ sahitāḥ pārthā na śekur ativartitum

09,018.055a nātidūrāpayātaṃ tu kṛtabuddhiṃ palāyane

09,018.055c duryodhanaḥ svakaṃ sainyam abravīd bhṛśavikṣatam

09,018.056a na taṃ deśaṃ prapaśyāmi pṛthivyāṃ parvateṣu vā

09,018.056c yatra yātān na vo hanyuḥ pāṇḍavāḥ kiṃ sṛtena vaḥ

09,018.057a alpaṃ ca balam eteṣāṃ kṛṣṇau ca bhṛśavikṣatau

09,018.057c yadi sarve 'tra tiṣṭhāmo dhruvo no vijayo bhavet

09,018.058a viprayātāṃs tu vo bhinnān pāṇḍavāḥ kṛtakilbiṣān

09,018.058c anusṛtya haniṣyanti śreyo naḥ samare sthitam

09,018.059a śṛṇudhvaṃ kṣatriyāḥ sarve yāvantaḥ stha samāgatāḥ

09,018.059c yadā śūraṃ ca bhīruṃ ca mārayaty antakaḥ sadā

09,018.059e ko nu mūḍho na yudhyeta puruṣaḥ kṣatriyabruvaḥ

09,018.060a śreyo no bhīmasenasya kruddhasya pramukhe sthitam

09,018.060c sukhaḥ sāṃgrāmiko mṛtyuḥ kṣatradharmeṇa yudhyatām

09,018.060d*0111_01 martyenāvaśyamartavyaṃ gṛheṣv api kadā cana

09,018.060d*0111_02 yudhyataḥ kṣatradharmeṇa mṛtyur eṣa sanātanaḥ

09,018.060e jitveha sukham āpnoti hataḥ pretya mahat phalam

09,018.061a na yuddhadharmāc chreyān vai panthāḥ svargasya kauravāḥ

09,018.061c acireṇa jitāṃl lokān hato yuddhe samaśnute

09,018.062a śrutvā tu vacanaṃ tasya pūjayitvā ca pārthivāḥ

09,018.062c punar evānvavartanta pāṇḍavān ātatāyinaḥ

09,018.063a tān āpatata evāśu vyūḍhānīkāḥ prahāriṇaḥ

09,018.063c pratyudyayus tadā pārthā jayagṛdhrāḥ prahāriṇaḥ

09,018.064a dhanaṃjayo rathenājāv abhyavartata vīryavān

09,018.064c viśrutaṃ triṣu lokeṣu gāṇḍīvaṃ vikṣipan dhanuḥ

09,018.065a mādrīputrau ca śakuniṃ sātyakiś ca mahābalaḥ

09,018.065c javenābhyapatan hṛṣṭā yato vai tāvakaṃ balam

09,019.001 saṃjaya uvāca

09,019.001a saṃnivṛtte balaughe tu śālvo mlecchagaṇādhipaḥ

09,019.001c abhyavartata saṃkruddhaḥ pāṇḍūnāṃ sumahad balam

09,019.002a āsthāya sumahānāgaṃ prabhinnaṃ parvatopamam

09,019.002c dṛptam airāvataprakhyam amitragaṇamardanam

09,019.003a yo 'sau mahābhadrakulaprasūtaḥ; supūjito dhārtarāṣṭreṇa nityam

09,019.003c sukalpitaḥ śāstraviniścayajñaiḥ; sadopavāhyaḥ samareṣu rājan

09,019.003d*0112_01 airāvataṃ daityagaṇān vimṛdnañ

09,019.003d*0112_02 śakro yathā saṃjanayan bhayāni

09,019.004a tam āsthito rājavaro babhūva; yathodayasthaḥ savitā kṣapānte

09,019.004c sa tena nāgapravareṇa rājann; abhyudyayau pāṇḍusutān samantāt

09,019.004e śitaiḥ pṛṣatkair vidadāra cāpi; mahendravajrapratimaiḥ sughoraiḥ

09,019.005a tataḥ śarān vai sṛjato mahāraṇe; yodhāṃś ca rājan nayato yamāya

09,019.005b*0113_01 tataḥ śarān vai sṛ[ja]tā nṛpeṇa

09,019.005b*0113_02 yodhāḥ samastā gamitā yamālayam

09,019.005c nāsyāntaraṃ dadṛśuḥ sve pare vā; yathā purā vajradharasya daityāḥ

09,019.005d*0114_01 airāvaṇasthasya camūvimarde

09,019.005d*0114_02 daityāḥ purā vāsavasyeva rājan

09,019.006a te pāṇḍavāḥ somakāḥ sṛñjayāś ca; tam eva nāgaṃ dadṛśuḥ samantāt

09,019.006c sahasraśo vai vicarantam ekaṃ; yathā mahendrasya gajaṃ samīpe

09,019.007a saṃdrāvyamāṇaṃ tu balaṃ pareṣāṃ; parītakalpaṃ vibabhau samantāt

09,019.007c naivāvatasthe samare bhṛśaṃ bhayād; vimardamānaṃ tu parasparaṃ tadā

09,019.008a tataḥ prabhagnā sahasā mahācamūḥ; sā pāṇḍavī tena narādhipena

09,019.008c diśaś catasraḥ sahasā pradhāvitā; gajendravegaṃ tam apārayantī

09,019.009a dṛṣṭvā ca tāṃ vegavatā prabhagnāṃ; sarve tvadīyā yudhi yodhamukhyāḥ

09,019.009c apūjayaṃs tatra narādhipaṃ taṃ; dadhmuś ca śaṅkhāñ śaśisaṃnikāśān

09,019.010a śrutvā ninādaṃ tv atha kauravāṇāṃ; harṣād vimuktaṃ saha śaṅkhaśabdaiḥ

09,019.010c senāpatiḥ pāṇḍavasṛñjayānāṃ; pāñcālaputro na mamarṣa roṣāt

09,019.011a tatas tu taṃ vai dviradaṃ mahātmā; pratyudyayau tvaramāṇo jayāya

09,019.011c jambho yathā śakrasamāgame vai; nāgendram airāvaṇam indravāhyam

09,019.012a tam āpatantaṃ sahasā tu dṛṣṭvā; pāñcālarājaṃ yudhi rājasiṃhaḥ

09,019.012c taṃ vai dvipaṃ preṣayām āsa tūrṇaṃ; vadhāya rājan drupadātmajasya

09,019.013a sa taṃ dvipaṃ sahasābhyāpatantam; avidhyad arkapratimaiḥ pṛṣatkaiḥ

09,019.013c karmāradhautair niśitair jvaladbhir; nārācamukhyais tribhir ugravegaiḥ

09,019.014a tato 'parān pañca śitān mahātmā; nārācamukhyān visasarja kumbhe

09,019.014c sa tais tu viddhaḥ paramadvipo raṇe; tadā parāvṛtya bhṛśaṃ pradudruve

09,019.015a taṃ nāgarājaṃ sahasā praṇunnaṃ; vidrāvyamāṇaṃ ca nigṛhya śālvaḥ

09,019.015c tottrāṅkuśaiḥ preṣayām āsa tūrṇaṃ; pāñcālarājasya rathaṃ pradiśya

09,019.016a dṛṣṭvāpatantaṃ sahasā tu nāgaṃ; dhṛṣṭadyumnaḥ svarathāc chīghram eva

09,019.016c gadāṃ pragṛhyāśu javena vīro; bhūmiṃ prapanno bhayavihvalāṅgaḥ

09,019.017a sa taṃ rathaṃ hemavibhūṣitāṅgaṃ; sāśvaṃ sasūtaṃ sahasā vimṛdya

09,019.017c utkṣipya hastena tadā mahādvipo; vipothayām āsa vasuṃdharātale

09,019.018a pāñcālarājasya sutaṃ sa dṛṣṭvā; tadārditaṃ nāgavareṇa tena

09,019.018c tam abhyadhāvat sahasā javena; bhīmaḥ śikhaṇḍī ca śineś ca naptā

09,019.019a śaraiś ca vegaṃ sahasā nigṛhya; tasyābhito 'bhyāpatato gajasya

09,019.019c sa saṃgṛhīto rathibhir gajo vai; cacāla tair vāryamāṇaś ca saṃkhye

09,019.020a tataḥ pṛṣatkān pravavarṣa rājā; sūryo yathā raśmijālaṃ samantāt

09,019.020c tenāśugair vadhyamānā rathaughāḥ; pradudruvus tatra tatas tu sarve

09,019.021a tat karma śālvasya samīkṣya sarve; pāñcālamatsyā nṛpa sṛñjayāś ca

09,019.021c hāhākārair nādayantaḥ sma yuddhe; dvipaṃ samantād rurudhur narāgryāḥ

09,019.022a pāñcālarājas tvaritas tu śūro; gadāṃ pragṛhyācalaśṛṅgakalpām

09,019.022c asaṃbhramaṃ bhārata śatrughātī; javena vīro 'nusasāra nāgam

09,019.023a tato 'tha nāgaṃ dharaṇīdharābhaṃ; madaṃ sravantaṃ jaladaprakāśam

09,019.023c gadāṃ samāvidhya bhṛśaṃ jaghāna; pāñcālarājasya sutas tarasvī

09,019.024a sa bhinnakumbhaḥ sahasā vinadya; mukhāt prabhūtaṃ kṣatajaṃ vimuñcan

09,019.024c papāta nāgo dharaṇīdharābhaḥ; kṣitiprakampāc calito yathādriḥ

09,019.025a nipātyamāne tu tadā gajendre; hāhākṛte tava putrasya sainye

09,019.025c sa śālvarājasya śinipravīro; jahāra bhallena śiraḥ śitena

09,019.026a hṛtottamāṅgo yudhi sātvatena; papāta bhūmau saha nāgarājñā

09,019.026c yathādriśṛṅgaṃ sumahat praṇunnaṃ; vajreṇa devādhipacoditena

09,020.001 saṃjaya uvāca

09,020.001a tasmiṃs tu nihate śūre śālve samitiśobhane

09,020.001c tavābhajyad balaṃ vegād vāteneva mahādrumaḥ

09,020.002a tat prabhagnaṃ balaṃ dṛṣṭvā kṛtavarmā mahārathaḥ

09,020.002c dadhāra samare śūraḥ śatrusainyaṃ mahābalaḥ

09,020.003a saṃnivṛttās tu te śūrā dṛṣṭvā sātvatam āhave

09,020.003c śailopamaṃ sthitaṃ rājan kīryamāṇaṃ śarair yudhi

09,020.004a tataḥ pravavṛte yuddhaṃ kurūṇāṃ pāṇḍavaiḥ saha

09,020.004c nivṛttānāṃ mahārāja mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam

09,020.005a tatrāścaryam abhūd yuddhaṃ sātvatasya paraiḥ saha

09,020.005c yad eko vārayām āsa pāṇḍusenāṃ durāsadām

09,020.006a teṣām anyonyasuhṛdāṃ kṛte karmaṇi duṣkare

09,020.006c siṃhanādaḥ prahṛṣṭānāṃ divaḥspṛk sumahān abhūt

09,020.007a tena śabdena vitrastān pāñcālān bharatarṣabha

09,020.007c śiner naptā mahābāhur anvapadyata sātyakiḥ

09,020.007d*0115_01 śatavarmāṇam atyugraṃ mahāvīraṃ mahābalam

09,020.008a sa samāsādya rājānaṃ kṣemadhūrtiṃ mahābalam

09,020.008c saptabhir niśitair bāṇair anayad yamasādanam

09,020.009a tam āyāntaṃ mahābāhuṃ pravapantaṃ śitāñ śarān

09,020.009c javenābhyapatad dhīmān hārdikyaḥ śinipuṃgavam

09,020.010a tau siṃhāv iva nardantau dhanvinau rathināṃ varau

09,020.010c anyonyam abhyadhāvetāṃ śastrapravaradhāriṇau

09,020.011a pāṇḍavāḥ saha pāñcālair yodhāś cānye nṛpottamāḥ

09,020.011c prekṣakāḥ samapadyanta tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ

09,020.012a nārācair vatsadantaiś ca vṛṣṇyandhakamahārathau

09,020.012c abhijaghnatur anyonyaṃ prahṛṣṭāv iva kuñjarau

09,020.013a carantau vividhān mārgān hārdikyaśinipuṃgavau

09,020.013c muhur antardadhāte tau bāṇavṛṣṭyā parasparam

09,020.014a cāpavegabaloddhūtān mārgaṇān vṛṣṇisiṃhayoḥ

09,020.014c ākāśe samapaśyāma pataṃgān iva śīghragān

09,020.015a tam ekaṃ satyakarmāṇam āsādya hṛdikātmajaḥ

09,020.015c avidhyan niśitair bāṇaiś caturbhiś caturo hayān

09,020.016a sa dīrghabāhuḥ saṃkruddhas tottrārdita iva dvipaḥ

09,020.016c aṣṭābhiḥ kṛtavarmāṇam avidhyat parameṣubhiḥ

09,020.017a tataḥ pūrṇāyatotsṛṣṭaiḥ kṛtavarmā śilāśitaiḥ

09,020.017c sātyakiṃ tribhir āhatya dhanur ekena cicchide

09,020.018a nikṛttaṃ tad dhanuḥśreṣṭham apāsya śinipuṃgavaḥ

09,020.018c anyad ādatta vegena śaineyaḥ saśaraṃ dhanuḥ

09,020.019a tad ādāya dhanuḥśreṣṭhaṃ variṣṭhaḥ sarvadhanvinām

09,020.019c āropya ca mahāvīryo mahābuddhir mahābalaḥ

09,020.020a amṛṣyamāṇo dhanuṣaś chedanaṃ kṛtavarmaṇā

09,020.020c kupito 'tirathaḥ śīghraṃ kṛtavarmāṇam abhyayāt

09,020.021a tataḥ suniśitair bāṇair daśabhiḥ śinipuṃgavaḥ

09,020.021c jaghāna sūtam aśvāṃś ca dhvajaṃ ca kṛtavarmaṇaḥ

09,020.022a tato rājan maheṣvāsaḥ kṛtavarmā mahārathaḥ

09,020.022c hatāśvasūtaṃ saṃprekṣya rathaṃ hemapariṣkṛtam

09,020.023a roṣeṇa mahatāviṣṭaḥ śūlam udyamya māriṣa

09,020.023c cikṣepa bhujavegena jighāṃsuḥ śinipuṃgavam

09,020.024a tac chūlaṃ sātvato hy ājau nirbhidya niśitaiḥ śaraiḥ

09,020.024c cūrṇitaṃ pātayām āsa mohayann iva mādhavam

09,020.024e tato 'pareṇa bhallena hṛdy enaṃ samatāḍayat

09,020.025a sa yuddhe yuyudhānena hatāśvo hatasārathiḥ

09,020.025c kṛtavarmā kṛtāstreṇa dharaṇīm anvapadyata

09,020.026a tasmin sātyakinā vīre dvairathe virathīkṛte

09,020.026c samapadyata sarveṣāṃ sainyānāṃ sumahad bhayam

09,020.027a putrasya tava cātyarthaṃ viṣādaḥ samapadyata

09,020.027c hatasūte hatāśve ca virathe kṛtavarmaṇi

09,020.028a hatāśvaṃ ca samālakṣya hatasūtam ariṃdamam

09,020.028c abhyadhāvat kṛpo rājañ jighāṃsuḥ śinipuṃgavam

09,020.029a tam āropya rathopasthe miṣatāṃ sarvadhanvinām

09,020.029c apovāha mahābāhus tūrṇam āyodhanād api

09,020.030a śaineye 'dhiṣṭhite rājan virathe kṛtavarmaṇi

09,020.030c duryodhanabalaṃ sarvaṃ punar āsīt parāṅmukham

09,020.031a tatpare nāvabudhyanta sainyena rajasāvṛte

09,020.031c tāvakāḥ pradrutā rājan duryodhanam ṛte nṛpam

09,020.032a duryodhanas tu saṃprekṣya bhagnaṃ svabalam antikāt

09,020.032c javenābhyapatat tūrṇaṃ sarvāṃś caiko nyavārayat

09,020.033a pāṇḍūṃś ca sarvān saṃkruddho dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam

09,020.033c śikhaṇḍinaṃ draupadeyān pāñcālānāṃ ca ye gaṇāḥ

09,020.034a kekayān somakāṃś caiva pāñcālāṃś caiva māriṣa

09,020.034c asaṃbhramaṃ durādharṣaḥ śitair astrair avārayat

09,020.035a atiṣṭhad āhave yattaḥ putras tava mahābalaḥ

09,020.035c yathā yajñe mahān agnir mantrapūtaḥ prakāśayan

09,020.035d*0116_01 tathā duryodhano rājā saṃgrāme sarvato 'bhavat

09,020.036a taṃ pare nābhyavartanta martyā mṛtyum ivāhave

09,020.036c athānyaṃ ratham āsthāya hārdikyaḥ samapadyata

09,021.001 saṃjaya uvāca

09,021.001a putras tu te mahārāja rathastho rathināṃ varaḥ

09,021.001b*0117_01 durdharaḥ sa pumān kaś cit pāṇḍavān prati bhārata

09,021.001c durutsaho babhau yuddhe yathā rudraḥ pratāpavān

09,021.002a tasya bāṇasahasrais tu pracchannā hy abhavan mahī

09,021.002c parāṃś ca siṣice bāṇair dhārābhir iva parvatān

09,021.003a na ca so 'sti pumān kaś cit pāṇḍavānāṃ mahāhave

09,021.003c hayo gajo ratho vāpi yo 'sya bāṇair avikṣataḥ

09,021.004a yaṃ yaṃ hi samare yodhaṃ prapaśyāmi viśāṃ pate

09,021.004c sa sa bāṇaiś cito 'bhūd vai putreṇa tava bhārata

09,021.005a yathā sainyena rajasā samuddhūtena vāhinī

09,021.005c pratyadṛśyata saṃchannā tathā bāṇair mahātmanaḥ

09,021.006a bāṇabhūtām apaśyāma pṛthivīṃ pṛthivīpate

09,021.006c duryodhanena prakṛtāṃ kṣiprahastena dhanvinā

09,021.007a teṣu yodhasahasreṣu tāvakeṣu pareṣu ca

09,021.007c eko duryodhano hy āsīt pumān iti matir mama

09,021.008a tatrādbhutam apaśyāma tava putrasya vikramam

09,021.008c yad ekaṃ sahitāḥ pārthā nātyavartanta bhārata

09,021.009a yudhiṣṭhiraṃ śatenājau vivyādha bharatarṣabha

09,021.009c bhīmasenaṃ ca saptatyā sahadevaṃ ca saptabhiḥ

09,021.010a nakulaṃ ca catuḥṣaṣṭyā dhṛṣṭadyumnaṃ ca pañcabhiḥ

09,021.010c saptabhir draupadeyāṃś ca tribhir vivyādha sātyakim

09,021.010e dhanuś ciccheda bhallena sahadevasya māriṣa

09,021.011a tad apāsya dhanuś chinnaṃ mādrīputraḥ pratāpavān

09,021.011c abhyadhāvata rājānaṃ pragṛhyānyan mahad dhanuḥ

09,021.011e tato duryodhanaṃ saṃkhye vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ

09,021.012a nakulaś ca tato vīro rājānaṃ navabhiḥ śaraiḥ

09,021.012c ghorarūpair maheṣvāso vivyādha ca nanāda ca

09,021.013a sātyakiś cāpi rājānaṃ śareṇānataparvaṇā

09,021.013c draupadeyās trisaptatyā dharmarājaś ca saptabhiḥ

09,021.013e aśītyā bhīmasenaś ca śarai rājānam ārdayat

09,021.014a samantāt kīryamāṇas tu bāṇasaṃghair mahātmabhiḥ

09,021.014c na cacāla mahārāja sarvasainyasya paśyataḥ

09,021.015a lāghavaṃ sauṣṭhavaṃ cāpi vīryaṃ caiva mahātmanaḥ

09,021.015c ati sarvāṇi bhūtāni dadṛśuḥ sarvamānavāḥ

09,021.016a dhārtarāṣṭrās tu rājendra yātvā tu svalpam antaram

09,021.016c apaśyamānā rājānaṃ paryavartanta daṃśitāḥ

09,021.017a teṣām āpatatāṃ ghoras tumulaḥ samajāyata

09,021.017c kṣubdhasya hi samudrasya prāvṛṭkāle yathā niśi

09,021.018a samāsādya raṇe te tu rājānam aparājitam

09,021.018c pratyudyayur maheṣvāsāḥ pāṇḍavān ātatāyinaḥ

09,021.019a bhīmasenaṃ raṇe kruddhaṃ droṇaputro nyavārayat

09,021.019c tato bāṇair mahārāja pramuktaiḥ sarvatodiśam

09,021.019e nājñāyanta raṇe vīrā na diśaḥ pradiśas tathā

09,021.020a tāv ubhau krūrakarmāṇāv ubhau bhārata duḥsahau

09,021.020c ghorarūpam ayudhyetāṃ kṛtapratikṛtaiṣiṇau

09,021.020e trāsayantau jagat sarvaṃ jyākṣepavihatatvacau

09,021.021a śakunis tu raṇe vīro yudhiṣṭhiram apīḍayat

09,021.021c tasyāśvāṃś caturo hatvā subalasya suto vibhuḥ

09,021.021d*0118_01 yantreṇa hanyamānau tu rathāṅgāv api cicchide

09,021.021d*0118_02 maṇḍalāgraṃ dhanuś cāpi niśitāṃs tomarān api

09,021.021d*0118_03 nārācān ardhanārācān supuṇyān mudgarān api

09,021.021d*0118_04 svarṇadaṇḍāṃ ca śaktiṃ ca bhiṇḍipālān parasvadhān

09,021.021d*0118_05 nirundhayan satyadhṛtiṃ kṛtvaitat karma dāruṇam

09,021.021e nādaṃ cakāra balavān sarvasainyāni kampayan

09,021.022a etasminn antare vīraṃ rājānam aparājitam

09,021.022c apovāha rathenājau sahadevaḥ pratāpavān

09,021.023a athānyaṃ ratham āsthāya dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

09,021.023c śakuniṃ navabhir viddhvā punar vivyādha pañcabhiḥ

09,021.023e nanāda ca mahānādaṃ pravaraḥ sarvadhanvinām

09,021.024a tad yuddham abhavac citraṃ ghorarūpaṃ ca māriṣa

09,021.024c īkṣitṛprītijananaṃ siddhacāraṇasevitam

09,021.025a ulūkas tu maheṣvāsaṃ nakulaṃ yuddhadurmadam

09,021.025c abhyadravad ameyātmā śaravarṣaiḥ samantataḥ

09,021.026a tathaiva nakulaḥ śūraḥ saubalasya sutaṃ raṇe

09,021.026c śaravarṣeṇa mahatā samantāt paryavārayat

09,021.027a tau tatra samare vīrau kulaputrau mahārathau

09,021.027c yodhayantāv apaśyetāṃ parasparakṛtāgasau

09,021.028a tathaiva kṛtavarmā tu śaineyaṃ śatrutāpanam

09,021.028c yodhayañ śuśubhe rājan balaṃ śakra ivāhave

09,021.029a duryodhano dhanuś chittvā dhṛṣṭadyumnasya saṃyuge

09,021.029b*0119_01 pañcabhir niśitais tīkṣṇaiḥ śarair vivyādha marṣayan

09,021.029c athainaṃ chinnadhanvānaṃ vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ

09,021.030a dhṛṣṭadyumno 'pi samare pragṛhya paramāyudham

09,021.030c rājānaṃ yodhayām āsa paśyatāṃ sarvadhanvinām

09,021.031a tayor yuddhaṃ mahac cāsīt saṃgrāme bharatarṣabha

09,021.031c prabhinnayor yathā saktaṃ mattayor varahastinoḥ

09,021.032a gautamas tu raṇe kruddho draupadeyān mahābalān

09,021.032c vivyādha bahubhiḥ śūraḥ śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ

09,021.033a tasya tair abhavad yuddham indriyair iva dehinaḥ

09,021.033c ghorarūpam asaṃvāryaṃ nirmaryādam atīva ca

09,021.034a te ca taṃ pīḍayām āsur indriyāṇīva bāliśam

09,021.034c sa ca tān pratisaṃrabdhaḥ pratyayodhayad āhave

09,021.035a evaṃ citram abhūd yuddhaṃ tasya taiḥ saha bhārata

09,021.035c utthāyotthāya hi yathā dehinām indriyair vibho

09,021.036a narāś caiva naraiḥ sārdhaṃ dantino dantibhis tathā

09,021.036c hayā hayaiḥ samāsaktā rathino rathibhis tathā

09,021.036e saṃkulaṃ cābhavad bhūyo ghorarūpaṃ viśāṃ pate

09,021.037a idaṃ citram idaṃ ghoram idaṃ raudram iti prabho

09,021.037c yuddhāny āsan mahārāja ghorāṇi ca bahūni ca

09,021.038a te samāsādya samare parasparam ariṃdamāḥ

09,021.038c vivyadhuś caiva jaghnuś ca samāsādya mahāhave

09,021.039a teṣāṃ śastrasamudbhūtaṃ rajas tīvram adṛśyata

09,021.039c pravātenoddhataṃ rājan dhāvadbhiś cāśvasādibhiḥ

09,021.040a rathanemisamudbhūtaṃ niḥśvāsaiś cāpi dantinām

09,021.040c rajaḥ saṃdhyābhrakapilaṃ divākarapathaṃ yayau

09,021.040d*0120_01 ekacchāyam ivākāśaṃ samabhūt tatra dhanvinām

09,021.041a rajasā tena saṃpṛkte bhāskare niṣprabhīkṛte

09,021.041c saṃchāditābhavad bhūmis te ca śūrā mahārathāḥ

09,021.042a muhūrtād iva saṃvṛttaṃ nīrajaskaṃ samantataḥ

09,021.042c vīraśoṇitasiktāyāṃ bhūmau bharatasattama

09,021.042e upāśāmyat tatas tīvraṃ tad rajo ghoradarśanam

09,021.043a tato 'paśyaṃ mahārāja dvaṃdvayuddhāni bhārata

09,021.043c yathāprāgryaṃ yathājyeṣṭhaṃ madhyāhne vai sudāruṇe

09,021.043e varmaṇāṃ tatra rājendra vyadṛśyantojjvalāḥ prabhāḥ

09,021.044a śabdaḥ sutumulaḥ saṃkhye śarāṇāṃ patatām abhūt

09,021.044c mahāveṇuvanasyeva dahyamānasya sarvataḥ

09,022.001 saṃjaya uvāca

09,022.001a vartamāne tathā yuddhe ghorarūpe bhayānake

09,022.001c abhajyata balaṃ tatra tava putrasya pāṇḍavaiḥ

09,022.002a tāṃs tu yatnena mahatā saṃnivārya mahārathān

09,022.002c putras te yodhayām āsa pāṇḍavānām anīkinīm

09,022.003a nivṛttāḥ sahasā yodhās tava putrapriyaiṣiṇaḥ

09,022.003c saṃnivṛtteṣu teṣv evaṃ yuddham āsīt sudāruṇam

09,022.004a tāvakānāṃ pareṣāṃ ca devāsuraraṇopamam

09,022.004c pareṣāṃ tava sainye ca nāsīt kaś cit parāṅmukhaḥ

09,022.005a anumānena yudhyante saṃjñābhiś ca parasparam

09,022.005c teṣāṃ kṣayo mahān āsīd yudhyatām itaretaram

09,022.006a tato yudhiṣṭhiro rājā krodhena mahatā yutaḥ

09,022.006c jigīṣamāṇaḥ saṃgrāme dhārtarāṣṭrān sarājakān

09,022.007a tribhiḥ śāradvataṃ viddhvā rukmapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ

09,022.007c caturbhir nijaghānāśvān kalyāṇān kṛtavarmaṇaḥ

09,022.008a aśvatthāmā tu hārdikyam apovāha yaśasvinam

09,022.008c atha śāradvato 'ṣṭābhiḥ pratyavidhyad yudhiṣṭhiram

09,022.009a tato duryodhano rājā rathān saptaśatān raṇe

09,022.009c preṣayad yatra rājāsau dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ

09,022.010a te rathā rathibhir yuktā manomārutaraṃhasaḥ

09,022.010c abhyadravanta saṃgrāme kaunteyasya rathaṃ prati

09,022.011a te samantān mahārāja parivārya yudhiṣṭhiram

09,022.011c adṛśyaṃ sāyakaiś cakrur meghā iva divākaram

09,022.011d*0121_01 te dṛṣṭvā dharmarājānaṃ kauravais taṃ tathākṛtam

09,022.012a nāmṛṣyanta susaṃrabdhāḥ śikhaṇḍipramukhā rathāḥ

09,022.012c rathair agryajavair yuktaiḥ kiṅkiṇījālasaṃvṛtaiḥ

09,022.012e ājagmur abhirakṣantaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram

09,022.013a tataḥ pravavṛte raudraḥ saṃgrāmaḥ śoṇitodakaḥ

09,022.013a*0122_01 **** **** devāsuraraṇopamam

09,022.013a*0122_02 tathānyat sumahac caiva

09,022.013c pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca yamarāṣṭravivardhanaḥ

09,022.014a rathān saptaśatān hatvā kurūṇām ātatāyinām

09,022.014c pāṇḍavāḥ saha pāñcālaiḥ punar evābhyavārayan

09,022.015a tatra yuddhaṃ mahac cāsīt tava putrasya pāṇḍavaiḥ

09,022.015c na ca nas tādṛśaṃ dṛṣṭaṃ naiva cāpi pariśrutam

09,022.016a vartamāne tathā yuddhe nirmaryāde samantataḥ

09,022.016c vadhyamāneṣu yodheṣu tāvakeṣv itareṣu ca

09,022.017a ninadatsu ca yodheṣu śaṅkhavaryaiś ca pūritaiḥ

09,022.017b*0123_01 jyāghoṣair yodhamukhyānāṃ talaghoṣaiḥ samaṃtataḥ

09,022.017c utkṛṣṭaiḥ siṃhanādaiś ca garjitena ca dhanvinām

09,022.018a atipravṛddhe yuddhe ca chidyamāneṣu marmasu

09,022.018c dhāvamāneṣu yodheṣu jayagṛddhiṣu māriṣa

09,022.019a saṃhāre sarvato jāte pṛthivyāṃ śokasaṃbhave

09,022.019c bahvīnām uttamastrīṇāṃ sīmantoddharaṇe tathā

09,022.020a nirmaryāde tathā yuddhe vartamāne sudāruṇe

09,022.020c prādurāsan vināśāya tadotpātāḥ sudāruṇāḥ

09,022.020e cacāla śabdaṃ kurvāṇā saparvatavanā mahī

09,022.021a sadaṇḍāḥ solmukā rājañ śīryamāṇāḥ samantataḥ

09,022.021c ulkāḥ petur divo bhūmāv āhatya ravimaṇḍalam

09,022.022a viṣvagvātāḥ prādurāsan nīcaiḥ śarkaravarṣiṇaḥ

09,022.022c aśrūṇi mumucur nāgā vepathuś cāspṛśad bhṛśam

09,022.023a etān ghorān anādṛtya samutpātān sudāruṇān

09,022.023c punar yuddhāya saṃmantrya kṣatriyās tasthur avyathāḥ

09,022.023e ramaṇīye kurukṣetre puṇye svargaṃ yiyāsavaḥ

09,022.024a tato gāndhārarājasya putraḥ śakunir abravīt

09,022.024b*0124_01 śakuniḥ paramayā śaktyā pāṇḍavaṃ balam ādravat

09,022.024c yudhyadhvam agrato yāvat pṛṣṭhato hanmi pāṇḍavān

09,022.024d*0125_01 te yāvat pṛṣṭhato hanti pāṇḍavān raṇadurmadān

09,022.025a tato naḥ saṃprayātānāṃ madrayodhās tarasvinaḥ

09,022.025c hṛṣṭāḥ kilakilāśabdam akurvantāpare tathā

09,022.026a asmāṃs tu punar āsādya labdhalakṣā durāsadāḥ

09,022.026c śarāsanāni dhunvantaḥ śaravarṣair avākiran

09,022.027a tato hataṃ parais tatra madrarājabalaṃ tadā

09,022.027c duryodhanabalaṃ dṛṣṭvā punar āsīt parāṅmukham

09,022.028a gāndhārarājas tu punar vākyam āha tato balī

09,022.028c nivartadhvam adharmajñā yudhyadhvaṃ kiṃ sṛtena vaḥ

09,022.028d*0126_01 suranārīratisukhaṃ vimardam evam anyathā

09,022.028d*0126_02 utpāṭitaṃ dvāram etac chrīmat tridaśasadmanaḥ

09,022.028d*0126_03 evam uktvā jagāmāśu śakunis tāṃ punaḥ punaḥ

09,022.028d*0126_04 lakṣadhvajaṃ vasiṣṭhaṃ ca manonilajavaṃ mahat

09,022.029a anīkaṃ daśasāhasram aśvānāṃ bharatarṣabha

09,022.029c āsīd gāndhārarājasya vimalaprāsayodhinām

09,022.030a balena tena vikramya vartamāne janakṣaye

09,022.030c pṛṣṭhataḥ pāṇḍavānīkam abhyaghnan niśitaiḥ śaraiḥ

09,022.031a tad abhram iva vātena kṣipyamāṇaṃ samantataḥ

09,022.031c abhajyata mahārāja pāṇḍūnāṃ sumahad balam

09,022.032a tato yudhiṣṭhiraḥ prekṣya bhagnaṃ svabalam antikāt

09,022.032c abhyacodayad avyagraḥ sahadevaṃ mahābalam

09,022.033a asau subalaputro no jaghanaṃ pīḍya daṃśitaḥ

09,022.033c senāṃ nisūdayanty eṣa paśya pāṇḍava durmatim

09,022.034a gaccha tvaṃ draupadeyāś ca śakuniṃ saubalaṃ jahi

09,022.034c rathānīkam ahaṃ rakṣye pāñcālasahito 'nagha

09,022.035a gacchantu kuñjarāḥ sarve vājinaś ca saha tvayā

09,022.035c pādātāś ca trisāhasrāḥ śakuniṃ saubalaṃ jahi

09,022.035d*0127_01 kiranto yatra caivāsmān pariśiṣṭo mahāmate

09,022.035d*0127_02 mamānudhyānamahimā bhaviṣyati na saṃśayaḥ

09,022.035d*0127_03 na ca śāsanakartānyas tvattas tiṣṭhati kaś cana

09,022.035d*0127_04 yad ājñāpayasīty evam avadat prītimānasaḥ

09,022.036a tato gajāḥ saptaśatāś cāpapāṇibhir āsthitāḥ

09,022.036c pañca cāśvasahasrāṇi sahadevaś ca vīryavān

09,022.037a pādātāś ca trisāhasrā draupadeyāś ca sarvaśaḥ

09,022.037c raṇe hy abhyadravaṃs te tu śakuniṃ yuddhadurmadam

09,022.038a tatas tu saubalo rājann abhyatikramya pāṇḍavān

09,022.038c jaghāna pṛṣṭhataḥ senāṃ jayagṛdhraḥ pratāpavān

09,022.039a aśvārohās tu saṃrabdhāḥ pāṇḍavānāṃ tarasvinām

09,022.039c prāviśan saubalānīkam abhyatikramya tān rathān

09,022.040a te tatra sādinaḥ śūrāḥ saubalasya mahad balam

09,022.040c gajamadhye 'vatiṣṭhantaḥ śaravarṣair avākiran

09,022.041a tad udyatagadāprāsam akāpuruṣasevitam

09,022.041c prāvartata mahad yuddhaṃ rājan durmantrite tava

09,022.042a upāramanta jyāśabdāḥ prekṣakā rathino 'bhavan

09,022.042c na hi sveṣāṃ pareṣāṃ vā viśeṣaḥ pratyadṛśyata

09,022.043a śūrabāhuvisṛṣṭānāṃ śaktīnāṃ bharatarṣabha

09,022.043c jyotiṣām iva saṃpātam apaśyan kurupāṇḍavāḥ

09,022.044a ṛṣṭibhir vimalābhiś ca tatra tatra viśāṃ pate

09,022.044c saṃpatantībhir ākāśam āvṛtaṃ bahv aśobhata

09,022.045a prāsānāṃ patatāṃ rājan rūpam āsīt samantataḥ

09,022.045c śalabhānām ivākāśe tadā bharatasattama

09,022.046a rudhirokṣitasarvāṅgā vipraviddhair niyantṛbhiḥ

09,022.046c hayāḥ paripatanti sma śataśo 'tha sahasraśaḥ

09,022.047a anyonyaparipiṣṭāś ca samāsādya parasparam

09,022.047c avikṣatāḥ sma dṛśyante vamanto rudhiraṃ mukhaiḥ

09,022.048a tato 'bhavat tamo ghoraṃ sainyena rajasā vṛte

09,022.048c tān apākramato 'drākṣaṃ tasmād deśād ariṃdamān

09,022.048e aśvān rājan manuṣyāṃś ca rajasā saṃvṛte sati

09,022.049a bhūmau nipatitāś cānye vamanto rudhiraṃ bahu

09,022.049c keśākeśisamālagnā na śekuś ceṣṭituṃ janāḥ

09,022.050a anyonyam aśvapṛṣṭhebhyo vikarṣanto mahābalāḥ

09,022.050c mallā iva samāsādya nijaghnur itaretaram

09,022.050e aśvaiś ca vyapakṛṣyanta bahavo 'tra gatāsavaḥ

09,022.051a bhūmau nipatitāś cānye bahavo vijayaiṣiṇaḥ

09,022.051c tatra tatra vyadṛśyanta puruṣāḥ śūramāninaḥ

09,022.052a raktokṣitaiś chinnabhujair apakṛṣṭaśiroruhaiḥ

09,022.052c vyadṛśyata mahī kīrṇā śataśo 'tha sahasraśaḥ

09,022.053a dūraṃ na śakyaṃ tatrāsīd gantum aśvena kena cit

09,022.053c sāśvārohair hatair aśvair āvṛte vasudhātale

09,022.054a rudhirokṣitasaṃnāhair āttaśastrair udāyudhaiḥ

09,022.054c nānāpraharaṇair ghoraiḥ parasparavadhaiṣibhiḥ

09,022.054e susaṃnikṛṣṭaiḥ saṃgrāme hatabhūyiṣṭhasainikaiḥ

09,022.055a sa muhūrtaṃ tato yuddhvā saubalo 'tha viśāṃ pate

09,022.055c ṣaṭsahasrair hayaiḥ śiṣṭair apāyāc chakunis tataḥ

09,022.056a tathaiva pāṇḍavānīkaṃ rudhireṇa samukṣitam

09,022.056c ṣaṭsahasrair hayaiḥ śiṣṭair apāyāc chrāntavāhanam

09,022.057a aśvārohās tu pāṇḍūnām abruvan rudhirokṣitāḥ

09,022.057b*0128_01 śakuniṃ mārayāmo 'dya sahaputraṃ sabāndhavam

09,022.057b*0128_02 tato duryodhanaṃ pāpaṃ pāṇḍavānāṃ prasādataḥ

09,022.057c susaṃnikṛṣṭāḥ saṃgrāme bhūyiṣṭhaṃ tyaktajīvitāḥ

09,022.058a neha śakyaṃ rathair yoddhuṃ kuta eva mahāgajaiḥ

09,022.058c rathān eva rathā yāntu kuñjarāḥ kuñjarān api

09,022.058d*0129_01 vayaṃ paścād gamiṣyāmaḥ sahitās tyaktajīvitāḥ

09,022.058d*0129_02 bhṛśaṃ palāyane tasmād upādhiṃ samupāśritāḥ

09,022.059a pratiyāto hi śakuniḥ svam anīkam avasthitaḥ

09,022.059c na punaḥ saubalo rājā yuddham abhyāgamiṣyati

09,022.060a tatas tu draupadeyāś ca te ca mattā mahādvipāḥ

09,022.060c prayayur yatra pāñcālyo dhṛṣṭadyumno mahārathaḥ

09,022.061a sahadevo 'pi kauravya rajomeghe samutthite

09,022.061c ekākī prayayau tatra yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ

09,022.062a tatas teṣu prayāteṣu śakuniḥ saubalaḥ punaḥ

09,022.062c pārśvato 'bhyahanat kruddho dhṛṣṭadyumnasya vāhinīm

09,022.063a tat punas tumulaṃ yuddhaṃ prāṇāṃs tyaktvābhyavartata

09,022.063c tāvakānāṃ pareṣāṃ ca parasparavadhaiṣiṇām

09,022.064a te hy anyonyam avekṣanta tasmin vīrasamāgame

09,022.064c yodhāḥ paryapatan rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ

09,022.065a asibhiś chidyamānānāṃ śirasāṃ lokasaṃkṣaye

09,022.065c prādurāsīn mahāśabdas tālānāṃ patatām iva

09,022.066a vimuktānāṃ śarīrāṇāṃ bhinnānāṃ patatāṃ bhuvi

09,022.066c sāyudhānāṃ ca bāhūnām urūṇāṃ ca viśāṃ pate

09,022.066e āsīt kaṭakaṭāśabdaḥ sumahān romaharṣaṇaḥ

09,022.067a nighnanto niśitaiḥ śastrair bhrātṝn putrān sakhīn api

09,022.067c yodhāḥ paripatanti sma yathāmiṣakṛte khagāḥ

09,022.068a anyonyaṃ pratisaṃrabdhāḥ samāsādya parasparam

09,022.068c ahaṃ pūrvam ahaṃ pūrvam iti nyaghnan sahasraśaḥ

09,022.069a saṃghātair āsanabhraṣṭair aśvārohair gatāsubhiḥ

09,022.069c hayāḥ paripatanti sma śataśo 'tha sahasraśaḥ

09,022.070a sphuratāṃ pratipiṣṭānām aśvānāṃ śīghrasāriṇām

09,022.070c stanatāṃ ca manuṣyāṇāṃ saṃnaddhānāṃ viśāṃ pate

09,022.071a śaktyṛṣṭiprāsaśabdaś ca tumulaḥ samajāyata

09,022.071c bhindatāṃ paramarmāṇi rājan durmantrite tava

09,022.071d*0130_01 evaṃ hi yodhāḥ saṃrabdhāḥ parasparasamāhatāḥ

09,022.072a śramābhibhūtāḥ saṃrabdhāḥ śrāntavāhāḥ pipāsitāḥ

09,022.072c vikṣatāś ca śitaiḥ śastrair abhyavartanta tāvakāḥ

09,022.073a mattā rudhiragandhena bahavo 'tra vicetasaḥ

09,022.073c jaghnuḥ parān svakāṃś caiva prāptān prāptān anantarān

09,022.074a bahavaś ca gataprāṇāḥ kṣatriyā jayagṛddhinaḥ

09,022.074c bhūmāv abhyapatan rājañ śaravṛṣṭibhir āvṛtāḥ

09,022.075a vṛkagṛdhraśṛgālānāṃ tumule modane 'hani

09,022.075c āsīd balakṣayo ghoras tava putrasya paśyataḥ

09,022.076a narāśvakāyasaṃchannā bhūmir āsīd viśāṃ pate

09,022.076c rudhirodakacitrā ca bhīrūṇāṃ bhayavardhinī

09,022.077a asibhiḥ paṭṭiśaiḥ śūlais takṣamāṇāḥ punaḥ punaḥ

09,022.077c tāvakāḥ pāṇḍavāś caiva nābhyavartanta bhārata

09,022.078a praharanto yathāśakti yāvat prāṇasya dhāraṇam

09,022.078c yodhāḥ paripatanti sma vamanto rudhiraṃ vraṇaiḥ

09,022.079a śiro gṛhītvā keśeṣu kabandhaḥ samadṛśyata

09,022.079c udyamya niśitaṃ khaḍgaṃ rudhireṇa samukṣitam

09,022.080a athotthiteṣu bahuṣu kabandheṣu janādhipa

09,022.080c tathā rudhiragandhena yodhāḥ kaśmalam āviśan

09,022.081a mandībhūte tataḥ śabde pāṇḍavānāṃ mahad balam

09,022.081c alpāvaśiṣṭais turagair abhyavartata saubalaḥ

09,022.082a tato 'bhyadhāvaṃs tvaritāḥ pāṇḍavā jayagṛddhinaḥ

09,022.082c padātayaś ca nāgāś ca sādinaś codyatāyudhāḥ

09,022.083a koṣṭakīkṛtya cāpy enaṃ parikṣipya ca sarvaśaḥ

09,022.083c śastrair nānāvidhair jaghnur yuddhapāraṃ titīrṣavaḥ

09,022.083d*0131_01 drāvyamāṇaṃ balaṃ dṛṣṭvā tava putrasya paśyataḥ

09,022.084a tvadīyās tāṃs tu saṃprekṣya sarvataḥ samabhidrutān

09,022.084c sāśvapattidviparathāḥ pāṇḍavān abhidudruvuḥ

09,022.085a ke cit padātayaḥ padbhir muṣṭibhiś ca parasparam

09,022.085c nijaghnuḥ samare śūrāḥ kṣīṇaśastrās tato 'patan

09,022.086a rathebhyo rathinaḥ petur dvipebhyo hastisādinaḥ

09,022.086c vimānebhya iva bhraṣṭāḥ siddhāḥ puṇyakṣayād yathā

09,022.087a evam anyonyam āyastā yodhā jaghnur mahāmṛdhe

09,022.087c pitṝn bhrātṝn vayasyāṃś ca putrān api tathāpare

09,022.088a evam āsīd amaryādaṃ yuddhaṃ bharatasattama

09,022.088c prāsāsibāṇakalile vartamāne sudāruṇe

09,023.001 saṃjaya uvāca

09,023.001a tasmiñ śabde mṛdau jāte pāṇḍavair nihate bale

09,023.001c aśvaiḥ saptaśataiḥ śiṣṭair upāvartata saubalaḥ

09,023.002a sa yātvā vāhinīṃ tūrṇam abravīt tvarayan yudhi

09,023.002c yudhyadhvam iti saṃhṛṣṭāḥ punaḥ punar ariṃdamaḥ

09,023.002e apṛcchat kṣatriyāṃs tatra kva nu rājā mahārathaḥ

09,023.003a śakunes tu vacaḥ śrutvā ta ūcur bharatarṣabha

09,023.003c asau tiṣṭhati kauravyo raṇamadhye mahārathaḥ

09,023.004a yatraitat sumahac chatraṃ pūrṇacandrasamaprabham

09,023.004c yatraite satalatrāṇā rathās tiṣṭhanti daṃśitāḥ

09,023.005a yatraiṣa śabdas tumulaḥ parjanyaninadopamaḥ

09,023.005c tatra gaccha drutaṃ rājaṃs tato drakṣyasi kauravam

09,023.006a evam uktas tu taiḥ śūraiḥ śakuniḥ saubalas tadā

09,023.006c prayayau tatra yatrāsau putras tava narādhipa

09,023.006e sarvataḥ saṃvṛto vīraiḥ samareṣv anivartibhiḥ

09,023.007a tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā rathānīke vyavasthitam

09,023.007c sarathāṃs tāvakān sarvān harṣayañ śakunis tataḥ

09,023.008a duryodhanam idaṃ vākyaṃ hṛṣṭarūpo viśāṃ pate

09,023.008c kṛtakāryam ivātmānaṃ manyamāno 'bravīn nṛpam

09,023.009a jahi rājan rathānīkam aśvāḥ sarve jitā mayā

09,023.009c nātyaktvā jīvitaṃ saṃkhye śakyo jetuṃ yudhiṣṭhiraḥ

09,023.010a hate tasmin rathānīke pāṇḍavenābhipālite

09,023.010c gajān etān haniṣyāmaḥ padātīṃś cetarāṃs tathā

09,023.011a śrutvā tu vacanaṃ tasya tāvakā jayagṛddhinaḥ

09,023.011c javenābhyapatan hṛṣṭāḥ pāṇḍavānām anīkinīm

09,023.012a sarve vivṛtatūṇīrāḥ pragṛhītaśarāsanāḥ

09,023.012c śarāsanāni dhunvānāḥ siṃhanādaṃ pracakrire

09,023.013a tato jyātalanirghoṣaḥ punar āsīd viśāṃ pate

09,023.013c prādurāsīc charāṇāṃ ca sumuktānāṃ sudāruṇaḥ

09,023.014a tān samīpagatān dṛṣṭvā javenodyatakārmukān

09,023.014c uvāca devakīputraṃ kuntīputro dhanaṃjayaḥ

09,023.015a codayāśvān asaṃbhrāntaḥ praviśaitad balārṇavam

09,023.015c antam adya gamiṣyāmi śatrūṇāṃ niśitaiḥ śaraiḥ

09,023.016a aṣṭādaśa dināny adya yuddhasyāsya janārdana

09,023.016c vartamānasya mahataḥ samāsādya parasparam

09,023.017a anantakalpā dhvajinī bhūtvā hy eṣāṃ mahātmanām

09,023.017c kṣayam adya gatā yuddhe paśya daivaṃ yathāvidham

09,023.018a samudrakalpaṃ tu balaṃ dhārtarāṣṭrasya mādhava

09,023.018c asmān āsādya saṃjātaṃ goṣpadopamam acyuta

09,023.019a hate bhīṣme ca saṃdadhyāc chivaṃ syād iha mādhava

09,023.019c na ca tat kṛtavān mūḍho dhārtarāṣṭraḥ subāliśaḥ

09,023.020a uktaṃ bhīṣmeṇa yad vākyaṃ hitaṃ pathyaṃ ca mādhava

09,023.020c tac cāpi nāsau kṛtavān vītabuddhiḥ suyodhanaḥ

09,023.021a tasmiṃs tu patite bhīṣme pracyute pṛthivītale

09,023.021c na jāne kāraṇaṃ kiṃ nu yena yuddham avartata

09,023.021d*0132_01 hate droṇe ca karṇe ca bhūriśravasi saṃgare

09,023.021d*0132_02 duḥśāsane ca śālve ca śalye ca saparicchade

09,023.021d*0132_03 bhagadatte ca vīrendre naivāśāmyata hā raṇaḥ

09,023.021d*0132_04 yena bhīṣmas tathā droṇaḥ kṛpo vidura eva ca

09,023.021d*0132_05 pitā mātā śamasyārthe pratyākhyātās tu pāpinā

09,023.022a mūḍhāṃs tu sarvathā manye dhārtarāṣṭrān subāliśān

09,023.022c patite śaṃtanoḥ putre ye 'kārṣuḥ saṃyugaṃ punaḥ

09,023.023a anantaraṃ ca nihate droṇe brahmavidāṃ vare

09,023.023c rādheye ca vikarṇe ca naivāśāmyata vaiśasam

09,023.023d*0133_01 rādheye sūtaputre ca naiva śāmyati vaiśasam

09,023.024a alpāvaśiṣṭe sainye 'smin sūtaputre ca pātite

09,023.024c saputre vai naravyāghre naivāśāmyata vaiśasam

09,023.025a śrutāyuṣi hate śūre jalasaṃdhe ca paurave

09,023.025c śrutāyudhe ca nṛpatau naivāśāmyata vaiśasam

09,023.026a bhūriśravasi śalye ca śālve caiva janārdana

09,023.026c āvantyeṣu ca vīreṣu naivāśāmyata vaiśasam

09,023.027a jayadrathe ca nihate rākṣase cāpy alāyudhe

09,023.027c bāhlike somadatte ca naivāśāmyata vaiśasam

09,023.028a bhagadatte hate śūre kāmboje ca sudakṣiṇe

09,023.028b*0134_01 nānādeśasamutthe ca hate sainye pṛthagvidhe

09,023.028c duḥśāsane ca nihate naivāśāmyata vaiśasam

09,023.029a dṛṣṭvā ca nihatāñ śūrān pṛthaṅ māṇḍalikān nṛpān

09,023.029c balinaś ca raṇe kṛṣṇa naivāśāmyata vaiśasam

09,023.030a akṣauhiṇīpatīn dṛṣṭvā bhīmasenena pātitān

09,023.030c mohād vā yadi vā lobhān naivāśāmyata vaiśasam

09,023.030d*0135_01 hatapravīrāṃ vidhvastāṃ dṛṣṭvā cemāṃ camūṃ raṇe

09,023.030d*0135_02 alambuse ca nihate naiva śāmyati vaiśasam

09,023.030d*0135_03 bhrātṝn vinihatān dṛṣṭvā vayasyān mātulān api

09,023.030d*0135_04 putrān vinihatān saṃkhye naiva śāmyati vaiśasam

09,023.031a ko nu rājakule jātaḥ kauraveyo viśeṣataḥ

09,023.031c nirarthakaṃ mahad vairaṃ kuryād anyaḥ suyodhanāt

09,023.031d*0136_01 nṛpapravīrān vidhvastān dṛṣṭvā cemāṃ mahācamūm

09,023.032a guṇato 'bhyadhikaṃ jñātvā balataḥ śauryato 'pi vā

09,023.032c amūḍhaḥ ko nu yudhyeta jānan prājño hitāhitam

09,023.033a yan na tasya mano hy āsīt tvayoktasya hitaṃ vacaḥ

09,023.033c praśame pāṇḍavaiḥ sārdhaṃ so 'nyasya śṛṇuyāt katham

09,023.034a yena śāṃtanavo bhīṣmo droṇo vidura eva ca

09,023.034c pratyākhyātāḥ śamasyārthe kiṃ nu tasyādya bheṣajam

09,023.035a maurkhyād yena pitā vṛddhaḥ pratyākhyāto janārdana

09,023.035c tathā mātā hitaṃ vākyaṃ bhāṣamāṇā hitaiṣiṇī

09,023.035e pratyākhyātā hy asatkṛtya sa kasmai rocayed vacaḥ

09,023.036a kulāntakaraṇo vyaktaṃ jāta eṣa janārdana

09,023.036c tathāsya dṛśyate ceṣṭā nītiś caiva viśāṃ pate

09,023.036e naiṣa dāsyati no rājyam iti me matir acyuta

09,023.037a ukto 'haṃ bahuśas tāta vidureṇa mahātmanā

09,023.037c na jīvan dāsyate bhāgaṃ dhārtarāṣṭraḥ kathaṃ cana

09,023.038a yāvat prāṇā dhamiṣyanti dhārtarāṣṭrasya mānada

09,023.038c tāvad yuṣmāsv apāpeṣu pracariṣyati pātakam

09,023.039a na sa yukto 'nyathā jetum ṛte yuddhena mādhava

09,023.039c ity abravīt sadā māṃ hi viduraḥ satyadarśanaḥ

09,023.040a tat sarvam adya jānāmi vyavasāyaṃ durātmanaḥ

09,023.040c yad uktaṃ vacanaṃ tena vidureṇa mahātmanā

09,023.041a yo hi śrutvā vacaḥ pathyaṃ jāmadagnyād yathātatham

09,023.041c avāmanyata durbuddhir dhruvaṃ nāśamukhe sthitaḥ

09,023.042a uktaṃ hi bahubhiḥ siddhair jātamātre suyodhane

09,023.042c enaṃ prāpya durātmānaṃ kṣayaṃ kṣatraṃ gamiṣyati

09,023.043a tad idaṃ vacanaṃ teṣāṃ niruktaṃ vai janārdana

09,023.043c kṣayaṃ yātā hi rājāno duryodhanakṛte bhṛśam

09,023.044a so 'dya sarvān raṇe yodhān nihaniṣyāmi mādhava

09,023.044c kṣatriyeṣu hateṣv āśu śūnye ca śibire kṛte

09,023.045a vadhāya cātmano 'smābhiḥ saṃyugaṃ rocayiṣyati

09,023.045c tad antaṃ hi bhaved vairam anumānena mādhava

09,023.046a evaṃ paśyāmi vārṣṇeya cintayan prajñayā svayā

09,023.046c vidurasya ca vākyena ceṣṭayā ca durātmanaḥ

09,023.047a saṃyāhi bhāratīṃ vīra yāvad dhanmi śitaiḥ śaraiḥ

09,023.047c duryodhanaṃ durātmānaṃ vāhinīṃ cāsya saṃyuge

09,023.048a kṣemam adya kariṣyāmi dharmarājasya mādhava

09,023.048c hatvaitad durbalaṃ sainyaṃ dhārtarāṣṭrasya paśyataḥ

09,023.049 saṃjaya uvāca

09,023.049a abhīśuhasto dāśārhas tathoktaḥ savyasācinā

09,023.049c tad balaugham amitrāṇām abhītaḥ prāviśad raṇe

09,023.050a śarāsanavaraṃ ghoraṃ śaktikaṇṭakasaṃvṛtam

09,023.050c gadāparighapanthānaṃ rathanāgamahādrumam

09,023.051a hayapattilatākīrṇaṃ gāhamāno mahāyaśāḥ

09,023.051c vyacarat tatra govindo rathenātipatākinā

09,023.052a te hayāḥ pāṇḍurā rājan vahanto 'rjunam āhave

09,023.052c dikṣu sarvāsv adṛśyanta dāśārheṇa pracoditāḥ

09,023.053a tataḥ prāyād rathenājau savyasācī paraṃtapaḥ

09,023.053c kirañ śaraśatāṃs tīkṣṇān vāridhārā ivāmbudaḥ

09,023.054a prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śarāṇāṃ nataparvaṇām

09,023.054c iṣubhiś chādyamānānāṃ samare savyasācinā

09,023.055a asajjantas tanutreṣu śaraughāḥ prāpatan bhuvi

09,023.055c indrāśanisamasparśā gāṇḍīvapreṣitāḥ śarāḥ

09,023.056a narān nāgān samāhatya hayāṃś cāpi viśāṃ pate

09,023.056c apatanta raṇe bāṇāḥ pataṃgā iva ghoṣiṇaḥ

09,023.057a āsīt sarvam avacchannaṃ gāṇḍīvapreṣitaiḥ śaraiḥ

09,023.057c na prājñāyanta samare diśo vā pradiśo 'pi vā

09,023.058a sarvam āsīj jagat pūrṇaṃ pārthanāmāṅkitaiḥ śaraiḥ

09,023.058c rukmapuṅkhais tailadhautaiḥ karmāraparimārjitaiḥ

09,023.059a te dahyamānāḥ pārthena pāvakeneva kuñjarāḥ

09,023.059c samāsīdanta kauravyā vadhyamānāḥ śitaiḥ śaraiḥ

09,023.060a śaracāpadharaḥ pārthaḥ prajvalann iva bhārata

09,023.060c dadāha samare yodhān kakṣam agnir iva jvalan

09,023.061a yathā vanānte vanapair visṛṣṭaḥ; kakṣaṃ dahet kṛṣṇagatiḥ saghoṣaḥ

09,023.061c bhūridrumaṃ śuṣkalatāvitānaṃ; bhṛśaṃ samṛddho jvalanaḥ pratāpī

09,023.062a evaṃ sa nārācagaṇapratāpī; śarārcir uccāvacatigmatejāḥ

09,023.062c dadāha sarvāṃ tava putrasenām; amṛṣyamāṇas tarasā tarasvī

09,023.063a tasyeṣavaḥ prāṇaharāḥ sumuktā; nāsajjan vai varmasu rukmapuṅkhāḥ

09,023.063c na ca dvitīyaṃ pramumoca bāṇaṃ; nare haye vā paramadvipe vā

09,023.064a anekarūpākṛtibhir hi bāṇair; mahārathānīkam anupraviśya

09,023.064c sa eva ekas tava putrasenāṃ; jaghāna daityān iva vajrapāṇiḥ

09,023.064c*0137_01 dhanaṃjayaḥ saṃyati sāyakair vā

09,024.001 saṃjaya uvāca

09,024.001a asyatāṃ yatamānānāṃ śūrāṇām anivartinām

09,024.001c saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ

09,024.002a indrāśanisamasparśān aviṣahyān mahaujasaḥ

09,024.002c visṛjan dṛśyate bāṇān dhārā muñcann ivāmbudaḥ

09,024.003a tat sainyaṃ bharataśreṣṭha vadhyamānaṃ kirīṭinā

09,024.003c saṃpradudrāva saṃgrāmāt tava putrasya paśyataḥ

09,024.003d*0138_01 pitṝn bhrātṝn parityajya vayasyān api cāpare

09,024.004a hatadhuryā rathāḥ ke cid dhatasūtās tathāpare

09,024.004c bhagnākṣayugacakreṣāḥ ke cid āsan viśāṃ pate

09,024.005a anyeṣāṃ sāyakāḥ kṣīṇās tathānye śarapīḍitāḥ

09,024.005c akṣatā yugapat ke cit prādravan bhayapīḍitāḥ

09,024.006a ke cit putrān upādāya hatabhūyiṣṭhavāhanāḥ

09,024.006c vicukruśuḥ pitṝn anye sahāyān apare punaḥ

09,024.007a bāndhavāṃś ca naravyāghra bhrātṝn saṃbandhinas tathā

09,024.007c dudruvuḥ ke cid utsṛjya tatra tatra viśāṃ pate

09,024.008a bahavo 'tra bhṛśaṃ viddhā muhyamānā mahārathāḥ

09,024.008c niṣṭanantaḥ sma dṛśyante pārthabāṇahatā narāḥ

09,024.009a tān anye ratham āropya samāśvāsya muhūrtakam

09,024.009c viśrāntāś ca vitṛṣṇāś ca punar yuddhāya jagmire

09,024.010a tān apāsya gatāḥ ke cit punar eva yuyutsavaḥ

09,024.010c kurvantas tava putrasya śāsanaṃ yuddhadurmadāḥ

09,024.011a pānīyam apare pītvā paryāśvāsya ca vāhanam

09,024.011c varmāṇi ca samāropya ke cid bharatasattama

09,024.012a samāśvāsyāpare bhrātṝn nikṣipya śibire 'pi ca

09,024.012c putrān anye pitṝn anye punar yuddham arocayan

09,024.013a sajjayitvā rathān ke cid yathāmukhyaṃ viśāṃ pate

09,024.013c āplutya pāṇḍavānīkaṃ punar yuddham arocayan

09,024.014a te śūrāḥ kiṅkiṇījālaiḥ samācchannā babhāsire

09,024.014c trailokyavijaye yuktā yathā daiteyadānavāḥ

09,024.015a āgamya sahasā ke cid rathaiḥ svarṇavibhūṣitaiḥ

09,024.015c pāṇḍavānām anīkeṣu dhṛṣṭadyumnam ayodhayan

09,024.016a dhṛṣṭadyumno 'pi pāñcālyaḥ śikhaṇḍī ca mahārathaḥ

09,024.016c nākuliś ca śatānīko rathānīkam ayodhayan

09,024.017a pāñcālyas tu tataḥ kruddhaḥ sainyena mahatā vṛtaḥ

09,024.017c abhyadravat susaṃrabdhas tāvakān hantum udyataḥ

09,024.017d*0139_01 abhyayus tāvakān yuddhe śataśo 'tha sahasraśaḥ

09,024.018a tatas tv āpatatas tasya tava putro janādhipa

09,024.018c bāṇasaṃghān anekān vai preṣayām āsa bhārata

09,024.018d*0140_01 ekaikaṃ daśabhir bāṇair avidhyad bharatarṣabhaḥ

09,024.019a dhṛṣṭadyumnas tato rājaṃs tava putreṇa dhanvinā

09,024.019c nārācair bahubhiḥ kṣipraṃ bāhvor urasi cārpitaḥ

09,024.019c*0141_01 nārācair ardhanārācair bahubhiḥ kṣiprakāribhiḥ

09,024.019d*0142_01 vatsadantaiś ca bāṇaiś ca karmāraparimārjitaiḥ

09,024.019d*0142_02 aśvāṃś ca caturo hatvā

09,024.020a so 'tividdho maheṣvāsas tottrārdita iva dvipaḥ

09,024.020c tasyāśvāṃś caturo bāṇaiḥ preṣayām āsa mṛtyave

09,024.020e sāratheś cāsya bhallena śiraḥ kāyād apāharat

09,024.021a tato duryodhano rājā pṛṣṭham āruhya vājinaḥ

09,024.021c apākrāmad dhataratho nātidūram ariṃdamaḥ

09,024.022a dṛṣṭvā tu hatavikrāntaṃ svam anīkaṃ mahābalaḥ

09,024.022c tava putro mahārāja prayayau yatra saubalaḥ

09,024.023a tato ratheṣu bhagneṣu trisāhasrā mahādvipāḥ

09,024.023c pāṇḍavān rathinaḥ pañca samantāt paryavārayan

09,024.024a te vṛtāḥ samare pañca gajānīkena bhārata

09,024.024c aśobhanta naravyāghrā grahā vyāptā ghanair iva

09,024.025a tato 'rjuno mahārāja labdhalakṣo mahābhujaḥ

09,024.025c viniryayau rathenaiva śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ

09,024.026a taiḥ samantāt parivṛtaḥ kuñjaraiḥ parvatopamaiḥ

09,024.026c nārācair vimalais tīkṣṇair gajānīkam apothayat

09,024.027a tatraikabāṇanihatān apaśyāma mahāgajān

09,024.027c patitān pātyamānāṃś ca vibhinnān savyasācinā

09,024.028a bhīmasenas tu tān dṛṣṭvā nāgān mattagajopamaḥ

09,024.028c kareṇa gṛhya mahatīṃ gadām abhyapatad balī

09,024.028e avaplutya rathāt tūrṇaṃ daṇḍapāṇir ivāntakaḥ

09,024.029a tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ mahāratham

09,024.029c vitresus tāvakāḥ sainyāḥ śakṛnmūtraṃ prasusruvuḥ

09,024.029e āvignaṃ ca balaṃ sarvaṃ gadāhaste vṛkodare

09,024.030a gadayā bhīmasenena bhinnakumbhān rajasvalān

09,024.030b*0143_01 pātyamānān prapaśyāma līnakumbhān kṣaradvraṇān

09,024.030c dhāvamānān apaśyāma kuñjarān parvatopamān

09,024.031a pradhāvya kuñjarās te tu bhīmasenagadāhatāḥ

09,024.031c petur ārtasvaraṃ kṛtvā chinnapakṣā ivādrayaḥ

09,024.032a tān bhinnakumbhān subahūn dravamāṇān itas tataḥ

09,024.032c patamānāṃś ca saṃprekṣya vitresus tava sainikāḥ

09,024.033a yudhiṣṭhiro 'pi saṃkruddho mādrīputrau ca pāṇḍavau

09,024.033c gṛdhrapakṣaiḥ śitair bāṇair jaghnur vai gajayodhinaḥ

09,024.034a dhṛṣṭadyumnas tu samare parājitya narādhipam

09,024.034c apakrānte tava sute hayapṛṣṭhaṃ samāśrite

09,024.035a dṛṣṭvā ca pāṇḍavān sarvān kuñjaraiḥ parivāritān

09,024.035c dhṛṣṭadyumno mahārāja saha sarvaiḥ prabhadrakaiḥ

09,024.035e putraḥ pāñcālarājasya jighāṃsuḥ kuñjarān yayau

09,024.036a adṛṣṭvā tu rathānīke duryodhanam ariṃdamam

09,024.036c aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ

09,024.036e apṛcchan kṣatriyāṃs tatra kva nu duryodhano gataḥ

09,024.037a apaśyamānā rājānaṃ vartamāne janakṣaye

09,024.037c manvānā nihataṃ tatra tava putraṃ mahārathāḥ

09,024.037e viṣaṇṇavadanā bhūtvā paryapṛcchanta te sutam

09,024.038a āhuḥ ke cid dhate sūte prayāto yatra saubalaḥ

09,024.038c apare tv abruvaṃs tatra kṣatriyā bhṛśavikṣatāḥ

09,024.039a duryodhanena kiṃ kāryaṃ drakṣyadhvaṃ yadi jīvati

09,024.039c yudhyadhvaṃ sahitāḥ sarve kiṃ vo rājā kariṣyati

09,024.039d*0144_01 tatas te kṣatriyāḥ sarve svadharmeṣu vyavasthitāḥ

09,024.040a te kṣatriyāḥ kṣatair gātrair hatabhūyiṣṭhavāhanāḥ

09,024.040c śaraiḥ saṃpīḍyamānāś ca nātivyaktam ivābruvan

09,024.041a idaṃ sarvaṃ balaṃ hanmo yena sma parivāritāḥ

09,024.041c ete sarve gajān hatvā upayānti sma pāṇḍavāḥ

09,024.042a śrutvā tu vacanaṃ teṣām aśvatthāmā mahābalaḥ

09,024.042c hitvā pāñcālarājasya tad anīkaṃ durutsaham

09,024.043a kṛpaś ca kṛtavarmā ca prayayur yatra saubalaḥ

09,024.043c rathānīkaṃ parityajya śūrāḥ sudṛḍhadhanvinaḥ

09,024.044a tatas teṣu prayāteṣu dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ

09,024.044c āyayuḥ pāṇḍavā rājan vinighnantaḥ sma tāvakān

09,024.045a dṛṣṭvā tu tān āpatataḥ saṃprahṛṣṭān mahārathān

09,024.045c parākrāntāṃs tato vīrān nirāśāñ jīvite tadā

09,024.045e vivarṇamukhabhūyiṣṭham abhavat tāvakaṃ balam

09,024.046a parikṣīṇāyudhān dṛṣṭvā tān ahaṃ parivāritān

09,024.046c rājan balena dvyaṅgena tyaktvā jīvitam ātmanaḥ

09,024.047a ātmanāpañcamo 'yudhyaṃ pāñcālasya balena ha

09,024.047c tasmin deśe vyavasthāpya yatra śāradvataḥ sthitaḥ

09,024.048a saṃprayuddhā vayaṃ pañca kirīṭiśarapīḍitāḥ

09,024.048c dhṛṣṭadyumnaṃ mahānīkaṃ tatra no 'bhūd raṇo mahān

09,024.048e jitās tena vayaṃ sarve vyapayāma raṇāt tataḥ

09,024.049a athāpaśyaṃ sātyakiṃ tam upāyāntaṃ mahāratham

09,024.049c rathaiś catuḥśatair vīro māṃ cābhyadravad āhave

09,024.050a dhṛṣṭadyumnād ahaṃ muktaḥ kathaṃ cic chrāntavāhanaḥ

09,024.050c patito mādhavānīkaṃ duṣkṛtī narakaṃ yathā

09,024.050e tatra yuddham abhūd ghoraṃ muhūrtam atidāruṇam

09,024.051a sātyakis tu mahābāhur mama hatvā paricchadam

09,024.051c jīvagrāham agṛhṇān māṃ mūrchitaṃ patitaṃ bhuvi

09,024.051d*0145_01 sarve jayāya dhāvanti mayā labdho 'dya saṃjayaḥ

09,024.051d*0145_02 iti bruvāṇaḥ śaineyo rājan mām agrahīt tadā

09,024.052a tato muhūrtād iva tad gajānīkam avadhyata

09,024.052c gadayā bhīmasenena nārācair arjunena ca

09,024.053a pratipiṣṭair mahānāgaiḥ samantāt parvatopamaiḥ

09,024.053c nātiprasiddheva gatiḥ pāṇḍavānām ajāyata

09,024.053d*0146_01 viniryayau rathenaiva śvetāśvaḥ kṛṣṇasārathiḥ

09,024.054a rathamārgāṃs tataś cakre bhīmaseno mahābalaḥ

09,024.054c pāṇḍavānāṃ mahārāja vyapakarṣan mahāgajān

09,024.055a aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ

09,024.055c apaśyanto rathānīke duryodhanam ariṃdamam

09,024.055e rājānaṃ mṛgayām āsus tava putraṃ mahāratham

09,024.056a parityajya ca pāñcālaṃ prayātā yatra saubalaḥ

09,024.056c rājño 'darśanasaṃvignā vartamāne janakṣaye

09,025.001 saṃjaya uvāca

09,025.001a gajānīke hate tasmin pāṇḍuputreṇa bhārata

09,025.001c vadhyamāne bale caiva bhīmasenena saṃyuge

09,025.002a carantaṃ ca tathā dṛṣṭvā bhīmasenam ariṃdamam

09,025.002c daṇḍahastaṃ yathā kruddham antakaṃ prāṇahāriṇam

09,025.003a sametya samare rājan hataśeṣāḥ sutās tava

09,025.003c adṛśyamāne kauravye putre duryodhane tava

09,025.003e sodaryāḥ sahitā bhūtvā bhīmasenam upādravan

09,025.003f*0147_01 śrutavān saṃjayaś caiva jayatsenaḥ śrutāntakaḥ

09,025.003f*0147_02 durvimocanakaś caiva tathā durviṣaho balī

09,025.003f*0148_01 śrutavarmā śrutarvā ca sujāto durvimocanaḥ

09,025.004a durmarṣaṇo mahārāja jaitro bhūribalo raviḥ

09,025.004b*0149_01 jayatsenaḥ sujātaś ca tathā durviṣaho 'rihā

09,025.004b*0150_01 durvimocananāmā ca duṣpradharṣas tathaiva ca

09,025.004b*0150_02 śrutarvā ca mahābāhuḥ sarve yuddhaviśāradāḥ

09,025.004c ity ete sahitā bhūtvā tava putrāḥ samantataḥ

09,025.004e bhīmasenam abhidrutya rurudhuḥ sarvatodiśam

09,025.005a tato bhīmo mahārāja svarathaṃ punar āsthitaḥ

09,025.005c mumoca niśitān bāṇān putrāṇāṃ tava marmasu

09,025.006a te kīryamāṇā bhīmena putrās tava mahāraṇe

09,025.006c bhīmasenam apāsedhan pravaṇād iva kuñjaram

09,025.006d*0151_01 bhīmam eva samājaghnuḥ smarantaṃ pūrvakilbiṣam

09,025.007a tataḥ kruddho raṇe bhīmaḥ śiro durmarṣaṇasya ha

09,025.007c kṣurapreṇa pramathyāśu pātayām āsa bhūtale

09,025.008a tato 'pareṇa bhallena sarvāvaraṇabhedinā

09,025.008c śrutāntam avadhīd bhīmas tava putraṃ mahārathaḥ

09,025.009a jayatsenaṃ tato viddhvā nārācena hasann iva

09,025.009c pātayām āsa kauravyaṃ rathopasthād ariṃdamaḥ

09,025.009e sa papāta rathād rājan bhūmau tūrṇaṃ mamāra ca

09,025.010a śrutarvā tu tato bhīmaṃ kruddho vivyādha māriṣa

09,025.010c śatena gṛdhravājānāṃ śarāṇāṃ nataparvaṇām

09,025.011a tataḥ kruddho raṇe bhīmo jaitraṃ bhūribalaṃ ravim

09,025.011c trīn etāṃs tribhir ānarchad viṣāgnipratimaiḥ śaraiḥ

09,025.012a te hatā nyapatan bhūmau syandanebhyo mahārathāḥ

09,025.012c vasante puṣpaśabalā nikṛttā iva kiṃśukāḥ

09,025.013a tato 'pareṇa tīkṣṇena nārācena paraṃtapaḥ

09,025.013c durvimocanam āhatya preṣayām āsa mṛtyave

09,025.014a sa hataḥ prāpatad bhūmau svarathād rathināṃ varaḥ

09,025.014c gires tu kūṭajo bhagno māruteneva pādapaḥ

09,025.015a duṣpradharṣaṃ tataś caiva sujātaṃ ca sutau tava

09,025.015c ekaikaṃ nyavadhīt saṃkhye dvābhyāṃ dvābhyāṃ camūmukhe

09,025.015e tau śilīmukhaviddhāṅgau petatū rathasattamau

09,025.016a tato yatantam aparam abhivīkṣya sutaṃ tava

09,025.016c bhallena yudhi vivyādha bhīmo durviṣahaṃ raṇe

09,025.016e sa papāta hato vāhāt paśyatāṃ sarvadhanvinām

09,025.017a dṛṣṭvā tu nihatān bhrātṝn bahūn ekena saṃyuge

09,025.017c amarṣavaśam āpannaḥ śrutarvā bhīmam abhyayāt

09,025.018a vikṣipan sumahac cāpaṃ kārtasvaravibhūṣitam

09,025.018c visṛjan sāyakāṃś caiva viṣāgnipratimān bahūn

09,025.019a sa tu rājan dhanuś chittvā pāṇḍavasya mahāmṛdhe

09,025.019c athainaṃ chinnadhanvānaṃ viṃśatyā samavākirat

09,025.020a tato 'nyad dhanur ādāya bhīmaseno mahārathaḥ

09,025.020c avākirat tava sutaṃ tiṣṭha tiṣṭheti cābravīt

09,025.021a mahad āsīt tayor yuddhaṃ citrarūpaṃ bhayānakam

09,025.021c yādṛśaṃ samare pūrvaṃ jambhavāsavayor abhūt

09,025.022a tayos tatra śarair muktair yamadaṇḍanibhaiḥ śubhaiḥ

09,025.022a*0152_01 **** **** avacchannā dharābhavat

09,025.022c samācchannā dharā sarvā khaṃ ca sarvā diśas tathā

09,025.023a tataḥ śrutarvā saṃkruddho dhanur āyamya sāyakaiḥ

09,025.023c bhīmasenaṃ raṇe rājan bāhvor urasi cārpayat

09,025.024a so 'tividdho mahārāja tava putreṇa dhanvinā

09,025.024c bhīmaḥ saṃcukṣubhe kruddhaḥ parvaṇīva mahodadhiḥ

09,025.025a tato bhīmo ruṣāviṣṭaḥ putrasya tava māriṣa

09,025.025c sārathiṃ caturaś cāśvān bāṇair ninye yamakṣayam

09,025.026a virathaṃ taṃ samālakṣya viśikhair lomavāhibhiḥ

09,025.026c avākirad ameyātmā darśayan pāṇilāghavam

09,025.027a śrutarvā viratho rājann ādade khaḍgacarmaṇī

09,025.027c athāsyādadataḥ khaḍgaṃ śatacandraṃ ca bhānumat

09,025.027e kṣurapreṇa śiraḥ kāyāt pātayām āsa pāṇḍavaḥ

09,025.028a chinnottamāṅgasya tataḥ kṣurapreṇa mahātmanaḥ

09,025.028c papāta kāyaḥ sa rathād vasudhām anunādayan

09,025.029a tasmin nipatite vīre tāvakā bhayamohitāḥ

09,025.029c abhyadravanta saṃgrāme bhīmasenaṃ yuyutsavaḥ

09,025.030a tān āpatata evāśu hataśeṣād balārṇavāt

09,025.030c daṃśitaḥ pratijagrāha bhīmasenaḥ pratāpavān

09,025.030e te tu taṃ vai samāsādya parivavruḥ samantataḥ

09,025.031a tatas tu saṃvṛto bhīmas tāvakair niśitaiḥ śaraiḥ

09,025.031c pīḍayām āsa tān sarvān sahasrākṣa ivāsurān

09,025.032a tataḥ pañcaśatān hatvā savarūthān mahārathān

09,025.032c jaghāna kuñjarānīkaṃ punaḥ saptaśataṃ yudhi

09,025.033a hatvā daśa sahasrāṇi pattīnāṃ parameṣubhiḥ

09,025.033c vājināṃ ca śatāny aṣṭau pāṇḍavaḥ sma virājate

09,025.034a bhīmasenas tu kaunteyo hatvā yuddhe sutāṃs tava

09,025.034c mene kṛtārtham ātmānaṃ saphalaṃ janma ca prabho

09,025.035a taṃ tathā yudhyamānaṃ ca vinighnantaṃ ca tāvakān

09,025.035c īkṣituṃ notsahante sma tava sainyāni bhārata

09,025.036a vidrāvya tu kurūn sarvāṃs tāṃś ca hatvā padānugān

09,025.036c dorbhyāṃ śabdaṃ tataś cakre trāsayāno mahādvipān

09,025.037a hatabhūyiṣṭhayodhā tu tava senā viśāṃ pate

09,025.037c kiṃciccheṣā mahārāja kṛpaṇā samapadyata

09,026.001 saṃjaya uvāca

09,026.001a duryodhano mahārāja sudarśaś cāpi te sutaḥ

09,026.001c hataśeṣau tadā saṃkhye vājimadhye vyavasthitau

09,026.002a tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā vājimadhye vyavasthitam

09,026.002c uvāca devakīputraḥ kuntīputraṃ dhanaṃjayam

09,026.003a śatravo hatabhūyiṣṭhā jñātayaḥ paripālitāḥ

09,026.003c gṛhītvā saṃjayaṃ cāsau nivṛttaḥ śinipuṃgavaḥ

09,026.004a pariśrāntaś ca nakulaḥ sahadevaś ca bhārata

09,026.004c yodhayitvā raṇe pāpān dhārtarāṣṭrapadānugān

09,026.005a suyodhanam abhityajya traya ete vyavasthitāḥ

09,026.005c kṛpaś ca kṛtavarmā ca drauṇiś caiva mahārathaḥ

09,026.006a asau tiṣṭhati pāñcālyaḥ śriyā paramayā yutaḥ

09,026.006c duryodhanabalaṃ hatvā saha sarvaiḥ prabhadrakaiḥ

09,026.007a asau duryodhanaḥ pārtha vājimadhye vyavasthitaḥ

09,026.007c chatreṇa dhriyamāṇena prekṣamāṇo muhur muhuḥ

09,026.008a prativyūhya balaṃ sarvaṃ raṇamadhye vyavasthitaḥ

09,026.008c enaṃ hatvā śitair bāṇaiḥ kṛtakṛtyo bhaviṣyasi

09,026.009a gajānīkaṃ hataṃ dṛṣṭvā tvāṃ ca prāptam ariṃdama

09,026.009c yāvan na vidravanty ete tāvaj jahi suyodhanam

09,026.010a yātu kaś cit tu pāñcālyaṃ kṣipram āgamyatām iti

09,026.010c pariśrāntabalas tāta naiṣa mucyeta kilbiṣī

09,026.011a tava hatvā balaṃ sarvaṃ saṃgrāme dhṛtarāṣṭrajaḥ

09,026.011c jitān pāṇḍusutān matvā rūpaṃ dhārayate mahat

09,026.011d*0153_01 yathā daityacamūṃ hatvā purā śakro mahābalaḥ

09,026.012a nihataṃ svabalaṃ dṛṣṭvā pīḍitaṃ cāpi pāṇḍavaiḥ

09,026.012c dhruvam eṣyati saṃgrāme vadhāyaivātmano nṛpaḥ

09,026.013a evam uktaḥ phalgunas tu kṛṣṇaṃ vacanam abravīt

09,026.013c dhṛtarāṣṭrasutāḥ sarve hatā bhīmena mānada

09,026.013e yāv etāv āsthitau kṛṣṇa tāv adya na bhaviṣyataḥ

09,026.014a hato bhīṣmo hato droṇaḥ karṇo vaikartano hataḥ

09,026.014c madrarājo hataḥ śalyo hataḥ kṛṣṇa jayadrathaḥ

09,026.015a hayāḥ pañcaśatāḥ śiṣṭāḥ śakuneḥ saubalasya ca

09,026.015c rathānāṃ tu śate śiṣṭe dve eva tu janārdana

09,026.015e dantināṃ ca śataṃ sāgraṃ trisāhasrāḥ padātayaḥ

09,026.016a aśvatthāmā kṛpaś caiva trigartādhipatis tathā

09,026.016c ulūkaḥ śakuniś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ

09,026.017a etad balam abhūc cheṣaṃ dhārtarāṣṭrasya mādhava

09,026.017c mokṣo na nūnaṃ kālād dhi vidyate bhuvi kasya cit

09,026.018a tathā vinihate sainye paśya duryodhanaṃ sthitam

09,026.018c adyāhnā hi mahārājo hatāmitro bhaviṣyati

09,026.019a na hi me mokṣyate kaś cit pareṣām iti cintaye

09,026.019c ye tv adya samaraṃ kṛṣṇa na hāsyanti raṇotkaṭāḥ

09,026.019e tān vai sarvān haniṣyāmi yady api syur amānuṣāḥ

09,026.020a adya yuddhe susaṃkruddho dīrghaṃ rājñaḥ prajāgaram

09,026.020c apaneṣyāmi gāndhāraṃ pātayitvā śitaiḥ śaraiḥ

09,026.021a nikṛtyā vai durācāro yāni ratnāni saubalaḥ

09,026.021c sabhāyām aharad dyūte punas tāny āharāmy aham

09,026.022a adya tā api vetsyanti sarvā nāgapurastriyaḥ

09,026.022c śrutvā patīṃś ca putrāṃś ca pāṇḍavair nihatān yudhi

09,026.023a samāptam adya vai karma sarvaṃ kṛṣṇa bhaviṣyati

09,026.023c adya duryodhano dīptāṃ śriyaṃ prāṇāṃś ca tyakṣyati

09,026.024a nāpayāti bhayāt kṛṣṇa saṃgrāmād yadi cen mama

09,026.024c nihataṃ viddhi vārṣṇeya dhārtarāṣṭraṃ subāliśam

09,026.025a mama hy etad aśaktaṃ vai vājivṛndam ariṃdama

09,026.025c soḍhuṃ jyātalanirghoṣaṃ yāhi yāvan nihanmy aham

09,026.026a evam uktas tu dāśārhaḥ pāṇḍavena yaśasvinā

09,026.026c acodayad dhayān rājan duryodhanabalaṃ prati

09,026.027a tad anīkam abhiprekṣya trayaḥ sajjā mahārathāḥ

09,026.027c bhīmaseno 'rjunaś caiva sahadevaś ca māriṣa

09,026.027e prayayuḥ siṃhanādena duryodhanajighāṃsayā

09,026.028a tān prekṣya sahitān sarvāñ javenodyatakārmukān

09,026.028c saubalo 'bhyadravad yuddhe pāṇḍavān ātatāyinaḥ

09,026.029a sudarśanas tava suto bhīmasenaṃ samabhyayāt

09,026.029c suśarmā śakuniś caiva yuyudhāte kirīṭinā

09,026.029e sahadevaṃ tava suto hayapṛṣṭhagato 'bhyayāt

09,026.030a tato hy ayatnataḥ kṣipraṃ tava putro janādhipa

09,026.030c prāsena sahadevasya śirasi prāharad bhṛśam

09,026.031a sopāviśad rathopasthe tava putreṇa tāḍitaḥ

09,026.031c rudhirāplutasarvāṅga āśīviṣa iva śvasan

09,026.032a pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ sahadevo viśāṃ pate

09,026.032c duryodhanaṃ śarais tīkṣṇaiḥ saṃkruddhaḥ samavākirat

09,026.033a pārtho 'pi yudhi vikramya kuntīputro dhanaṃjayaḥ

09,026.033c śūrāṇām aśvapṛṣṭhebhyaḥ śirāṃsi nicakarta ha

09,026.034a tad anīkaṃ tadā pārtho vyadhamad bahubhiḥ śaraiḥ

09,026.034c pātayitvā hayān sarvāṃs trigartānāṃ rathān yayau

09,026.035a tatas te sahitā bhūtvā trigartānāṃ mahārathāḥ

09,026.035c arjunaṃ vāsudevaṃ ca śaravarṣair avākiran

09,026.036a satyakarmāṇam ākṣipya kṣurapreṇa mahāyaśāḥ

09,026.036c tato 'sya syandanasyeṣāṃ cicchide pāṇḍunandanaḥ

09,026.037a śilāśitena ca vibho kṣurapreṇa mahāyaśāḥ

09,026.037c śiraś ciccheda prahasaṃs taptakuṇḍalabhūṣaṇam

09,026.037d*0154_01 hāhākāras tato jāto hate vīre suśarmaṇi

09,026.037d*0154_02 tāvakānāṃ balaughānāṃ rājan durmantritāt tava

09,026.038a satyeṣum atha cādatta yodhānāṃ miṣatāṃ tataḥ

09,026.038c yathā siṃho vane rājan mṛgaṃ paribubhukṣitaḥ

09,026.039a taṃ nihatya tataḥ pārthaḥ suśarmāṇaṃ tribhiḥ śaraiḥ

09,026.039c viddhvā tān ahanat sarvān rathān rukmavibhūṣitān

09,026.040a tatas tu pratvaran pārtho dīrghakālaṃ susaṃbhṛtam

09,026.040c muñcan krodhaviṣaṃ tīkṣṇaṃ prasthalādhipatiṃ prati

09,026.041a tam arjunaḥ pṛṣatkānāṃ śatena bharatarṣabha

09,026.041c pūrayitvā tato vāhān nyahanat tasya dhanvinaḥ

09,026.042a tataḥ śaraṃ samādāya yamadaṇḍopamaṃ śitam

09,026.042c suśarmāṇaṃ samuddiśya cikṣepāśu hasann iva

09,026.043a sa śaraḥ preṣitas tena krodhadīptena dhanvinā

09,026.043c suśarmāṇaṃ samāsādya bibheda hṛdayaṃ raṇe

09,026.044a sa gatāsur mahārāja papāta dharaṇītale

09,026.044c nandayan pāṇḍavān sarvān vyathayaṃś cāpi tāvakān

09,026.045a suśarmāṇaṃ raṇe hatvā putrān asya mahārathān

09,026.045c sapta cāṣṭau ca triṃśac ca sāyakair anayat kṣayam

09,026.046a tato 'sya niśitair bāṇaiḥ sarvān hatvā padānugān

09,026.046c abhyagād bhāratīṃ senāṃ hataśeṣāṃ mahārathaḥ

09,026.047a bhīmas tu samare kruddhaḥ putraṃ tava janādhipa

09,026.047c sudarśanam adṛśyaṃ taṃ śaraiś cakre hasann iva

09,026.048a tato 'sya prahasan kruddhaḥ śiraḥ kāyād apāharat

09,026.048c kṣurapreṇa sutīkṣṇena sa hataḥ prāpatad bhuvi

09,026.049a tasmiṃs tu nihate vīre tatas tasya padānugāḥ

09,026.049a*0155_01 **** **** tad anīkavanaṃ mahat

09,026.049a*0155_02 adahad bhīmasenas tu helayā bāṇavahninā

09,026.049c parivavrū raṇe bhīmaṃ kiranto viśikhāñ śitān

09,026.050a tatas tu niśitair bāṇais tad anīkaṃ vṛkodaraḥ

09,026.050c indrāśanisamasparśaiḥ samantāt paryavākirat

09,026.050e tataḥ kṣaṇena tad bhīmo nyahanad bharatarṣabha

09,026.051a teṣu tūtsādyamāneṣu senādhyakṣā mahābalāḥ

09,026.051c bhīmasenaṃ samāsādya tato 'yudhyanta bhārata

09,026.051e tāṃs tu sarvāñ śarair ghorair avākirata pāṇḍavaḥ

09,026.052a tathaiva tāvakā rājan pāṇḍaveyān mahārathān

09,026.052c śaravarṣeṇa mahatā samantāt paryavārayan

09,026.053a vyākulaṃ tad abhūt sarvaṃ pāṇḍavānāṃ paraiḥ saha

09,026.053c tāvakānāṃ ca samare pāṇḍaveyair yuyutsatām

09,026.054a tatra yodhās tadā petuḥ parasparasamāhatāḥ

09,026.054c ubhayoḥ senayo rājan saṃśocantaḥ sma bāndhavān

09,027.001 saṃjaya uvāca

09,027.001a tasmin pravṛtte saṃgrāme naravājigajakṣaye

09,027.001c śakuniḥ saubalo rājan sahadevaṃ samabhyayāt

09,027.002a tato 'syāpatatas tūrṇaṃ sahadevaḥ pratāpavān

09,027.002c śaraughān preṣayām āsa pataṃgān iva śīghragān

09,027.002e ulūkaś ca raṇe bhīmaṃ vivyādha daśabhiḥ śaraiḥ

09,027.003a śakunis tu mahārāja bhīmaṃ viddhvā tribhiḥ śaraiḥ

09,027.003c sāyakānāṃ navatyā vai sahadevam avākirat

09,027.004a te śūrāḥ samare rājan samāsādya parasparam

09,027.004c vivyadhur niśitair bāṇaiḥ kaṅkabarhiṇavājitaiḥ

09,027.004e svarṇapuṅkhaiḥ śilādhautair ā karṇāt prahitaiḥ śaraiḥ

09,027.005a teṣāṃ cāpabhujotsṛṣṭā śaravṛṣṭir viśāṃ pate

09,027.005c ācchādayad diśaḥ sarvā dhārābhir iva toyadaḥ

09,027.006a tataḥ kruddho raṇe bhīmaḥ sahadevaś ca bhārata

09,027.006c ceratuḥ kadanaṃ saṃkhye kurvantau sumahābalau

09,027.007a tābhyāṃ śaraśataiś channaṃ tad balaṃ tava bhārata

09,027.007c andhakāram ivākāśam abhavat tatra tatra ha

09,027.008a aśvair viparidhāvadbhiḥ śaracchannair viśāṃ pate

09,027.008c tatra tatra kṛto mārgo vikarṣadbhir hatān bahūn

09,027.009a nihatānāṃ hayānāṃ ca sahaiva hayayodhibhiḥ

09,027.009c varmabhir vinikṛttaiś ca prāsaiś chinnaiś ca māriṣa

09,027.009d*0156_01 ṛṣṭibhiḥ śaktibhiś caiva tomaraiś ca paraṃtapa

09,027.009e saṃchannā pṛthivī jajñe kusumaiḥ śabalā iva

09,027.010a yodhās tatra mahārāja samāsādya parasparam

09,027.010c vyacaranta raṇe kruddhā vinighnantaḥ parasparam

09,027.011a udvṛttanayanai roṣāt saṃdaṣṭauṣṭhapuṭair mukhaiḥ

09,027.011c sakuṇḍalair mahī channā padmakiñjalkasaṃnibhaiḥ

09,027.012a bhujaiś chinnair mahārāja nāgarājakaropamaiḥ

09,027.012c sāṅgadaiḥ satanutraiś ca sāsiprāsaparaśvadhaiḥ

09,027.013a kabandhair utthitaiś chinnair nṛtyadbhiś cāparair yudhi

09,027.013c kravyādagaṇasaṃkīrṇā ghorābhūt pṛthivī vibho

09,027.014a alpāvaśiṣṭe sainye tu kauraveyān mahāhave

09,027.014c prahṛṣṭāḥ pāṇḍavā bhūtvā ninyire yamasādanam

09,027.015a etasminn antare śūraḥ saubaleyaḥ pratāpavān

09,027.015c prāsena sahadevasya śirasi prāharad bhṛśam

09,027.015e sa vihvalo mahārāja rathopastha upāviśat

09,027.016a sahadevaṃ tathā dṛṣṭvā bhīmasenaḥ pratāpavān

09,027.016c sarvasainyāni saṃkruddho vārayām āsa bhārata

09,027.017a nirbibheda ca nārācaiḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ

09,027.017c vinirbhidyākaroc caiva siṃhanādam ariṃdama

09,027.018a tena śabdena vitrastāḥ sarve sahayavāraṇāḥ

09,027.018c prādravan sahasā bhītāḥ śakuneś ca padānugāḥ

09,027.019a prabhagnān atha tān dṛṣṭvā rājā duryodhano 'bravīt

09,027.019c nivartadhvam adharmajñā yudhyadhvaṃ kiṃ sṛtena vaḥ

09,027.020a iha kīrtiṃ samādhāya pretya lokān samaśnute

09,027.020c prāṇāñ jahāti yo vīro yudhi pṛṣṭham adarśayan

09,027.020d*0157_01 śūliyāsa[pāśa?]m atikramya śakralokaṃ samaśnute

09,027.021a evam uktās tu te rājñā saubalasya padānugāḥ

09,027.021c pāṇḍavān abhyavartanta mṛtyuṃ kṛtvā nivartanam

09,027.022a dravadbhis tatra rājendra kṛtaḥ śabdo 'tidāruṇaḥ

09,027.022c kṣubdhasāgarasaṃkāśaḥ kṣubhitaḥ sarvato 'bhavat

09,027.023a tāṃs tadāpatato dṛṣṭvā saubalasya padānugān

09,027.023c pratyudyayur mahārāja pāṇḍavā vijaye vṛtāḥ

09,027.024a pratyāśvasya ca durdharṣaḥ sahadevo viśāṃ pate

09,027.024c śakuniṃ daśabhir viddhvā hayāṃś cāsya tribhiḥ śaraiḥ

09,027.024e dhanuś ciccheda ca śaraiḥ saubalasya hasann iva

09,027.025a athānyad dhanur ādāya śakunir yuddhadurmadaḥ

09,027.025b*0158_01 sahadevaṃ cābhyavarṣac charaiḥ saṃnataparvabhiḥ

09,027.025b*0158_02 ulūkaś ca tato rājan krodhena mahatā yutaḥ

09,027.025c vivyādha nakulaṃ ṣaṣṭyā bhīmasenaṃ ca saptabhiḥ

09,027.026a ulūko 'pi mahārāja bhīmaṃ vivyādha saptabhiḥ

09,027.026c sahadevaṃ ca saptatyā parīpsan pitaraṃ raṇe

09,027.027a taṃ bhīmasenaḥ samare vivyādha niśitaiḥ śaraiḥ

09,027.027c śakuniṃ ca catuḥṣaṣṭyā pārśvasthāṃś ca tribhis tribhiḥ

09,027.028a te hanyamānā bhīmena nārācais tailapāyitaiḥ

09,027.028b*0159_01 pradudruvur mahārāja bhīmasenabhayārditāḥ

09,027.028b*0159_02 ulūkas tu tataḥ kruddho dhanur udyamya māriṣa

09,027.028b*0160_01 gatotsāhā mahārāja dudruvur bhayapīḍitāḥ

09,027.028b*0160_02 ulūkas tu śitair bāṇaiḥ sahadevam avidhyata

09,027.028c sahadevaṃ raṇe kruddhāś chādayañ śaravṛṣṭibhiḥ

09,027.028e parvataṃ vāridhārābhiḥ savidyuta ivāmbudāḥ

09,027.029a tato 'syāpatataḥ śūraḥ sahadevaḥ pratāpavān

09,027.029c ulūkasya mahārāja bhallenāpāharac chiraḥ

09,027.030a sa jagāma rathād bhūmiṃ sahadevena pātitaḥ

09,027.030c rudhirāplutasarvāṅgo nandayan pāṇḍavān yudhi

09,027.031a putraṃ tu nihataṃ dṛṣṭvā śakunis tatra bhārata

09,027.031c sāśrukaṇṭho viniḥśvasya kṣattur vākyam anusmaran

09,027.032a cintayitvā muhūrtaṃ sa bāṣpapūrṇekṣaṇaḥ śvasan

09,027.032c sahadevaṃ samāsādya tribhir vivyādha sāyakaiḥ

09,027.033a tān apāsya śarān muktāñ śarasaṃghaiḥ pratāpavān

09,027.033c sahadevo mahārāja dhanuś ciccheda saṃyuge

09,027.034a chinne dhanuṣi rājendra śakuniḥ saubalas tadā

09,027.034c pragṛhya vipulaṃ khaḍgaṃ sahadevāya prāhiṇot

09,027.035a tam āpatantaṃ sahasā ghorarūpaṃ viśāṃ pate

09,027.035c dvidhā ciccheda samare saubalasya hasann iva

09,027.036a asiṃ dṛṣṭvā dvidhā chinnaṃ pragṛhya mahatīṃ gadām

09,027.036c prāhiṇot sahadevāya sā moghā nyapatad bhuvi

09,027.036d*0161_01 tato gāndhāranṛpatiḥ kṛtapraticikīrṣayā

09,027.037a tataḥ śaktiṃ mahāghorāṃ kālarātrim ivodyatām

09,027.037c preṣayām āsa saṃkruddhaḥ pāṇḍavaṃ prati saubalaḥ

09,027.038a tām āpatantīṃ sahasā śaraiḥ kāñcanabhūṣaṇaiḥ

09,027.038c tridhā ciccheda samare sahadevo hasann iva

09,027.039a sā papāta tridhā chinnā bhūmau kanakabhūṣaṇā

09,027.039c śīryamāṇā yathā dīptā gaganād vai śatahradā

09,027.040a śaktiṃ vinihatāṃ dṛṣṭvā saubalaṃ ca bhayārditam

09,027.040c dudruvus tāvakāḥ sarve bhaye jāte sasaubalāḥ

09,027.041a athotkruṣṭaṃ mahad dhy āsīt pāṇḍavair jitakāśibhiḥ

09,027.041c dhārtarāṣṭrās tataḥ sarve prāyaśo vimukhābhavan

09,027.042a tān vai vimanaso dṛṣṭvā mādrīputraḥ pratāpavān

09,027.042c śarair anekasāhasrair vārayām āsa saṃyuge

09,027.043a tato gāndhārakair guptaṃ pṛṣṭhair aśvair jaye dhṛtam

09,027.043c āsasāda raṇe yāntaṃ sahadevo 'tha saubalam

09,027.044a svam aṃśam avaśiṣṭaṃ sa saṃsmṛtya śakuniṃ nṛpa

09,027.044c rathena kāñcanāṅgena sahadevaḥ samabhyayāt

09,027.044e adhijyaṃ balavat kṛtvā vyākṣipan sumahad dhanuḥ

09,027.045a sa saubalam abhidrutya gṛdhrapatraiḥ śilāśitaiḥ

09,027.045c bhṛśam abhyahanat kruddhas tottrair iva mahādvipam

09,027.046a uvāca cainaṃ medhāvī nigṛhya smārayann iva

09,027.046c kṣatradharme sthito bhūtvā yudhyasva puruṣo bhava

09,027.047a yat tadā hṛṣyase mūḍha glahann akṣaiḥ sabhātale

09,027.047b*0162_01 sabhāmadhye vijityā kūṭadyūtena yad bhavān

09,027.047c phalam adya prapadyasva karmaṇas tasya durmate

09,027.048a nihatās te durātmāno ye 'smān avahasan purā

09,027.048c duryodhanaḥ kulāṅgāraḥ śiṣṭas tvaṃ tasya mātulaḥ

09,027.049a adya te vihaniṣyāmi kṣureṇonmathitaṃ śiraḥ

09,027.049c vṛkṣāt phalam ivoddhṛtya laguḍena pramāthinā

09,027.050a evam uktvā mahārāja sahadevo mahābalaḥ

09,027.050c saṃkruddho naraśārdūlo vegenābhijagāma ha

09,027.051a abhigamya tu durdharṣaḥ sahadevo yudhāṃ patiḥ

09,027.051c vikṛṣya balavac cāpaṃ krodhena prahasann iva

09,027.052a śakuniṃ daśabhir viddhvā caturbhiś cāsya vājinaḥ

09,027.052c chatraṃ dhvajaṃ dhanuś cāsya chittvā siṃha ivānadat

09,027.053a chinnadhvajadhanuśchatraḥ sahadevena saubalaḥ

09,027.053c tato viddhaś ca bahubhiḥ sarvamarmasu sāyakaiḥ

09,027.054a tato bhūyo mahārāja sahadevaḥ pratāpavān

09,027.054c śakuneḥ preṣayām āsa śaravṛṣṭiṃ durāsadām

09,027.055a tatas tu kruddhaḥ subalasya putro; mādrīsutaṃ sahadevaṃ vimarde

09,027.055c prāsena jāmbūnadabhūṣaṇena; jighāṃsur eko 'bhipapāta śīghram

09,027.056a mādrīsutas tasya samudyataṃ taṃ; prāsaṃ suvṛttau ca bhujau raṇāgre

09,027.056c bhallais tribhir yugapat saṃcakarta; nanāda coccais tarasājimadhye

09,027.057a tasyāśukārī susamāhitena; suvarṇapuṅkhena dṛḍhāyasena

09,027.057b*0163_01 tathaiva vegāt sudṛḍhāyudhena

09,027.057c bhallena sarvāvaraṇātigena; śiraḥ śarīrāt pramamātha bhūyaḥ

09,027.057d*0164_01 tasyottamāṅgaṃ ca bhujau suvṛttau

09,027.057d*0164_02 śaktiś ca pūrvaṃ nipapāta bhūmau

09,027.057d*0164_03 paścāt kabandhaṃ rudhirāvasiktaṃ

09,027.057d*0164_04 vispandamānaṃ nipapāta ghoram

09,027.057d*0165_01 rathottamāt pārthivapārthivasya

09,027.057d*0166_01 suvarṇaratnottamabhūṣitaṃ ca

09,027.057d*0166_02 sa siṃhanādaṃ vyanadan mahātmā

09,027.057d*0166_03 nihatya pāpaṃ subalasya putraṃ

09,027.057d*0166_04 sa nairṛtīm eva diśaṃ mahātmā

09,027.057d*0166_05 suvarṇapuṅkhair iṣubhiḥ patantaṃ

09,027.057d*0167_01 prāvodayad bhūmipater mahātmā

09,027.058a śareṇa kārtasvarabhūṣitena; divākarābhena susaṃśitena

09,027.058c hṛtottamāṅgo yudhi pāṇḍavena; papāta bhūmau subalasya putraḥ

09,027.059a sa tacchiro vegavatā śareṇa; suvarṇapuṅkhena śilāśitena

09,027.059c prāverayat kupitaḥ pāṇḍuputro; yat tat kurūṇām anayasya mūlam

09,027.060a hṛtottamāṅgaṃ śakuniṃ samīkṣya; bhūmau śayānaṃ rudhirārdragātram

09,027.060c yodhās tvadīyā bhayanaṣṭasattvā; diśaḥ prajagmuḥ pragṛhītaśastrāḥ

09,027.060d*0168_01 mādrīsutaṃ te sahasābhipetur

09,027.060d*0168_02 gāndhārayodhāḥ pragṛhītaśastrāḥ

09,027.061a vipradrutāḥ śuṣkamukhā visaṃjñā; gāṇḍīvaghoṣeṇa samāhatāś ca

09,027.061c bhayārditā bhagnarathāśvanāgāḥ; padātayaś caiva sadhārtarāṣṭrāḥ

09,027.061d*0169_01 śekur na yoddhuṃ tarasājimadhye

09,027.062a tato rathāc chakuniṃ pātayitvā; mudānvitā bhārata pāṇḍaveyāḥ

09,027.062c śaṅkhān pradadhmuḥ samare prahṛṣṭāḥ; sakeśavāḥ sainikān harṣayantaḥ

09,027.063a taṃ cāpi sarve pratipūjayanto; hṛṣṭā bruvāṇāḥ sahadevam ājau

09,027.063c diṣṭyā hato naikṛtiko durātmā; sahātmajo vīra raṇe tvayeti

09,028.001 saṃjaya uvāca

09,028.001a tataḥ kruddhā mahārāja saubalasya padānugāḥ

09,028.001c tyaktvā jīvitam ākrande pāṇḍavān paryavārayan

09,028.002a tān arjunaḥ pratyagṛhṇāt sahadevajaye dhṛtaḥ

09,028.002c bhīmasenaś ca tejasvī kruddhāśīviṣadarśanaḥ

09,028.003a śaktyṛṣṭiprāsahastānāṃ sahadevaṃ jighāṃsatām

09,028.003c saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ

09,028.004a pragṛhītāyudhān bāhūn yodhānām abhidhāvatām

09,028.004c bhallaiś ciccheda bībhatsuḥ śirāṃsy api hayān api

09,028.005a te hatāḥ pratyapadyanta vasudhāṃ vigatāsavaḥ

09,028.005c tvaritā lokavīreṇa prahatāḥ savyasācinā

09,028.006a tato duryodhano rājā dṛṣṭvā svabalasaṃkṣayam

09,028.006c hataśeṣān samānīya kruddho rathaśatān vibho

09,028.007a kuñjarāṃś ca hayāṃś caiva pādātāṃś ca paraṃtapa

09,028.007c uvāca sahitān sarvān dhārtarāṣṭra idaṃ vacaḥ

09,028.008a samāsādya raṇe sarvān pāṇḍavān sasuhṛdgaṇān

09,028.008c pāñcālyaṃ cāpi sabalaṃ hatvā śīghraṃ nivartata

09,028.009a tasya te śirasā gṛhya vacanaṃ yuddhadurmadāḥ

09,028.009c pratyudyayū raṇe pārthāṃs tava putrasya śāsanāt

09,028.010a tān abhyāpatataḥ śīghraṃ hataśeṣān mahāraṇe

09,028.010c śarair āśīviṣākāraiḥ pāṇḍavāḥ samavākiran

09,028.011a tat sainyaṃ bharataśreṣṭha muhūrtena mahātmabhiḥ

09,028.011c avadhyata raṇaṃ prāpya trātāraṃ nābhyavindata

09,028.011e pratiṣṭhamānaṃ tu bhayān nāvatiṣṭhata daṃśitam

09,028.012a aśvair viparidhāvadbhiḥ sainyena rajasā vṛte

09,028.012c na prājñāyanta samare diśaś ca pradiśas tathā

09,028.013a tatas tu pāṇḍavānīkān niḥsṛtya bahavo janāḥ

09,028.013c abhyaghnaṃs tāvakān yuddhe muhūrtād iva bhārata

09,028.013e tato niḥśeṣam abhavat tat sainyaṃ tava bhārata

09,028.014a akṣauhiṇyaḥ sametās tu tava putrasya bhārata

09,028.014c ekādaśa hatā yuddhe tāḥ prabho pāṇḍusṛñjayaiḥ

09,028.015a teṣu rājasahasreṣu tāvakeṣu mahātmasu

09,028.015c eko duryodhano rājann adṛśyata bhṛśaṃ kṣataḥ

09,028.016a tato vīkṣya diśaḥ sarvā dṛṣṭvā śūnyāṃ ca medinīm

09,028.016c vihīnaḥ sarvayodhaiś ca pāṇḍavān vīkṣya saṃyuge

09,028.017a muditān sarvasiddhārthān nardamānān samantataḥ

09,028.017c bāṇaśabdaravāṃś caiva śrutvā teṣāṃ mahātmanām

09,028.018a duryodhano mahārāja kaśmalenābhisaṃvṛtaḥ

09,028.018c apayāne manaś cakre vihīnabalavāhanaḥ

09,028.019 dhṛtarāṣṭra uvāca

09,028.019a nihate māmake sainye niḥśeṣe śibire kṛte

09,028.019c pāṇḍavānāṃ balaṃ sūta kiṃ nu śeṣam abhūt tadā

09,028.019e etan me pṛcchato brūhi kuśalo hy asi saṃjaya

09,028.020a yac ca duryodhano mandaḥ kṛtavāṃs tanayo mama

09,028.020c balakṣayaṃ tathā dṛṣṭvā sa ekaḥ pṛthivīpatiḥ

09,028.021 saṃjaya uvāca

09,028.021a rathānāṃ dve sahasre tu sapta nāgaśatāni ca

09,028.021c pañca cāśvasahasrāṇi pattīnāṃ ca śataṃ śatāḥ

09,028.022a etac cheṣam abhūd rājan pāṇḍavānāṃ mahad balam

09,028.022c parigṛhya hi yad yuddhe dhṛṣṭadyumno vyavasthitaḥ

09,028.023a ekākī bharataśreṣṭha tato duryodhano nṛpaḥ

09,028.023c nāpaśyat samare kaṃ cit sahāyaṃ rathināṃ varaḥ

09,028.024a nardamānān parāṃś caiva svabalasya ca saṃkṣayam

09,028.024b*0170_01 tathā dṛṣṭvā mahārāja ekaḥ sa pṛthivīpatiḥ

09,028.024b*0171_01 dṛṣṭvā bharataśārdūla kaśmalenābhisaṃvṛtaḥ

09,028.024c hataṃ svahayam utsṛjya prāṅmukhaḥ prādravad bhayāt

09,028.025a ekādaśacamūbhartā putro duryodhanas tava

09,028.025c gadām ādāya tejasvī padātiḥ prasthito hradam

09,028.026a nātidūraṃ tato gatvā padbhyām eva narādhipaḥ

09,028.026c sasmāra vacanaṃ kṣattur dharmaśīlasya dhīmataḥ

09,028.027a idaṃ nūnaṃ mahāprājño viduro dṛṣṭavān purā

09,028.027c mahad vaiśasam asmākaṃ kṣatriyāṇāṃ ca saṃyuge

09,028.028a evaṃ vicintayānas tu pravivikṣur hradaṃ nṛpaḥ

09,028.028c duḥkhasaṃtaptahṛdayo dṛṣṭvā rājan balakṣayam

09,028.028d*0172_01 daśaikākṣohiṇībhartā tathā duryodhano 'pi san

09,028.028d*0172_02 prāptavān vyasanaṃ tīvraṃ daivaṃ hi balavattaram

09,028.029a pāṇḍavāś ca mahārāja dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ

09,028.029c abhyadhāvanta saṃkruddhās tava rājan balaṃ prati

09,028.030a śaktyṛṣṭiprāsahastānāṃ balānām abhigarjatām

09,028.030c saṃkalpam akaron moghaṃ gāṇḍīvena dhanaṃjayaḥ

09,028.031a tān hatvā niśitair bāṇaiḥ sāmātyān saha bandhubhiḥ

09,028.031c rathe śvetahaye tiṣṭhann arjuno bahv aśobhata

09,028.032a subalasya hate putre savājirathakuñjare

09,028.032c mahāvanam iva chinnam abhavat tāvakaṃ balam

09,028.033a anekaśatasāhasre bale duryodhanasya ha

09,028.033c nānyo mahāratho rājañ jīvamāno vyadṛśyata

09,028.034a droṇaputrād ṛte vīrāt tathaiva kṛtavarmaṇaḥ

09,028.034c kṛpāc ca gautamād rājan pārthivāc ca tavātmajāt

09,028.035a dhṛṣṭadyumnas tu māṃ dṛṣṭvā hasan sātyakim abravīt

09,028.035c kim anena gṛhītena nānenārtho 'sti jīvatā

09,028.036a dhṛṣṭadyumnavacaḥ śrutvā śiner naptā mahārathaḥ

09,028.036c udyamya niśitaṃ khaḍgaṃ hantuṃ mām udyatas tadā

09,028.037a tam āgamya mahāprājñaḥ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt

09,028.037c mucyatāṃ saṃjayo jīvan na hantavyaḥ kathaṃ cana

09,028.038a dvaipāyanavacaḥ śrutvā śiner naptā kṛtāñjaliḥ

09,028.038c tato mām abravīn muktvā svasti saṃjaya sādhaya

09,028.039a anujñātas tv ahaṃ tena nyastavarmā nirāyudhaḥ

09,028.039c prātiṣṭhaṃ yena nagaraṃ sāyāhne rudhirokṣitaḥ

09,028.040a krośamātram apakrāntaṃ gadāpāṇim avasthitam

09,028.040c ekaṃ duryodhanaṃ rājann apaśyaṃ bhṛśavikṣatam

09,028.041a sa tu mām aśrupūrṇākṣo nāśaknod abhivīkṣitum

09,028.041c upapraikṣata māṃ dṛṣṭvā tadā dīnam avasthitam

09,028.042a taṃ cāham api śocantaṃ dṛṣṭvaikākinam āhave

09,028.042c muhūrtaṃ nāśakaṃ vaktuṃ kiṃ cid duḥkhapariplutaḥ

09,028.042d*0173_01 yasya mūrdhāvasiktānāṃ sahasraṃ maṇimaulinām

09,028.042d*0173_02 āhṛtya ca karaṃ sarvaṃ svasya vai vaśam āgatam

09,028.042d*0173_03 catuḥsāgaraparyantā pṛthivī ratnabhūṣitā

09,028.042d*0173_04 karṇenaikena yasyārthe karam āhāritā purā

09,028.042d*0173_05 yasyājñā pararāṣṭreṣu karṇenaiva prasāritā

09,028.042d*0173_06 nābhavad yasya śastreṣu khedo rājñaḥ praśāsataḥ

09,028.042d*0173_07 āsīno hastinapure kṣemaṃ rājyam akaṇṭakam

09,028.042d*0173_08 anvapālayad aiśvaryāt kuberam api nāsmarat

09,028.042d*0173_09 bhavanād bhavanaṃ rājan prayātuṃ pṛthivīpate

09,028.042d*0173_10 devālayapraveśe ca panthā yasya hiraṇmayaḥ

09,028.042d*0173_11 patākāvṛtasūryāṃśutoraṇocchritaśobhinaḥ

09,028.042d*0173_12 prayāṇe pṛthivībhartur dhanyānām abhavan gṛhāḥ

09,028.042d*0173_13 āruhyairāvataprakhyaṃ nāgam indrasamo balī

09,028.042d*0173_14 vibhūtyā sumahatyā yaḥ prayāti pṛthivīpate

09,028.042d*0173_15 taṃ bhṛśaṃ kṣatam indrābhaṃ padbhyām eva dharātale

09,028.042d*0173_16 tiṣṭhantam ekaṃ dṛṣṭvā tu mamābhūt kleśa uttamaḥ

09,028.042d*0173_17 tasya caivaṃvidhasyādya jagannāthasya bhūpate

09,028.042d*0173_18 āpadapratimaivābhūd balīyān vidhir eva hi

09,028.043a tato 'smai tad ahaṃ sarvam uktavān grahaṇaṃ tadā

09,028.043c dvaipāyanaprasādāc ca jīvato mokṣam āhave

09,028.044a muhūrtam iva ca dhyātvā pratilabhya ca cetanām

09,028.044c bhrātṝṃś ca sarvasainyāni paryapṛcchata māṃ tataḥ

09,028.045a tasmai tad aham ācakṣaṃ sarvaṃ pratyakṣadarśivān

09,028.045c bhrātṝṃś ca nihatān sarvān sainyaṃ ca vinipātitam

09,028.046a trayaḥ kila rathāḥ śiṣṭās tāvakānāṃ narādhipa

09,028.046c iti prasthānakāle māṃ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt

09,028.047a sa dīrgham iva niḥśvasya viprekṣya ca punaḥ punaḥ

09,028.047c aṃse māṃ pāṇinā spṛṣṭvā putras te paryabhāṣata

09,028.048a tvad anyo neha saṃgrāme kaś cij jīvati saṃjaya

09,028.048c dvitīyaṃ neha paśyāmi sasahāyāś ca pāṇḍavāḥ

09,028.049a brūyāḥ saṃjaya rājānaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram

09,028.049c duryodhanas tava sutaḥ praviṣṭo hradam ity uta

09,028.050a suhṛdbhis tādṛśair hīnaḥ putrair bhrātṛbhir eva ca

09,028.050c pāṇḍavaiś ca hṛte rājye ko nu jīvati mādṛśaḥ

09,028.051a ācakṣethāḥ sarvam idaṃ māṃ ca muktaṃ mahāhavāt

09,028.051c asmiṃs toyahrade suptaṃ jīvantaṃ bhṛśavikṣatam

09,028.052a evam uktvā mahārāja prāviśat taṃ hradaṃ nṛpaḥ

09,028.052c astambhayata toyaṃ ca māyayā manujādhipaḥ

09,028.053a tasmin hradaṃ praviṣṭe tu trīn rathāñ śrāntavāhanān

09,028.053c apaśyaṃ sahitān ekas taṃ deśaṃ samupeyuṣaḥ

09,028.054a kṛpaṃ śāradvataṃ vīraṃ drauṇiṃ ca rathināṃ varam

09,028.054c bhojaṃ ca kṛtavarmāṇaṃ sahitāñ śaravikṣatān

09,028.055a te sarve mām abhiprekṣya tūrṇam aśvān acodayan

09,028.055c upayāya ca mām ūcur diṣṭyā jīvasi saṃjaya

09,028.056a apṛcchaṃś caiva māṃ sarve putraṃ tava janādhipam

09,028.056c kaccid duryodhano rājā sa no jīvati saṃjaya

09,028.057a ākhyātavān ahaṃ tebhyas tadā kuśalinaṃ nṛpam

09,028.057c tac caiva sarvam ācakṣaṃ yan māṃ duryodhano 'bravīt

09,028.057e hradaṃ caivāham ācaṣṭa yaṃ praviṣṭo narādhipaḥ

09,028.058a aśvatthāmā tu tad rājan niśamya vacanaṃ mama

09,028.058c taṃ hradaṃ vipulaṃ prekṣya karuṇaṃ paryadevayat

09,028.059a aho dhiṅ na sa jānāti jīvato 'smān narādhipaḥ

09,028.059c paryāptā hi vayaṃ tena saha yodhayituṃ parān

09,028.060a te tu tatra ciraṃ kālaṃ vilapya ca mahārathāḥ

09,028.060c prādravan rathināṃ śreṣṭhā dṛṣṭvā pāṇḍusutān raṇe

09,028.061a te tu māṃ ratham āropya kṛpasya supariṣkṛtam

09,028.061c senāniveśam ājagmur hataśeṣās trayo rathāḥ

09,028.062a tatra gulmāḥ paritrastāḥ sūrye cāstam ite sati

09,028.062c sarve vicukruśuḥ śrutvā putrāṇāṃ tava saṃkṣayam

09,028.063a tato vṛddhā mahārāja yoṣitāṃ rakṣaṇo narāḥ

09,028.063c rājadārān upādāya prayayur nagaraṃ prati

09,028.064a tatra vikrośatīnāṃ ca rudatīnāṃ ca sarvaśaḥ

09,028.064c prādurāsīn mahāñ śabdaḥ śrutvā tad balasaṃkṣayam

09,028.065a tatas tā yoṣito rājan krandantyo vai muhur muhuḥ

09,028.065c kurarya iva śabdena nādayantyo mahītalam

09,028.066a ājaghnuḥ karajaiś cāpi pāṇibhiś ca śirāṃsy uta

09,028.066c luluvuś ca tadā keśān krośantyas tatra tatra ha

09,028.067a hāhākāravinādinyo vinighnantya urāṃsi ca

09,028.067c krośantyas tatra ruruduḥ krandamānā viśāṃ pate

09,028.068a tato duryodhanāmātyāḥ sāśrukaṇṭhā bhṛśāturāḥ

09,028.068c rājadārān upādāya prayayur nagaraṃ prati

09,028.069a vetrajarjharahastāś ca dvārādhyakṣā viśāṃ pate

09,028.069c śayanīyāni śubhrāṇi spardhyāstaraṇavanti ca

09,028.069e samādāya yayus tūrṇaṃ nagaraṃ dārarakṣiṇaḥ

09,028.070a āsthāyāśvatarīyuktān syandanān apare janāḥ

09,028.070c svān svān dārān upādāya prayayur nagaraṃ prati

09,028.071a adṛṣṭapūrvā yā nāryo bhāskareṇāpi veśmasu

09,028.071c dadṛśus tā mahārāja janā yāntīḥ puraṃ prati

09,028.072a tāḥ striyo bharataśreṣṭha saukumāryasamanvitāḥ

09,028.072c prayayur nagaraṃ tūrṇaṃ hatasvajanabāndhavāḥ

09,028.073a ā gopālāvipālebhyo dravanto nagaraṃ prati

09,028.073c yayur manuṣyāḥ saṃbhrāntā bhīmasenabhayārditāḥ

09,028.074a api caiṣāṃ bhayaṃ tīvraṃ pārthebhyo 'bhūt sudāruṇam

09,028.074c prekṣamāṇās tadānyonyam ādhāvan nagaraṃ prati

09,028.075a tasmiṃs tadā vartamāne vidrave bhṛśadāruṇe

09,028.075c yuyutsuḥ śokasaṃmūḍhaḥ prāptakālam acintayat

09,028.076a jito duryodhanaḥ saṃkhye pāṇḍavair bhīmavikramaiḥ

09,028.076c ekādaśacamūbhartā bhrātaraś cāsya sūditāḥ

09,028.076e hatāś ca kuravaḥ sarve bhīṣmadroṇapuraḥsarāḥ

09,028.077a aham eko vimuktas tu bhāgyayogād yadṛcchayā

09,028.077c vidrutāni ca sarvāṇi śibirāṇi samantataḥ

09,028.077d*0174_01 itas tataḥ palāyante hatanāthā hataujasaḥ

09,028.077d*0174_02 adṛṣṭapūrvā duḥkhārtā bhayavyākulalocanāḥ

09,028.077d*0174_03 hariṇā iva vitrastāḥ prekṣyamāṇā diśo daśa

09,028.078a duryodhanasya sacivā ye ke cid avaśeṣitāḥ

09,028.078c rājadārān upādāya vyadhāvan nagaraṃ prati

09,028.079a prāptakālam ahaṃ manye praveśaṃ taiḥ sahābhibho

09,028.079c yudhiṣṭhiram anujñāpya bhīmasenaṃ tathaiva ca

09,028.080a etam arthaṃ mahābāhur ubhayoḥ sa nyavedayat

09,028.080c tasya prīto 'bhavad rājā nityaṃ karuṇaveditā

09,028.080e pariṣvajya mahābāhur vaiśyāputraṃ vyasarjayat

09,028.081a tataḥ sa ratham āsthāya drutam aśvān acodayat

09,028.081c asaṃbhāvitavāṃś cāpi rājadārān puraṃ prati

09,028.082a taiś caiva sahitaḥ kṣipram astaṃ gacchati bhāskare

09,028.082c praviṣṭo hāstinapuraṃ bāṣpakaṇṭho 'śrulocanaḥ

09,028.083a apaśyata mahāprājñaṃ viduraṃ sāśrulocanam

09,028.083c rājñaḥ samīpān niṣkrāntaṃ śokopahatacetasam

09,028.084a tam abravīt satyadhṛtiḥ praṇataṃ tv agrataḥ sthitam

09,028.084c asmin kurukṣaye vṛtte diṣṭyā tvaṃ putra jīvasi

09,028.085a vinā rājñaḥ praveśād vai kim asi tvam ihāgataḥ

09,028.085c etan me kāraṇaṃ sarvaṃ vistareṇa nivedaya

09,028.086 yuyutsur uvāca

09,028.086a nihate śakunau tāta sajñātisutabāndhave

09,028.086c hataśeṣaparīvāro rājā duryodhanas tataḥ

09,028.086e svakaṃ sa hayam utsṛjya prāṅmukhaḥ prādravad bhayāt

09,028.087a apakrānte tu nṛpatau skandhāvāraniveśanāt

09,028.087c bhayavyākulitaṃ sarvaṃ prādravan nagaraṃ prati

09,028.088a tato rājñaḥ kalatrāṇi bhrātṝṇāṃ cāsya sarvaśaḥ

09,028.088c vāhaneṣu samāropya stryadhyakṣāḥ prādravan bhayāt

09,028.089a tato 'haṃ samanujñāpya rājānaṃ sahakeśavam

09,028.089c praviṣṭo hāstinapuraṃ rakṣaṃl lokād dhi vācyatām

09,028.090a etac chrutvā tu vacanaṃ vaiśyāputreṇa bhāṣitam

09,028.090c prāptakālam iti jñātvā viduraḥ sarvadharmavit

09,028.090e apūjayad ameyātmā yuyutsuṃ vākyakovidam

09,028.091a prāptakālam idaṃ sarvaṃ bhavato bharatakṣaye

09,028.091b*0175_01 saṃsmṛtaḥ kuladharmaś ca sānukrośatayā tvayā

09,028.091b*0175_02 diṣṭyā tvāṃ tāta saṃgrāmād asmād vīrakṣayāt puram

09,028.091b*0175_03 samāgatam apaśyāma hy aṃśumantam iva prajāḥ

09,028.091b*0175_04 andhasya nṛpater yaṣṭir lubdhasyādīrghadarśinaḥ

09,028.091b*0175_05 bahuśo yācyamānasya daivopahatacetasaḥ

09,028.091b*0175_06 tvam eko vyasanārtasya dhriyase putra sarvadā

09,028.091c adya tvam iha viśrāntaḥ śvo 'bhigantā yudhiṣṭhiram

09,028.092a etāvad uktvā vacanaṃ viduraḥ sarvadharmavit

09,028.092b*0176_01 yuyutsuṃ preṣayām āsa svagṛhaṃ yāhi putraka

09,028.092b*0176_02 yuyutsur api kṣattāraṃ natvā svagṛham āyayau

09,028.092c yuyutsuṃ samanujñāpya praviveśa nṛpakṣayam

09,028.092d*0177_01 paurajānapadair duḥkhād dhā heti bhṛśanāditam

09,028.092d*0177_02 nirānandaṃ gataśrīkaṃ hṛtanāgam ivāśayam

09,028.092d*0177_03 śūnyarūpam apadhvastaṃ dṛṣṭvā dhvastataro 'bhavat

09,028.092d*0177_04 viduraḥ sarvadharmajño viklavenāntarātmanā

09,028.092d*0177_05 viveśa nṛpate rājan niśaśvāsa śanaiḥ śanaiḥ

09,028.092e yuyutsur api tāṃ rātriṃ svagṛhe nyavasat tadā

09,028.092f*0178_01 vandyamānaḥ svakaiś cāpi nābhyanandat suduḥkhitaḥ

09,028.092f*0178_02 cintayānaḥ kṣayaṃ tīvraṃ bharatānāṃ parasparam

09,029.000*0179_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam

09,029.000*0179_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet

09,029.000*0180_00 saṃjaya uvāca

09,029.000*0180_01 muhūrtād iva rājendra sarvaṃ śūnyam adṛśyata

09,029.000*0180_02 mattavāraṇasaṃghuṣṭaṃ śibiraṃ vidrute bale

09,029.000*0180_03 yatra śabdena mahatā nānvabudhyan mahārathāḥ

09,029.000*0180_04 tatra śabdaṃ na śṛṇumo manuṣyasyāpi kasya cit

09,029.001 dhṛtarāṣṭra uvāca

09,029.001a hateṣu sarvasainyeṣu pāṇḍuputrai raṇājire

09,029.001c mama sainyāvaśiṣṭās te kim akurvata saṃjaya

09,029.002a kṛtavarmā kṛpaś caiva droṇaputraś ca vīryavān

09,029.002c duryodhanaś ca mandātmā rājā kim akarot tadā

09,029.003 saṃjaya uvāca

09,029.003a saṃprādravatsu dāreṣu kṣatriyāṇāṃ mahātmanām

09,029.003c vidrute śibire śūnye bhṛśodvignās trayo rathāḥ

09,029.004a niśamya pāṇḍuputrāṇāṃ tadā vijayināṃ svanam

09,029.004c vidrutaṃ śibiraṃ dṛṣṭvā sāyāhne rājagṛddhinaḥ

09,029.004e sthānaṃ nārocayaṃs tatra tatas te hradam abhyayuḥ

09,029.005a yudhiṣṭhiro 'pi dharmātmā bhrātṛbhiḥ sahito raṇe

09,029.005c hṛṣṭaḥ paryapatad rājan duryodhanavadhepsayā

09,029.006a mārgamāṇās tu saṃkruddhās tava putraṃ jayaiṣiṇaḥ

09,029.006c yatnato 'nveṣamāṇās tu naivāpaśyañ janādhipam

09,029.007a sa hi tīvreṇa vegena gadāpāṇir apākramat

09,029.007b*0181_01 yadā duryodhano yuddhaṃ tyaktvā pattir apākramat

09,029.007c taṃ hradaṃ prāviśac cāpi viṣṭabhyāpaḥ svamāyayā

09,029.008a yadā tu pāṇḍavāḥ sarve supariśrāntavāhanāḥ

09,029.008c tataḥ svaśibiraṃ prāpya vyatiṣṭhan sahasainikāḥ

09,029.009a tataḥ kṛpaś ca drauṇiś ca kṛtavarmā ca sātvataḥ

09,029.009c saṃniviṣṭeṣu pārtheṣu prayātās taṃ hradaṃ śanaiḥ

09,029.010a te taṃ hradaṃ samāsādya yatra śete janādhipaḥ

09,029.010c abhyabhāṣanta durdharṣaṃ rājānaṃ suptam ambhasi

09,029.011a rājann uttiṣṭha yudhyasva sahāsmābhir yudhiṣṭhiram

09,029.011c jitvā vā pṛthivīṃ bhuṅkṣva hato vā svargam āpnuhi

09,029.012a teṣām api balaṃ sarvaṃ hataṃ duryodhana tvayā

09,029.012c pratirabdhāś ca bhūyiṣṭhaṃ ye śiṣṭās tatra sainikāḥ

09,029.013a na te vegaṃ viṣahituṃ śaktās tava viśāṃ pate

09,029.013c asmābhir abhiguptasya tasmād uttiṣṭha bhārata

09,029.013d*0182_01 evam uktaḥ pratyuvāca tān sa tatra mahārathān

09,029.014 duryodhana uvāca

09,029.014a diṣṭyā paśyāmi vo muktān īdṛśāt puruṣakṣayāt

09,029.014c pāṇḍukauravasaṃmardāj jīvamānān nararṣabhān

09,029.015a vijeṣyāmo vayaṃ sarve viśrāntā vigataklamāḥ

09,029.015c bhavantaś ca pariśrāntā vayaṃ ca bhṛśavikṣatāḥ

09,029.015e udīrṇaṃ ca balaṃ teṣāṃ tena yuddhaṃ na rocaye

09,029.016a na tv etad adbhutaṃ vīrā yad vo mahad idaṃ manaḥ

09,029.016c asmāsu ca parā bhaktir na tu kālaḥ parākrame

09,029.017a viśramyaikāṃ niśām adya bhavadbhiḥ sahito raṇe

09,029.017c pratiyotsyāmy ahaṃ śatrūñ śvo na me 'sty atra saṃśayaḥ

09,029.018 saṃjaya uvāca

09,029.018a evam ukto 'bravīd drauṇī rājānaṃ yuddhadurmadam

09,029.018c uttiṣṭha rājan bhadraṃ te vijeṣyāmo raṇe parān

09,029.019a iṣṭāpūrtena dānena satyena ca japena ca

09,029.019c śape rājan yathā hy adya nihaniṣyāmi somakān

09,029.020a mā sma yajñakṛtāṃ prītiṃ prāpnuyāṃ sajjanocitām

09,029.020c yadīmāṃ rajanīṃ vyuṣṭāṃ na nihanmi parān raṇe

09,029.021a nāhatvā sarvapāñcālān vimokṣye kavacaṃ vibho

09,029.021c iti satyaṃ bravīmy etat tan me śṛṇu janādhipa

09,029.022a teṣu saṃbhāṣamāṇeṣu vyādhās taṃ deśam āyayuḥ

09,029.022c māṃsabhārapariśrāntāḥ pānīyārthaṃ yadṛcchayā

09,029.023a te hi nityaṃ mahārāja bhīmasenasya lubdhakāḥ

09,029.023c māṃsabhārān upājahrur bhaktyā paramayā vibho

09,029.024a te tatra viṣṭhitās teṣāṃ sarvaṃ tad vacanaṃ rahaḥ

09,029.024c duryodhanavacaś caiva śuśruvuḥ saṃgatā mithaḥ

09,029.025a te 'pi sarve maheṣvāsā ayuddhārthini kaurave

09,029.025c nirbandhaṃ paramaṃ cakrus tadā vai yuddhakāṅkṣiṇaḥ

09,029.026a tāṃs tathā samudīkṣyātha kauravāṇāṃ mahārathān

09,029.026c ayuddhamanasaṃ caiva rājānaṃ sthitam ambhasi

09,029.027a teṣāṃ śrutvā ca saṃvādaṃ rājñaś ca salile sataḥ

09,029.027c vyādhābhyajānan rājendra salilasthaṃ suyodhanam

09,029.028a te pūrvaṃ pāṇḍuputreṇa pṛṣṭā hy āsan sutaṃ tava

09,029.028c yadṛcchopagatās tatra rājānaṃ parimārgitāḥ

09,029.029a tatas te pāṇḍuputrasya smṛtvā tad bhāṣitaṃ tadā

09,029.029c anyonyam abruvan rājan mṛgavyādhāḥ śanair idam

09,029.030a duryodhanaṃ khyāpayāmo dhanaṃ dāsyati pāṇḍavaḥ

09,029.030c suvyaktam iti naḥ khyāto hrade duryodhano nṛpaḥ

09,029.031a tasmād gacchāmahe sarve yatra rājā yudhiṣṭhiraḥ

09,029.031c ākhyātuṃ salile suptaṃ duryodhanam amarṣaṇam

09,029.032a dhṛtarāṣṭrātmajaṃ tasmai bhīmasenāya dhīmate

09,029.032c śayānaṃ salile sarve kathayāmo dhanurbhṛte

09,029.033a sa no dāsyati suprīto dhanāni bahulāny uta

09,029.033c kiṃ no māṃsena śuṣkeṇa parikliṣṭena śoṣiṇā

09,029.034a evam uktvā tato vyādhāḥ saṃprahṛṣṭā dhanārthinaḥ

09,029.034c māṃsabhārān upādāya prayayuḥ śibiraṃ prati

09,029.035a pāṇḍavāś ca mahārāja labdhalakṣāḥ prahāriṇaḥ

09,029.035c apaśyamānāḥ samare duryodhanam avasthitam

09,029.036a nikṛtes tasya pāpasya te pāraṃ gamanepsavaḥ

09,029.036c cārān saṃpreṣayām āsuḥ samantāt tad raṇājiram

09,029.037a āgamya tu tataḥ sarve naṣṭaṃ duryodhanaṃ nṛpam

09,029.037c nyavedayanta sahitā dharmarājasya sainikāḥ

09,029.038a teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā cārāṇāṃ bharatarṣabha

09,029.038c cintām abhyagamat tīvrāṃ niśaśvāsa ca pārthivaḥ

09,029.038d*0183_01 ariśeṣe bhavati tu saṃdigdho vijayo bhavet

09,029.038d*0183_02 rājyaṃ labhe kathaṃ tad dhi pūjitaṃ vijayādibhiḥ

09,029.039a atha sthitānāṃ pāṇḍūnāṃ dīnānāṃ bharatarṣabha

09,029.039c tasmād deśād apakramya tvaritā lubdhakā vibho

09,029.040a ājagmuḥ śibiraṃ hṛṣṭā dṛṣṭvā duryodhanaṃ nṛpam

09,029.040c vāryamāṇāḥ praviṣṭāś ca bhīmasenasya paśyataḥ

09,029.041a te tu pāṇḍavam āsādya bhīmasenaṃ mahābalam

09,029.041c tasmai tat sarvam ācakhyur yad vṛttaṃ yac ca vai śrutam

09,029.042a tato vṛkodaro rājan dattvā teṣāṃ dhanaṃ bahu

09,029.042c dharmarājāya tat sarvam ācacakṣe paraṃtapaḥ

09,029.043a asau duryodhano rājan vijñāto mama lubdhakaiḥ

09,029.043c saṃstabhya salilaṃ śete yasyārthe paritapyase

09,029.044a tad vaco bhīmasenasya priyaṃ śrutvā viśāṃ pate

09,029.044c ajātaśatruḥ kaunteyo hṛṣṭo 'bhūt saha sodaraiḥ

09,029.045a taṃ ca śrutvā maheṣvāsaṃ praviṣṭaṃ salilahradam

09,029.045c kṣipram eva tato 'gacchat puraskṛtya janārdanam

09,029.046a tataḥ kilakilāśabdaḥ prādurāsīd viśāṃ pate

09,029.046c pāṇḍavānāṃ prahṛṣṭānāṃ pāñcālānāṃ ca sarvaśaḥ

09,029.047a siṃhanādāṃs tataś cakruḥ kṣveḍāṃś ca bharatarṣabha

09,029.047c tvaritāḥ kṣatriyā rājañ jagmur dvaipāyanaṃ hradam

09,029.048a jñātaḥ pāpo dhārtarāṣṭro dṛṣṭaś cety asakṛd raṇe

09,029.048c prākrośan somakās tatra hṛṣṭarūpāḥ samantataḥ

09,029.049a teṣām āśu prayātānāṃ rathānāṃ tatra veginām

09,029.049c babhūva tumulaḥ śabdo divaspṛk pṛthivīpate

09,029.050a duryodhanaṃ parīpsantas tatra tatra yudhiṣṭhiram

09,029.050c anvayus tvaritās te vai rājānaṃ śrāntavāhanāḥ

09,029.051a arjuno bhīmasenaś ca mādrīputrau ca pāṇḍavau

09,029.051c dhṛṣṭadyumnaś ca pāñcālyaḥ śikhaṇḍī cāparājitaḥ

09,029.052a uttamaujā yudhāmanyuḥ sātyakiś cāparājitaḥ

09,029.052c pāñcālānāṃ ca ye śiṣṭā draupadeyāś ca bhārata

09,029.052e hayāś ca sarve nāgāś ca śataśaś ca padātayaḥ

09,029.053a tataḥ prāpto mahārāja dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ

09,029.053c dvaipāyanahradaṃ khyātaṃ yatra duryodhano 'bhavat

09,029.054a śītāmalajalaṃ hṛdyaṃ dvitīyam iva sāgaram

09,029.054c māyayā salilaṃ stabhya yatrābhūt te sutaḥ sthitaḥ

09,029.055a atyadbhutena vidhinā daivayogena bhārata

09,029.055c salilāntargataḥ śete durdarśaḥ kasya cit prabho

09,029.055e mānuṣasya manuṣyendra gadāhasto janādhipaḥ

09,029.056a tato duryodhano rājā salitāntargato vasan

09,029.056c śuśruve tumulaṃ śabdaṃ jaladopamaniḥsvanam

09,029.057a yudhiṣṭhiras tu rājendra hradaṃ taṃ saha sodaraiḥ

09,029.057c ājagāma mahārāja tava putravadhāya vai

09,029.058a mahatā śaṅkhanādena rathanemisvanena ca

09,029.058c uddhunvaṃś ca mahāreṇuṃ kampayaṃś cāpi medinīm

09,029.059a yaudhiṣṭhirasya sainyasya śrutvā śabdaṃ mahārathāḥ

09,029.059c kṛtavarmā kṛpo drauṇī rājānam idam abruvan

09,029.060a ime hy āyānti saṃhṛṣṭāḥ pāṇḍavā jitakāśinaḥ

09,029.060c apayāsyāmahe tāvad anujānātu no bhavān

09,029.061a duryodhanas tu tac chrutvā teṣāṃ tatra yaśasvinām

09,029.061c tathety uktvā hradaṃ taṃ vai māyayāstambhayat prabho

09,029.062a te tv anujñāpya rājānaṃ bhṛśaṃ śokaparāyaṇāḥ

09,029.062c jagmur dūraṃ mahārāja kṛpaprabhṛtayo rathāḥ

09,029.063a te gatvā dūram adhvānaṃ nyagrodhaṃ prekṣya māriṣa

09,029.063c nyaviśanta bhṛśaṃ śrāntāś cintayanto nṛpaṃ prati

09,029.064a viṣṭabhya salilaṃ supto dhārtarāṣṭro mahābalaḥ

09,029.064c pāṇḍavāś cāpi saṃprāptās taṃ deśaṃ yuddham īpsavaḥ

09,029.065a kathaṃ nu yuddhaṃ bhavitā kathaṃ rājā bhaviṣyati

09,029.065c kathaṃ nu pāṇḍavā rājan pratipatsyanti kauravam

09,029.066a ity evaṃ cintayantas te rathebhyo 'śvān vimucya ha

09,029.066c tatrāsāṃ cakrire rājan kṛpaprabhṛtayo rathāḥ

09,030.001 saṃjaya uvāca

09,030.001a tatas teṣv apayāteṣu ratheṣu triṣu pāṇḍavāḥ

09,030.001c taṃ hradaṃ pratyapadyanta yatra duryodhano 'bhavat

09,030.002a āsādya ca kuruśreṣṭha tadā dvaipāyanahradam

09,030.002c stambhitaṃ dhārtarāṣṭreṇa dṛṣṭvā taṃ salilāśayam

09,030.002e vāsudevam idaṃ vākyam abravīt kurunandanaḥ

09,030.003a paśyemāṃ dhārtarāṣṭreṇa māyām apsu prayojitām

09,030.003c viṣṭabhya salilaṃ śete nāsya mānuṣato bhayam

09,030.004a daivīṃ māyām imāṃ kṛtvā salilāntargato hy ayam

09,030.004c nikṛtyā nikṛtiprajño na me jīvan vimokṣyate

09,030.005a yady asya samare sāhyaṃ kurute vajrabhṛt svayam

09,030.005c tathāpy enaṃ hataṃ yuddhe loko drakṣyati mādhava

09,030.006 śrīvāsudeva uvāca

09,030.006a māyāvina imāṃ māyāṃ māyayā jahi bhārata

09,030.006c māyāvī māyayā vadhyaḥ satyam etad yudhiṣṭhira

09,030.007a kriyābhyupāyair bahulair māyām apsu prayojya ha

09,030.007c jahi tvaṃ bharataśreṣṭha pāpātmānaṃ suyodhanam

09,030.008a kriyābhyupāyair indreṇa nihatā daityadānavāḥ

09,030.008c kriyābhyupāyair bahubhir balir baddho mahātmanā

09,030.009a kriyābhyupāyaiḥ pūrvaṃ hi hiraṇyākṣo mahāsuraḥ

09,030.009c hiraṇyakaśipuś caiva kriyayaiva niṣūditau

09,030.009e vṛtraś ca nihato rājan kriyayaiva na saṃśayaḥ

09,030.010a tathā paulastyatanayo rāvaṇo nāma rākṣasaḥ

09,030.010c rāmeṇa nihato rājan sānubandhaḥ sahānugaḥ

09,030.010e kriyayā yogam āsthāya tathā tvam api vikrama

09,030.011a kriyābhyupāyair nihato mayā rājan purātane

09,030.011c tārakaś ca mahādaityo vipracittiś ca vīryavān

09,030.012a vātāpir ilvalaś caiva triśirāś ca tathā vibho

09,030.012c sundopasundāv asurau kriyayaiva niṣūditau

09,030.012d*0184_01 tārakaś ca mahādaityo hy andhakaś ca niṣūditaḥ

09,030.013a kriyābhyupāyair indreṇa tridivaṃ bhujyate vibho

09,030.013c kriyā balavatī rājan nānyat kiṃ cid yudhiṣṭhira

09,030.014a daityāś ca dānavāś caiva rākṣasāḥ pārthivās tathā

09,030.014c kriyābhyupāyair nihatāḥ kriyāṃ tasmāt samācara

09,030.015 saṃjaya uvāca

09,030.015a ity ukto vāsudevena pāṇḍavaḥ saṃśitavrataḥ

09,030.015c jalasthaṃ taṃ mahārāja tava putraṃ mahābalam

09,030.015e abhyabhāṣata kaunteyaḥ prahasann iva bhārata

09,030.016a suyodhana kimartho 'yam ārambho 'psu kṛtas tvayā

09,030.016c sarvaṃ kṣatraṃ ghātayitvā svakulaṃ ca viśāṃ pate

09,030.017a jalāśayaṃ praviṣṭo 'dya vāñchañ jīvitam ātmanaḥ

09,030.017c uttiṣṭha rājan yudhyasva sahāsmābhiḥ suyodhana

09,030.018a sa ca darpo naraśreṣṭha sa ca mānaḥ kva te gataḥ

09,030.018c yas tvaṃ saṃstabhya salilaṃ bhīto rājan vyavasthitaḥ

09,030.019a sarve tvāṃ śūra ity eva janā jalpanti saṃsadi

09,030.019c vyarthaṃ tad bhavato manye śauryaṃ salilaśāyinaḥ

09,030.020a uttiṣṭha rājan yudhyasva kṣatriyo 'si kulodbhavaḥ

09,030.020c kauraveyo viśeṣeṇa kule janma ca saṃsmara

09,030.021a sa kathaṃ kaurave vaṃśe praśaṃsañ janma cātmanaḥ

09,030.021c yuddhād bhītas tatas toyaṃ praviśya pratitiṣṭhasi

09,030.022a ayuddham avyavasthānaṃ naiṣa dharmaḥ sanātanaḥ

09,030.022c anāryajuṣṭam asvargyaṃ raṇe rājan palāyanam

09,030.023a kathaṃ pāram agatvā hi yuddhe tvaṃ vai jijīviṣuḥ

09,030.023c imān nipatitān dṛṣṭvā putrān bhrātṝn pitṝṃs tathā

09,030.024a saṃbandhino vayasyāṃś ca mātulān bāndhavāṃs tathā

09,030.024c ghātayitvā kathaṃ tāta hrade tiṣṭhasi sāṃpratam

09,030.025a śūramānī na śūras tvaṃ mithyā vadasi bhārata

09,030.025c śūro 'ham iti durbuddhe sarvalokasya śṛṇvataḥ

09,030.026a na hi śūrāḥ palāyante śatrūn dṛṣṭvā kathaṃ cana

09,030.026c brūhi vā tvaṃ yayā dhṛtyā śūra tyajasi saṃgaram

09,030.027a sa tvam uttiṣṭha yudhyasva vinīya bhayam ātmanaḥ

09,030.027c ghātayitvā sarvasainyaṃ bhrātṝṃś caiva suyodhana

09,030.028a nedānīṃ jīvite buddhiḥ kāryā dharmacikīrṣayā

09,030.028c kṣatradharmam apāśritya tvadvidhena suyodhana

09,030.029a yat tat karṇam upāśritya śakuniṃ cāpi saubalam

09,030.029c amartya iva saṃmohāt tvam ātmānaṃ na buddhavān

09,030.030a tat pāpaṃ sumahat kṛtvā pratiyudhyasva bhārata

09,030.030c kathaṃ hi tvadvidho mohād rocayeta palāyanam

09,030.031a kva te tat pauruṣaṃ yātaṃ kva ca mānaḥ suyodhana

09,030.031c kva ca vikrāntatā yātā kva ca visphūrjitaṃ mahat

09,030.032a kva te kṛtāstratā yātā kiṃ ca śeṣe jalāśaye

09,030.032c sa tvam uttiṣṭha yudhyasva kṣatradharmeṇa bhārata

09,030.033a asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām

09,030.033c atha vā nihato 'smābhir bhūmau svapsyasi bhārata

09,030.034a eṣa te prathamo dharmaḥ sṛṣṭo dhātrā mahātmanā

09,030.034c taṃ kuruṣva yathātathyaṃ rājā bhava mahāratha

09,030.034d*0185_00 saṃjaya uvāca

09,030.034d*0185_01 evam ukto mahārāja dharmaputreṇa dhīmatā

09,030.034d*0185_02 salilasthas tava suta idaṃ vacanam abravīt

09,030.035 duryodhana uvāca

09,030.035a naitac citraṃ mahārāja yad bhīḥ prāṇinam āviśet

09,030.035c na ca prāṇabhayād bhīto vyapayāto 'smi bhārata

09,030.036a arathaś cāniṣaṅgī ca nihataḥ pārṣṇisārathiḥ

09,030.036c ekaś cāpy agaṇaḥ saṃkhye pratyāśvāsam arocayam

09,030.037a na prāṇahetor na bhayān na viṣādād viśāṃ pate

09,030.037c idam ambhaḥ praviṣṭo 'smi śramāt tv idam anuṣṭhitam

09,030.038a tvaṃ cāśvasihi kaunteya ye cāpy anugatās tava

09,030.038c aham utthāya vaḥ sarvān pratiyotsyāmi saṃyuge

09,030.039 yudhiṣṭhira uvāca

09,030.039a āśvastā eva sarve sma ciraṃ tvāṃ mṛgayāmahe

09,030.039c tad idānīṃ samuttiṣṭha yudhyasveha suyodhana

09,030.040a hatvā vā samare pārthān sphītaṃ rājyam avāpnuhi

09,030.040c nihato vā raṇe 'smābhir vīralokam avāpsyasi

09,030.041 duryodhana uvāca

09,030.041a yadarthaṃ rājyam icchāmi kurūṇāṃ kurunandana

09,030.041c ta ime nihatāḥ sarve bhrātaro me janeśvara

09,030.042a kṣīṇaratnāṃ ca pṛthivīṃ hatakṣatriyapuṃgavām

09,030.042c nābhyutsahāmy ahaṃ bhoktuṃ vidhavām iva yoṣitam

09,030.043a adyāpi tv aham āśaṃse tvāṃ vijetuṃ yudhiṣṭhira

09,030.043c bhaṅktvā pāñcālapāṇḍūnām utsāhaṃ bharatarṣabha

09,030.044a na tv idānīm ahaṃ manye kāryaṃ yuddhena karhi cit

09,030.044c droṇe karṇe ca saṃśānte nihate ca pitāmahe

09,030.045a astv idānīm iyaṃ rājan kevalā pṛthivī tava

09,030.045c asahāyo hi ko rājā rājyam icchet praśāsitum

09,030.046a suhṛdas tādṛśān hitvā putrān bhrātṝn pitṝn api

09,030.046c bhavadbhiś ca hṛte rājye ko nu jīveta mādṛśaḥ

09,030.047a ahaṃ vanaṃ gamiṣyāmi hy ajinaiḥ prativāsitaḥ

09,030.047c ratir hi nāsti me rājye hatapakṣasya bhārata

09,030.048a hatabāndhavabhūyiṣṭhā hatāśvā hatakuñjarā

09,030.048c eṣā te pṛthivī rājan bhuṅkṣvaināṃ vigatajvaraḥ

09,030.049a vanam eva gamiṣyāmi vasāno mṛgacarmaṇī

09,030.049c na hi me nirjitasyāsti jīvite 'dya spṛhā vibho

09,030.050a gaccha tvaṃ bhuṅkṣva rājendra pṛthivīṃ nihateśvarām

09,030.050c hatayodhāṃ naṣṭaratnāṃ kṣīṇavaprāṃ yathāsukham

09,030.050d*0186_00 saṃjaya uvāca

09,030.050d*0186_01 duryodhanaṃ tava sutaṃ salilasthaṃ mahāyaśāḥ

09,030.050d*0186_02 śrutvā tu karuṇaṃ vākyam abhāṣata yudhiṣṭhiraḥ

09,030.051 yudhiṣṭhira uvāca

09,030.051a ārtapralāpān mā tāta salilasthaḥ prabhāṣathāḥ

09,030.051c naitan manasi me rājan vāśitaṃ śakuner iva

09,030.052a yadi cāpi samarthaḥ syās tvaṃ dānāya suyodhana

09,030.052c nāham iccheyam avaniṃ tvayā dattāṃ praśāsitum

09,030.053a adharmeṇa na gṛhṇīyāṃ tvayā dattāṃ mahīm imām

09,030.053c na hi dharmaḥ smṛto rājan kṣatriyasya pratigrahaḥ

09,030.054a tvayā dattāṃ na ceccheyaṃ pṛthivīm akhilām aham

09,030.054c tvāṃ tu yuddhe vinirjitya bhoktāsmi vasudhām imām

09,030.055a anīśvaraś ca pṛthivīṃ kathaṃ tvaṃ dātum icchasi

09,030.055c tvayeyaṃ pṛthivī rājan kiṃ na dattā tadaiva hi

09,030.056a dharmato yācamānānāṃ śamārthaṃ ca kulasya naḥ

09,030.056c vārṣṇeyaṃ prathamaṃ rājan pratyākhyāya mahābalam

09,030.057a kim idānīṃ dadāsi tvaṃ ko hi te cittavibhramaḥ

09,030.057c abhiyuktas tu ko rājā dātum icched dhi medinīm

09,030.058a na tvam adya mahīṃ dātum īśaḥ kauravanandana

09,030.058c ācchettuṃ vā balād rājan sa kathaṃ dātum icchasi

09,030.058e māṃ tu nirjitya saṃgrāme pālayemāṃ vasuṃdharām

09,030.059a sūcyagreṇāpi yad bhūmer api dhrīyeta bhārata

09,030.059c tanmātram api no mahyaṃ na dadāti purā bhavān

09,030.060a sa kathaṃ pṛthivīm etāṃ pradadāsi viśāṃ pate

09,030.060c sūcyagraṃ nātyajaḥ pūrvaṃ sa kathaṃ tyajasi kṣitim

09,030.061a evam aiśvaryam āsādya praśāsya pṛthivīm imām

09,030.061c ko hi mūḍho vyavasyeta śatror dātuṃ vasuṃdharām

09,030.062a tvaṃ tu kevalamaurkhyeṇa vimūḍho nāvabudhyase

09,030.062c pṛthivīṃ dātukāmo 'pi jīvitenādya mokṣyase

09,030.063a asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām

09,030.063c atha vā nihato 'smābhir vraja lokān anuttamān

09,030.064a āvayor jīvato rājan mayi ca tvayi ca dhruvam

09,030.064c saṃśayaḥ sarvabhūtānāṃ vijaye no bhaviṣyati

09,030.065a jīvitaṃ tava duṣprajña mayi saṃprati vartate

09,030.065c jīvayeyaṃ tv ahaṃ kāmaṃ na tu tvaṃ jīvituṃ kṣamaḥ

09,030.066a dahane hi kṛto yatnas tvayāsmāsu viśeṣataḥ

09,030.066c āśīviṣair viṣaiś cāpi jale cāpi praveśanaiḥ

09,030.066e tvayā vinikṛtā rājan rājyasya haraṇena ca

09,030.066f*0187_01 apriyāṇāṃ ca vacanair draupadyāḥ karṣaṇena ca

09,030.066f*0188_01 asaṃbaddhapralāpāc ca vanavāsābhisaṃśrayāt

09,030.066f*0189_01 hradān niṣkramya yudhyasva tataḥ śreyo bhaviṣyati

09,030.067a etasmāt kāraṇāt pāpa jīvitaṃ te na vidyate

09,030.067c uttiṣṭhottiṣṭha yudhyasva tat te śreyo bhaviṣyati

09,030.068 saṃjaya uvāca

09,030.068a evaṃ tu vividhā vāco jayayuktāḥ punaḥ punaḥ

09,030.068c kīrtayanti sma te vīrās tatra tatra janādhipa

09,031.001 dhṛtarāṣṭra uvāca

09,031.001a evaṃ saṃtarjyamānas tu mama putro mahīpatiḥ

09,031.001c prakṛtyā manyumān vīraḥ katham āsīt paraṃtapaḥ

09,031.002a na hi saṃtarjanā tena śrutapūrvā kadā cana

09,031.002c rājabhāvena mānyaś ca sarvalokasya so 'bhavat

09,031.002d*0190_01 yasyātapatracchāyāpi svakā bhānos tathā prabhā

09,031.002d*0190_02 khedāyaivābhimānitvāt sahet saivaṃ kathaṃ giraḥ

09,031.003a iyaṃ ca pṛthivī sarvā samlecchāṭavikā bhṛśam

09,031.003c prasādād dhriyate yasya pratyakṣaṃ tava saṃjaya

09,031.004a sa tathā tarjyamānas tu pāṇḍuputrair viśeṣataḥ

09,031.004c vihīnaś ca svakair bhṛtyair nirjane cāvṛto bhṛśam

09,031.005a śrutvā sa kaṭukā vāco jayayuktāḥ punaḥ punaḥ

09,031.005c kim abravīt pāṇḍaveyāṃs tan mamācakṣva saṃjaya

09,031.006 saṃjaya uvāca

09,031.006a tarjyamānas tadā rājann udakasthas tavātmajaḥ

09,031.006c yudhiṣṭhireṇa rājendra bhrātṛbhiḥ sahitena ha

09,031.007a śrutvā sa kaṭukā vāco viṣamastho janādhipaḥ

09,031.007c dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya salilasthaḥ punaḥ punaḥ

09,031.008a salilāntargato rājā dhunvan hastau punaḥ punaḥ

09,031.008c manaś cakāra yuddhāya rājānaṃ cābhyabhāṣata

09,031.009a yūyaṃ sasuhṛdaḥ pārthāḥ sarve sarathavāhanāḥ

09,031.009c aham ekaḥ paridyūno viratho hatavāhanaḥ

09,031.010a āttaśastrai rathagatair bahubhiḥ parivāritaḥ

09,031.010c katham ekaḥ padātiḥ sann aśastro yoddhum utsahe

09,031.011a ekaikena tu māṃ yūyaṃ yodhayadhvaṃ yudhiṣṭhira

09,031.011c na hy eko bahubhir vīrair nyāyyaṃ yodhayituṃ yudhi

09,031.012a viśeṣato vikavacaḥ śrāntaś cāpaḥ samāśritaḥ

09,031.012c bhṛśaṃ vikṣatagātraś ca śrāntavāhanasainikaḥ

09,031.013a na me tvatto bhayaṃ rājan na ca pārthād vṛkodarāt

09,031.013c phalgunād vāsudevād vā pāñcālebhyo 'tha vā punaḥ

09,031.014a yamābhyāṃ yuyudhānād vā ye cānye tava sainikāḥ

09,031.014c ekaḥ sarvān ahaṃ kruddho na tān yoddhum ihotsahe

09,031.015a dharmamūlā satāṃ kīrtir manuṣyāṇāṃ janādhipa

09,031.015c dharmaṃ caiveha kīrtiṃ ca pālayan prabravīmy aham

09,031.016a aham utthāya vaḥ sarvān pratiyotsyāmi saṃyuge

09,031.016c anvaṃśābhyāgatān sarvān ṛtūn saṃvatsaro yathā

09,031.017a adya vaḥ sarathān sāśvān aśastro viratho 'pi san

09,031.017c nakṣatrāṇīva sarvāṇi savitā rātrisaṃkṣaye

09,031.017e tejasā nāśayiṣyāmi sthirībhavata pāṇḍavāḥ

09,031.018a adyānṛṇyaṃ gamiṣyāmi kṣatriyāṇāṃ yaśasvinām

09,031.018c bāhlīkadroṇabhīṣmāṇāṃ karṇasya ca mahātmanaḥ

09,031.019a jayadrathasya śūrasya bhagadattasya cobhayoḥ

09,031.019c madrarājasya śalyasya bhūriśravasa eva ca

09,031.020a putrāṇāṃ bharataśreṣṭha śakuneḥ saubalasya ca

09,031.020c mitrāṇāṃ suhṛdāṃ caiva bāndhavānāṃ tathaiva ca

09,031.021a ānṛṇyam adya gacchāmi hatvā tvāṃ bhrātṛbhiḥ saha

09,031.021c etāvad uktvā vacanaṃ virarāma janādhipaḥ

09,031.021d*0191_01 salilāntargataḥ śrīmān putro duryodhanas tava

09,031.022 yudhiṣṭhira uvāca

09,031.022a diṣṭyā tvam api jānīṣe kṣatradharmaṃ suyodhana

09,031.022c diṣṭyā te vartate buddhir yuddhāyaiva mahābhuja

09,031.023a diṣṭyā śūro 'si kauravya diṣṭyā jānāsi saṃgaram

09,031.023c yas tvam eko hi naḥ sarvān saṃyuge yoddhum icchasi

09,031.024a eka ekena saṃgamya yat te saṃmatam āyudham

09,031.024c tat tvam ādāya yudhyasva prekṣakās te vayaṃ sthitāḥ

09,031.025a ayam iṣṭaṃ ca te kāmaṃ vīra bhūyo dadāmy aham

09,031.025c hatvaikaṃ bhavato rājyaṃ hato vā svargam āpnuhi

09,031.025d*0192_01 tatroccaiś cukruśuḥ siddhās tasya vākyāntare nṛpa

09,031.026 duryodhana uvāca

09,031.026a ekaś ced yoddhum ākrande varo 'dya mama dīyate

09,031.026c āyudhānām iyaṃ cāpi vṛtā tvatsaṃmate gadā

09,031.027a bhrātṝṇāṃ bhavatām ekaḥ śakyaṃ māṃ yo 'bhimanyate

09,031.027c padātir gadayā saṃkhye sa yudhyatu mayā saha

09,031.028a vṛttāni rathayuddhāni vicitrāṇi pade pade

09,031.028c idam ekaṃ gadāyuddhaṃ bhavatv adyādbhutaṃ mahat

09,031.029a annānām api paryāyaṃ kartum icchanti mānavāḥ

09,031.029c yuddhānām api paryāyo bhavatv anumate tava

09,031.030a gadayā tvāṃ mahābāho vijeṣyāmi sahānujam

09,031.030c pāñcālān sṛñjayāṃś caiva ye cānye tava sainikāḥ

09,031.030d*0193_01 na hi me saṃbhramo jātu śakrād api yudhiṣṭhira

09,031.031 yudhiṣṭhira uvāca

09,031.031a uttiṣṭhottiṣṭha gāndhāre māṃ yodhaya suyodhana

09,031.031c eka ekena saṃgamya saṃyuge gadayā balī

09,031.032a puruṣo bhava gāndhāre yudhyasva susamāhitaḥ

09,031.032c adya te jīvitaṃ nāsti yady api tvaṃ manojavaḥ

09,031.033 saṃjaya uvāca

09,031.033a etat sa naraśārdūlo nāmṛṣyata tavātmajaḥ

09,031.033c salilāntargataḥ śvabhre mahānāga iva śvasan

09,031.034a tathāsau vākpratodena tudyamānaḥ punaḥ punaḥ

09,031.034c vācaṃ na mamṛṣe dhīmān uttamāśvaḥ kaśām iva

09,031.035a saṃkṣobhya salilaṃ vegād gadām ādāya vīryavān

09,031.035c adrisāramayīṃ gurvīṃ kāñcanāṅgadabhūṣaṇām

09,031.035e antarjalāt samuttasthau nāgendra iva niḥśvasan

09,031.036a sa bhittvā stambhitaṃ toyaṃ skandhe kṛtvāyasīṃ gadām

09,031.036c udatiṣṭhata putras te pratapan raśmimān iva

09,031.037a tataḥ śaikyāyasīṃ gurvīṃ jātarūpapariṣkṛtām

09,031.037c gadāṃ parāmṛśad dhīmān dhārtarāṣṭro mahābalaḥ

09,031.038a gadāhastaṃ tu taṃ dṛṣṭvā saśṛṅgam iva parvatam

09,031.038c prajānām iva saṃkruddhaṃ śūlapāṇim avasthitam

09,031.038e sagado bhārato bhāti pratapan bhāskaro yathā

09,031.039a tam uttīrṇaṃ mahābāhuṃ gadāhastam ariṃdamam

09,031.039c menire sarvabhūtāni daṇḍahastam ivāntakam

09,031.040a vajrahastaṃ yathā śakraṃ śūlahastaṃ yathā haram

09,031.040c dadṛśuḥ sarvapāñcālāḥ putraṃ tava janādhipa

09,031.041a tam uttīrṇaṃ tu saṃprekṣya samahṛṣyanta sarvaśaḥ

09,031.041c pāñcālāḥ pāṇḍaveyāś ca te 'nyonyasya talān daduḥ

09,031.042a avahāsaṃ tu taṃ matvā putro duryodhanas tava

09,031.042c udvṛtya nayane kruddho didhakṣur iva pāṇḍavān

09,031.043a triśikhāṃ bhrukuṭīṃ kṛtvā saṃdaṣṭadaśanacchadaḥ

09,031.043c pratyuvāca tatas tān vai pāṇḍavān sahakeśavān

09,031.044a avahāsasya vo 'syādya prativaktāsmi pāṇḍavāḥ

09,031.044c gamiṣyatha hatāḥ sadyaḥ sapāñcālā yamakṣayam

09,031.045a utthitas tu jalāt tasmāt putro duryodhanas tava

09,031.045c atiṣṭhata gadāpāṇī rudhireṇa samukṣitaḥ

09,031.046a tasya śoṇitadigdhasya salilena samukṣitam

09,031.046c śarīraṃ sma tadā bhāti sravann iva mahīdharaḥ

09,031.047a tam udyatagadaṃ vīraṃ menire tatra pāṇḍavāḥ

09,031.047c vaivasvatam iva kruddhaṃ kiṃkarodyatapāṇinam

09,031.048a sa meghaninado harṣān nadann iva ca govṛṣaḥ

09,031.048c ājuhāva tataḥ pārthān gadayā yudhi vīryavān

09,031.049 duryodhana uvāca

09,031.049a ekaikena ca māṃ yūyam āsīdata yudhiṣṭhira

09,031.049c na hy eko bahubhir nyāyyo vīra yodhayituṃ yudhi

09,031.050a nyastavarmā viśeṣeṇa śrāntaś cāpsu pariplutaḥ

09,031.050c bhṛśaṃ vikṣatagātraś ca hatavāhanasainikaḥ

09,031.050d*0194_01 sarvopakaraṇair hīnaṃ varmaśastrāstravarjitam

09,031.050d*0194_02 ekākinaṃ yudhyamānaṃ paśyantu divi devatāḥ

09,031.050d*0195_01 avaśyam eva yoddhavyaṃ sarvair eva mayā saha

09,031.050d*0195_02 yuktaṃ tv ayuktam ity etad vetsi tvaṃ caiva sarvadā

09,031.051 yudhiṣṭhira uvāca

09,031.051a nābhūd iyaṃ tava prajñā katham evaṃ suyodhana

09,031.051c yadābhimanyuṃ bahavo jaghnur yudhi mahārathāḥ

09,031.051d*0196_01 kṣatradharmaṃ bhṛśaṃ krūraṃ nirapekṣaṃ sunirghṛṇam

09,031.051d*0196_02 anyathā tu kathaṃ hanyur abhimanyuṃ tathāgatam

09,031.051d*0196_03 sarve bhavanto dharmajñāḥ sarve śūrās tanutyajaḥ

09,031.051d*0196_04 nyāyena yudhyatāṃ proktā śakralokagatiḥ parā

09,031.051d*0196_05 yady ekas tu na hantavyo bahubhir dharma eva tu

09,031.051d*0196_06 tadābhimanyuṃ bahavo nijaghnus tvanmate katham

09,031.051d*0196_07 sarvo vimṛśate jantuḥ kṛcchrastho dharmadarśanam

09,031.051d*0196_08 padastho vihitaṃ dvāraṃ paralokasya paśyati

09,031.052a āmuñca kavacaṃ vīra mūrdhajān yamayasva ca

09,031.052c yac cānyad api te nāsti tad apy ādatsva bhārata

09,031.052d*0197_01 iṣuṃ prāsaṃ gadāṃ vāpi varaṃ bhūyo dadāmy aham

09,031.052e imam ekaṃ ca te kāmaṃ vīra bhūyo dadāmy aham

09,031.053a pañcānāṃ pāṇḍaveyānāṃ yena yoddhum ihecchasi

09,031.053c taṃ hatvā vai bhavān rājā hato vā svargam āpnuhi

09,031.053e ṛte ca jīvitād vīra yuddhe kiṃ kurma te priyam

09,031.054 saṃjaya uvāca

09,031.054a tatas tava suto rājan varma jagrāha kāñcanam

09,031.054c vicitraṃ ca śirastrāṇaṃ jāmbūnadapariṣkṛtam

09,031.055a so 'vabaddhaśirastrāṇaḥ śubhakāñcanavarmabhṛt

09,031.055c rarāja rājan putras te kāñcanaḥ śailarāḍ iva

09,031.056a saṃnaddhaḥ sa gadī rājan sajjaḥ saṃgrāmamūrdhani

09,031.056c abravīt pāṇḍavān sarvān putro duryodhanas tava

09,031.057a bhrātṝṇāṃ bhavatām eko yudhyatāṃ gadayā mayā

09,031.057c sahadevena vā yotsye bhīmena nakulena vā

09,031.058a atha vā phalgunenādya tvayā vā bharatarṣabha

09,031.058c yotsye 'haṃ saṃgaraṃ prāpya vijeṣye ca raṇājire

09,031.059a aham adya gamiṣyāmi vairasyāntaṃ sudurgamam

09,031.059c gadayā puruṣavyāghra hemapaṭṭavinaddhayā

09,031.060a gadāyuddhe na me kaś cit sadṛśo 'stīti cintaya

09,031.060c gadayā vo haniṣyāmi sarvān eva samāgatān

09,031.060d*0198_01 na me samarthāḥ sarve vai yoddhuṃ nyāyena ke cana

09,031.060d*0198_02 na yuktam ātmanā vaktum evaṃ garvoddhataṃ vacaḥ

09,031.060d*0198_03 atha vā saphalaṃ hy etat kariṣye bhavatāṃ puraḥ

09,031.060d*0198_04 asmin muhūrte satyaṃ vā mithyā vaitad bhaviṣyati

09,031.060e gṛhṇātu sa gadāṃ yo vai yudhyate 'dya mayā saha

09,032.001 saṃjaya uvāca

09,032.001a evaṃ duryodhane rājan garjamāne muhur muhuḥ

09,032.001c yudhiṣṭhirasya saṃkruddho vāsudevo 'bravīd idam

09,032.002a yadi nāma hy ayaṃ yuddhe varayet tvāṃ yudhiṣṭhira

09,032.002c arjunaṃ nakulaṃ vāpi sahadevam athāpi vā

09,032.003a kim idaṃ sāhasaṃ rājaṃs tvayā vyāhṛtam īdṛśam

09,032.003c ekam eva nihatyājau bhava rājā kuruṣv iti

09,032.004a etena hi kṛtā yogyā varṣāṇīha trayodaśa

09,032.004b*0199_01 yat tvayā hi kṛtaṃ pūrvaṃ bhīmasenajighāṃsayā

09,032.004b*0199_02 tasyādya kāryavṛttasya vākyasyānṛṇyatāṃ vraja

09,032.004c āyase puruṣe rājan bhīmasenajighāṃsayā

09,032.005a kathaṃ nāma bhavet kāryam asmābhir bharatarṣabha

09,032.005c sāhasaṃ kṛtavāṃs tvaṃ tu hy anukrośān nṛpottama

09,032.006a nānyam asyānupaśyāmi pratiyoddhāram āhave

09,032.006c ṛte vṛkodarāt pārthāt sa ca nātikṛtaśramaḥ

09,032.007a tad idaṃ dyūtam ārabdhaṃ punar eva yathā purā

09,032.007c viṣamaṃ śakuneś caiva tava caiva viśāṃ pate

09,032.008a balī bhīmaḥ samarthaś ca kṛtī rājā suyodhanaḥ

09,032.008c balavān vā kṛtī veti kṛtī rājan viśiṣyate

09,032.009a so 'yaṃ rājaṃs tvayā śatruḥ same pathi niveśitaḥ

09,032.009c nyastaś cātmā suviṣame kṛcchram āpāditā vayam

09,032.010a ko nu sarvān vinirjitya śatrūn ekena vairiṇā

09,032.010c paṇitvā caikapāṇena rocayed evam āhavam

09,032.010d*0200_01 kṛcchraprāptena ca tathā hārayed rājyam āgatam

09,032.011a na hi paśyāmi taṃ loke gadāhastaṃ narottamam

09,032.011a*0201_01 **** **** yo 'dya duryodhanaṃ raṇe

09,032.011c yudhyed duryodhanaṃ saṃkhye kṛtitvād dhi viśeṣayet

09,032.011d*0201_02 gadāhastaṃ vijetuṃ vai śaktaḥ syād amaro 'pi hi

09,032.012a phalgunaṃ vā bhavantaṃ vā mādrīputrāv athāpi vā

09,032.012b*0201_03 na tvaṃ bhīmo na nakulaḥ sahadevo 'tha phalgunaḥ

09,032.012c na samarthān ahaṃ manye gadāhastasya saṃyuge

09,032.012d*0201_04 jetuṃ nyāyena śakto vai kṛtī rājā suyodhanaḥ

09,032.013a sa kathaṃ vadase śatruṃ yudhyasva gadayeti ha

09,032.013c ekaṃ ca no nihatyājau bhava rājeti bhārata

09,032.014a vṛkodaraṃ samāsādya saṃśayo vijaye hi naḥ

09,032.014c nyāyato yudhyamānānāṃ kṛtī hy eṣa mahābalaḥ

09,032.014d*0202_01 ekaṃ vāsmān nihatya tvaṃ bhava rājeti vai punaḥ

09,032.014d*0202_02 nūnaṃ na rājyabhāgeṣā pāṇḍoḥ kuntyāś ca saṃtatiḥ

09,032.014d*0202_03 atyantavanavāsāya sṛṣṭā bhaikṣyāya vā punaḥ

09,032.015 bhīma uvāca

09,032.015a madhusūdana mā kārṣīr viṣādaṃ yadunandana

09,032.015c adya pāraṃ gamiṣyāmi vairasya bhṛśadurgamam

09,032.016a ahaṃ suyodhanaṃ saṃkhye haniṣyāmi na saṃśayaḥ

09,032.016c vijayo vai dhruvaṃ kṛṣṇa dharmarājasya dṛśyate

09,032.017a adhyardhena guṇeneyaṃ gadā gurutarī mama

09,032.017c na tathā dhārtarāṣṭrasya mā kārṣīr mādhava vyathām

09,032.017d*0203_01 anayā gadayā cāhaṃ saṃyuge yoddhum utsahe

09,032.017d*0203_02 bhavantaḥ prekṣakāḥ sarve mama santu janārdana

09,032.018a sāmarān api lokāṃs trīn nānāśastradharān yudhi

09,032.018c yodhayeyaṃ raṇe hṛṣṭaḥ kim utādya suyodhanam

09,032.019 saṃjaya uvāca

09,032.019@002_0001 tathā saṃbhāṣamāṇe tu harṣād utphullalocane

09,032.019@002_0002 hasamāne bṛṃhamāṇe nardamāne ca naikaśaḥ

09,032.019@002_0003 muhur muhur balāmāne kṣveḍāṃ muñcati cāsakṛt

09,032.019@002_0004 vikārān naikarūpāṃś ca manyusaṃjananān bhṛśam

09,032.019@002_0005 putrasyotpāṭanārthāya tava kurvati vāyuje

09,032.019@002_0006 vāsudevaḥ pratītātmā bhīmaṃ vākyam athābravīt

09,032.019@002_0007 naitac citraṃ mahābāho hanyās tvaṃ yat suyodhanam

09,032.019@002_0008 yena vaiśravaṇo yuddhe maṇibhadraś ca yakṣarāṭ

09,032.019@002_0009 yakṣarākṣasabhūtānāṃ sahasrāṇi hi naikaśaḥ

09,032.019@002_0010 tasya te gaṇanāṃ yuddhe kaḥ kuryād dhṛtarāṣṭraje

09,032.019@002_0011 yas tvaṃ nāgāyutaprāṇaṃ hiḍimbaṃ bhīmarūpiṇam

09,032.019@002_0012 bakaṃ taddviguṇaṃ saṃkhye kirmīraṃ ca caturguṇam

09,032.019@002_0013 hatavān astrarahitaḥ kīcakaṃ cāmaropamam

09,032.019@002_0014 sa tvaṃ nihantā kauravyam atra kasyāsti saṃśayaḥ

09,032.019@002_0015 tathokte vāsudevena dharmarājo 'bravīd idam

09,032.019@002_0016 tavaiva tejasā kṛṣṇa haniṣyati suyodhanam

09,032.019@002_0017 pūrṇapratijña evāyaṃ śatrūṇām antakṛt tathā

09,032.019@002_0018 vipriyaṃ bhīmasenasya kṛtvā ko 'sti sukhī naraḥ

09,032.019@002_0019 sātyakiḥ prāha kṛṣṇātmā bhīmaṃ saṃvīkṣya keśavam

09,032.019@002_0020 nāyaṃ keśava sāmānyo gadāyuddhe vṛkodaraḥ

09,032.019@002_0021 girīn aśeṣān saṃkruddhaś cūrṇayed yaḥ kṣaṇena ha

09,032.019@002_0022 tasyāmānuṣadehasya kṣatriyasyāsti kā kathā

09,032.019@002_0023 gajair gajān hayair aśvān rathāṃś caiva rathais tathā

09,032.019@002_0024 apātayat samakṣaṃ te mama prītyartham eva ca

09,032.019@002_0025 tathā saṃpūjayām āsa śauryaṃ bhīmasya phalgunaḥ

09,032.019@002_0026 nakulaḥ sahadevaś ca praśaśaṃsuḥ punaḥ punaḥ

09,032.019@002_0027 dhṛṣṭadyumnamukhāś caiva pāñcālāḥ somakaiḥ saha

09,032.019@002_0028 rājāno hataśiṣṭāś ca praśaśaṃsur vṛkodaram

09,032.019@002_0029 vividhābhiś ca vāgbhiś ca pūjayām āsur ādṛtāḥ

09,032.019@002_0030 tad vaco bhīmasenasya sarva evābhyapūjayan

09,032.019@002_0031 tato bhīmabalo bhīmo vāsudevapurogamaiḥ

09,032.019@002_0032 pāṇḍavaḥ saha pāñcālaiḥ saṃstutaḥ karmabhis tathā

09,032.019@002_0033 pūjitaś ca maheṣvāsas tadaiva tejito bhṛśam

09,032.019@002_0034 avardhata balenāsau parvaṇīva mahodadhiḥ

09,032.019@002_0035 uvāca suhṛdaḥ sarvān hṛṣṭaromodgamo mudā

09,032.019@002_0036 keśavaṃ dharmarājaṃ ca samastān anujāṃs tathā

09,032.019@002_0037 adya krodhaṃ vimokṣyāmi cirakālābhisaṃvṛtam

09,032.019@002_0038 śalyam adyoddhariṣyāmi nihitaṃ dhṛtarāṣṭrajaiḥ

09,032.019a tathā saṃbhāṣamāṇaṃ tu vāsudevo vṛkodaram

09,032.019c hṛṣṭaḥ saṃpūjayām āsa vacanaṃ cedam abravīt

09,032.020a tvām āśritya mahābāho dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

09,032.020c nihatāriḥ svakāṃ dīptāṃ śriyaṃ prāpto na saṃśayaḥ

09,032.021a tvayā vinihatāḥ sarve dhṛtarāṣṭrasutā raṇe

09,032.021c rājāno rājaputrāś ca nāgāś ca vinipātitāḥ

09,032.022a kaliṅgā māgadhāḥ prācyā gāndhārāḥ kuravas tathā

09,032.022c tvām āsādya mahāyuddhe nihatāḥ pāṇḍunandana

09,032.023a hatvā duryodhanaṃ cāpi prayacchorvīṃ sasāgarām

09,032.023c dharmarājāya kaunteya yathā viṣṇuḥ śacīpateḥ

09,032.024a tvāṃ ca prāpya raṇe pāpo dhārtarāṣṭro vinaṅkṣyati

09,032.024c tvam asya sakthinī bhaṅktvā pratijñāṃ pārayiṣyasi

09,032.025a yatnena tu sadā pārtha yoddhavyo dhṛtarāṣṭrajaḥ

09,032.025c kṛtī ca balavāṃś caiva yuddhaśauṇḍaś ca nityadā

09,032.026a tatas tu sātyakī rājan pūjayām āsa pāṇḍavam

09,032.026c vividhābhiś ca tāṃ vāgbhiḥ pūjayām āsa mādhavaḥ

09,032.027a pāñcālāḥ pāṇḍaveyāś ca dharmarājapurogamāḥ

09,032.027c tad vaco bhīmasenasya sarva evābhyapūjayan

09,032.028a tato bhīmabalo bhīmo yudhiṣṭhiram athābravīt

09,032.028c sṛñjayaiḥ saha tiṣṭhantaṃ tapantam iva bhāskaram

09,032.029a aham etena saṃgamya saṃyuge yoddhum utsahe

09,032.029c na hi śakto raṇe jetuṃ mām eṣa puruṣādhamaḥ

09,032.030a adya krodhaṃ vimokṣyāmi nihitaṃ hṛdaye bhṛśam

09,032.030c suyodhane dhārtarāṣṭre khāṇḍave 'gnim ivārjunaḥ

09,032.031a śalyam adyoddhariṣyāmi tava pāṇḍava hṛcchayam

09,032.031c nihatya gadayā pāpam adya rājan sukhī bhava

09,032.032a adya kīrtimayīṃ mālāṃ pratimokṣye tavānagha

09,032.032c prāṇāñ śriyaṃ ca rājyaṃ ca mokṣyate 'dya suyodhanaḥ

09,032.033a rājā ca dhṛtarāṣṭro 'dya śrutvā putraṃ mayā hatam

09,032.033c smariṣyaty aśubhaṃ karma yat tac chakunibuddhijam

09,032.034a ity uktvā bharataśreṣṭho gadām udyamya vīryavān

09,032.034c udatiṣṭhata yuddhāya śakro vṛtram ivāhvayan

09,032.034d*0204_01 tad āhvānam amṛṣyan vai tava putro 'tivīryavān

09,032.034d*0204_02 pratyupasthita evāśu matto mattam iva dvipam

09,032.034d*0204_03 gadāhastaṃ tava sutaṃ yuddhāya samupasthitam

09,032.034d*0204_04 dadṛśuḥ pāṇḍavāḥ sarve kailāsam iva śṛṅgiṇam

09,032.035a tam ekākinam āsādya dhārtarāṣṭraṃ mahābalam

09,032.035c niryūtham iva mātaṅgaṃ samahṛṣyanta pāṇḍavāḥ

09,032.035d*0205_01 na saṃbhramo na ca bhayaṃ na ca glānir na ca vyathā

09,032.035d*0205_02 āsīd duryodhanasyāpi sthitaḥ siṃha ivāhave

09,032.036a tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā kailāsam iva śṛṅgiṇam

09,032.036c bhīmasenas tadā rājan duryodhanam athābravīt

09,032.037a rājñāpi dhṛtarāṣṭreṇa tvayā cāsmāsu yat kṛtam

09,032.037c smara tad duṣkṛtaṃ karma yad vṛttaṃ vāraṇāvate

09,032.038a draupadī ca parikliṣṭā sabhāmadhye rajasvalā

09,032.038c dyūte yad vijito rājā śakuner buddhiniścayāt

09,032.039a yāni cānyāni duṣṭātman pāpāni kṛtavān asi

09,032.039c anāgaḥsu ca pārtheṣu tasya paśya mahat phalam

09,032.040a tvatkṛte nihataḥ śete śaratalpe mahāyaśāḥ

09,032.040c gāṅgeyo bharataśreṣṭhaḥ sarveṣāṃ naḥ pitāmahaḥ

09,032.041a hato droṇaś ca karṇaś ca hataḥ śalyaḥ pratāpavān

09,032.041c vairasya cādikartāsau śakunir nihato yudhi

09,032.042a bhrātaras te hatāḥ śūrāḥ putrāś ca sahasainikāḥ

09,032.042c rājānaś ca hatāḥ śūrāḥ samareṣv anivartinaḥ

09,032.043a ete cānye ca nihatā bahavaḥ kṣatriyarṣabhāḥ

09,032.043c prātikāmī tathā pāpo draupadyāḥ kleśakṛd dhataḥ

09,032.044a avaśiṣṭas tvam evaikaḥ kulaghno 'dhamapūruṣaḥ

09,032.044c tvām apy adya haniṣyāmi gadayā nātra saṃśayaḥ

09,032.045a adya te 'haṃ raṇe darpaṃ sarvaṃ nāśayitā nṛpa

09,032.045c rājyāśāṃ vipulāṃ rājan pāṇḍaveṣu ca duṣkṛtam

09,032.046 duryodhana uvāca

09,032.046a kiṃ katthitena bahudhā yudhyasvādya mayā saha

09,032.046c adya te 'haṃ vineṣyāmi yuddhaśraddhāṃ vṛkodara

09,032.047a kiṃ na paśyasi māṃ pāpa gadāyuddhe vyavasthitam

09,032.047c himavacchikharākārāṃ pragṛhya mahatīṃ gadām

09,032.048a gadinaṃ ko 'dya māṃ pāpa jetum utsahate ripuḥ

09,032.048c nyāyato yudhyamānasya deveṣv api puraṃdaraḥ

09,032.048d*0206_01 yad etat kathitaṃ pūrvaṃ madīyaṃ durviceṣṭitam

09,032.048d*0206_02 sarvaṃ tan na ca me kiṃ cic chaṅkitaṃ kartum eva hi

09,032.048d*0206_03 araṇye cāpi vasatiṃ dāsyaṃ ca paraveśmasu

09,032.048d*0206_04 tathā rūpaviparyāsam akariṣyam ahaṃ balāt

09,032.048d*0206_05 hatāś ca bāndhavās tubhyaṃ kṣayas tulyo 'yam āvayoḥ

09,032.048d*0206_06 patanaṃ saṃprati tu me yadi nāma bhaved yudhi

09,032.048d*0206_07 tad atiślāghyam eva syāt kālo vā tatra kāraṇam

09,032.048d*0206_08 adyāpi hi na me jetā dharmeṇāsti raṇājire

09,032.048d*0206_09 chadmanā yadi jeṣyadhvam akīrtiḥ sthāsyati dhruvam

09,032.048d*0206_10 adharmyā vāyaśasyā ca paścāt tapsyatha vai dhruvam

09,032.049a mā vṛthā garja kaunteya śāradābhram ivājalam

09,032.049c darśayasva balaṃ yuddhe yāvat tat te 'dya vidyate

09,032.050a tasya tad vacanaṃ śrutvā pāñcālāḥ sahasṛñjayāḥ

09,032.050c sarve saṃpūjayām āsus tad vaco vijigīṣavaḥ

09,032.051a taṃ mattam iva mātaṅgaṃ talaśabdena mānavāḥ

09,032.051c bhūyaḥ saṃharṣayām āsū rājan duryodhanaṃ nṛpam

09,032.052a bṛṃhanti kuñjarās tatra hayā heṣanti cāsakṛt

09,032.052c śastrāṇi saṃpradīpyante pāṇḍavānāṃ jayaiṣiṇām

09,033.001 saṃjaya uvāca

09,033.001a tasmin yuddhe mahārāja saṃpravṛtte sudāruṇe

09,033.001c upaviṣṭeṣu sarveṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu

09,033.002a tatas tāladhvajo rāmas tayor yuddha upasthite

09,033.002c śrutvā tac chiṣyayo rājann ājagāma halāyudhaḥ

09,033.003a taṃ dṛṣṭvā paramaprītāḥ pūjayitvā narādhipāḥ

09,033.003b*0207_01 upagamyopasaṃgṛhya vidhivat pratyapūjayan

09,033.003b*0207_02 pūjayitvā tataḥ paścād idaṃ vacanam abruvan

09,033.003c śiṣyayoḥ kauśalaṃ yuddhe paśya rāmeti cābruvan

09,033.004a abravīc ca tadā rāmo dṛṣṭvā kṛṣṇaṃ ca pāṇḍavam

09,033.004c duryodhanaṃ ca kauravyaṃ gadāpāṇim avasthitam

09,033.005a catvāriṃśad ahāny adya dve ca me niḥsṛtasya vai

09,033.005c puṣyeṇa saṃprayāto 'smi śravaṇe punarāgataḥ

09,033.005e śiṣyayor vai gadāyuddhaṃ draṣṭukāmo 'smi mādhava

09,033.005f*0208_01 tatas tadā gadāhastau duryodhanavṛkodarau

09,033.005f*0208_02 yuddhabhūmigatau vīrāv ubhāv eva virejatuḥ

09,033.006a tato yudhiṣṭhiro rājā pariṣvajya halāyudham

09,033.006c svāgataṃ kuśalaṃ cāsmai paryapṛcchad yathātatham

09,033.007a kṛṣṇau cāpi maheṣvāsāv abhivādya halāyudham

09,033.007c sasvajāte pariprītau priyamāṇau yaśasvinau

09,033.008a mādrīputrau tathā śūrau draupadyāḥ pañca cātmajāḥ

09,033.008c abhivādya sthitā rājan rauhiṇeyaṃ mahābalam

09,033.009a bhīmaseno 'tha balavān putras tava janādhipa

09,033.009c tathaiva codyatagadau pūjayām āsatur balam

09,033.009d*0209_01 abhivādya tatas tau tu sasvajāte halāyudham

09,033.010a svāgatena ca te tatra pratipūjya punaḥ punaḥ

09,033.010c paśya yuddhaṃ mahābāho iti te rāmam abruvan

09,033.010e evam ūcur mahātmānaṃ rauhiṇeyaṃ narādhipāḥ

09,033.011a pariṣvajya tadā rāmaḥ pāṇḍavān sṛñjayān api

09,033.011c apṛcchat kuśalaṃ sarvān pāṇḍavāṃś cāmitaujasaḥ

09,033.011e tathaiva te samāsādya papracchus tam anāmayam

09,033.012a pratyabhyarcya halī sarvān kṣatriyāṃś ca mahāmanāḥ

09,033.012c kṛtvā kuśalasaṃyuktāṃ saṃvidaṃ ca yathāvayaḥ

09,033.013a janārdanaṃ sātyakiṃ ca premṇā sa pariṣasvaje

09,033.013c mūrdhni caitāv upāghrāya kuśalaṃ paryapṛcchata

09,033.014a tau cainaṃ vidhivad rājan pūjayām āsatur gurum

09,033.014c brahmāṇam iva deveśam indropendrau mudā yutau

09,033.015a tato 'bravīd dharmasuto rauhiṇeyam ariṃdamam

09,033.015c idaṃ bhrātror mahāyuddhaṃ paśya rāmeti bhārata

09,033.016a teṣāṃ madhye mahābāhuḥ śrīmān keśavapūrvajaḥ

09,033.016c nyaviśat paramaprītaḥ pūjyamāno mahārathaiḥ

09,033.017a sa babhau rājamadhyastho nīlavāsāḥ sitaprabhaḥ

09,033.017c divīva nakṣatragaṇaiḥ parikīrṇo niśākaraḥ

09,033.018a tatas tayoḥ saṃnipātas tumulo romaharṣaṇaḥ

09,033.018c āsīd antakaro rājan vairasya tava putrayoḥ

09,034.001 janamejaya uvāca

09,034.001a pūrvam eva yadā rāmas tasmin yuddha upasthite

09,034.001c āmantrya keśavaṃ yāto vṛṣṇibhiḥ sahitaḥ prabhuḥ

09,034.002a sāhāyyaṃ dhārtarāṣṭrasya na ca kartāsmi keśava

09,034.002c na caiva pāṇḍuputrāṇāṃ gamiṣyāmi yathāgatam

09,034.003a evam uktvā tadā rāmo yātaḥ śatrunibarhaṇaḥ

09,034.003c tasya cāgamanaṃ bhūyo brahmañ śaṃsitum arhasi

09,034.004a ākhyāhi me vistarataḥ kathaṃ rāma upasthitaḥ

09,034.004c kathaṃ ca dṛṣṭavān yuddhaṃ kuśalo hy asi sattama

09,034.005 vaiśaṃpāyana uvāca

09,034.005a upaplavye niviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu

09,034.005c preṣito dhṛtarāṣṭrasya samīpaṃ madhusūdanaḥ

09,034.005e śamaṃ prati mahābāho hitārthaṃ sarvadehinām

09,034.006a sa gatvā hāstinapuraṃ dhṛtarāṣṭraṃ sametya ca

09,034.006c uktavān vacanaṃ tathyaṃ hitaṃ caiva viśeṣataḥ

09,034.006e na ca tat kṛtavān rājā yathākhyātaṃ hi te purā

09,034.007a anavāpya śamaṃ tatra kṛṣṇaḥ puruṣasattamaḥ

09,034.007c āgacchata mahābāhur upaplavyaṃ janādhipa

09,034.008a tataḥ pratyāgataḥ kṛṣṇo dhārtarāṣṭravisarjitaḥ

09,034.008b*0210_01 ājagāma naravyāghraḥ pāṇḍavānām anīkinīm

09,034.008c akriyāyāṃ naravyāghra pāṇḍavān idam abravīt

09,034.008d*0211_01 yathoktaṃ ca yathāvṛttam uktvā pāṇḍavam abravīt

09,034.009a na kurvanti vaco mahyaṃ kuravaḥ kālacoditāḥ

09,034.009c nirgacchadhvaṃ pāṇḍaveyāḥ puṣyeṇa sahitā mayā

09,034.010a tato vibhajyamāneṣu baleṣu balināṃ varaḥ

09,034.010c provāca bhrātaraṃ kṛṣṇaṃ rauhiṇeyo mahāmanāḥ

09,034.011a teṣām api mahābāho sāhāyyaṃ madhusūdana

09,034.011c kriyatām iti tat kṛṣṇo nāsya cakre vacas tadā

09,034.011d*0212_01 dhīmān arivināśāya kṛtaṃ sarvaṃ sadā hariḥ

09,034.011d*0212_02 sasmāra sa tadā tatra idaṃ tatra punaḥ punaḥ

09,034.012a tato manyuparītātmā jagāma yadunandanaḥ

09,034.012c tīrthayātrāṃ haladharaḥ sarasvatyāṃ mahāyaśāḥ

09,034.012e maitre nakṣatrayoge sma sahitaḥ sarvayādavaiḥ

09,034.013a āśrayām āsa bhojas tu duryodhanam ariṃdamaḥ

09,034.013c yuyudhānena sahito vāsudevas tu pāṇḍavān

09,034.014a rauhiṇeye gate śūre puṣyeṇa madhusūdanaḥ

09,034.014c pāṇḍaveyān puraskṛtya yayāv abhimukhaḥ kurūn

09,034.015a gacchann eva pathisthas tu rāmaḥ preṣyān uvāca ha

09,034.015c saṃbhārāṃs tīrthayātrāyāṃ sarvopakaraṇāni ca

09,034.015e ānayadhvaṃ dvārakāyā agnīn vai yājakāṃs tathā

09,034.016a suvarṇaṃ rajataṃ caiva dhenūr vāsāṃsi vājinaḥ

09,034.016c kuñjarāṃś ca rathāṃś caiva kharoṣṭraṃ vāhanāni ca

09,034.016e kṣipram ānīyatāṃ sarvaṃ tīrthahetoḥ paricchadam

09,034.017a pratisrotaḥ sarasvatyā gacchadhvaṃ śīghragāminaḥ

09,034.017c ṛtvijaś cānayadhvaṃ vai śataśaś ca dvijarṣabhān

09,034.018a evaṃ saṃdiśya tu preṣyān baladevo mahābalaḥ

09,034.018c tīrthayātrāṃ yayau rājan kurūṇāṃ vaiśase tadā

09,034.018e sarasvatīṃ pratisrotaḥ samudrād abhijagmivān

09,034.018f*0213_01 rāmo yadūttamaḥ śrīmāṃs tīrthayātrām anusmaran

09,034.019a ṛtvigbhiś ca suhṛdbhiś ca tathānyair dvijasattamaiḥ

09,034.019c rathair gajais tathāśvaiś ca preṣyaiś ca bharatarṣabha

09,034.019e gokharoṣṭraprayuktaiś ca yānaiś ca bahubhir vṛtaḥ

09,034.020a śrāntānāṃ klāntavapuṣāṃ śiśūnāṃ vipulāyuṣām

09,034.020c tāni yānāni deśeṣu pratīkṣyante sma bhārata

09,034.020e bubhukṣitānām arthāya kḷptam annaṃ samantataḥ

09,034.020f*0214_01 deśe deśe tu deyāni dānāni vividhāni ca

09,034.020f*0214_02 arcāyai cārthināṃ rājan klṛptāni bahuśas tathā

09,034.021a yo yo yatra dvijo bhoktuṃ kāmaṃ kāmayate tadā

09,034.021c tasya tasya tu tatraivam upajahrus tadā nṛpa

09,034.022a tatra sthitā narā rājan rauhiṇeyasya śāsanāt

09,034.022c bhakṣyapeyasya kurvanti rāśīṃs tatra samantataḥ

09,034.023a vāsāṃsi ca mahārhāṇi paryaṅkāstaraṇāni ca

09,034.023c pūjārthaṃ tatra kḷptāni viprāṇāṃ sukham icchatām

09,034.024a yatra yaḥ svapate vipraḥ kṣatriyo vāpi bhārata

09,034.024c tatra tatra tu tasyaiva sarvaṃ kḷptam adṛśyata

09,034.025a yathāsukhaṃ janaḥ sarvas tiṣṭhate yāti vā tadā

09,034.025c yātukāmasya yānāni pānāni tṛṣitasya ca

09,034.026a bubhukṣitasya cānnāni svādūni bharatarṣabha

09,034.026c upajahrur narās tatra vastrāṇy ābharaṇāni ca

09,034.027a sa panthāḥ prababhau rājan sarvasyaiva sukhāvahaḥ

09,034.027c svargopamas tadā vīra narāṇāṃ tatra gacchatām

09,034.028a nityapramuditopetaḥ svādubhakṣaḥ śubhānvitaḥ

09,034.028c vipaṇyāpaṇapaṇyānāṃ nānājanaśatair vṛtaḥ

09,034.028e nānādrumalatopeto nānāratnavibhūṣitaḥ

09,034.029a tato mahātmā niyame sthitātmā; puṇyeṣu tīrtheṣu vasūni rājan

09,034.029c dadau dvijebhyaḥ kratudakṣiṇāś ca; yadupravīro halabhṛt pratītaḥ

09,034.030a dogdhrīś ca dhenūś ca sahasraśo vai; suvāsasaḥ kāñcanabaddhaśṛṅgīḥ

09,034.030c hayāṃś ca nānāvidhadeśajātān; yānāni dāsīś ca tathā dvijebhyaḥ

09,034.031a ratnāni muktāmaṇividrumaṃ ca; śṛṅgīsuvarṇaṃ rajataṃ ca śubhram

09,034.031c ayasmayaṃ tāmramayaṃ ca bhāṇḍaṃ; dadau dvijātipravareṣu rāmaḥ

09,034.032a evaṃ sa vittaṃ pradadau mahātmā; sarasvatītīrthavareṣu bhūri

09,034.032c yayau krameṇāpratimaprabhāvas; tataḥ kurukṣetram udāravṛttaḥ

09,034.033 janamejaya uvāca

09,034.033a sārasvatānāṃ tīrthānāṃ guṇotpattiṃ vadasva me

09,034.033c phalaṃ ca dvipadāṃ śreṣṭha karmanirvṛttim eva ca

09,034.034a yathākramaṃ ca bhagavaṃs tīrthānām anupūrvaśaḥ

09,034.034c brahman brahmavidāṃ śreṣṭha paraṃ kautūhalaṃ hi me

09,034.035 vaiśaṃpāyana uvāca

09,034.035a tīrthānāṃ vistaraṃ rājan guṇotpattiṃ ca sarvaśaḥ

09,034.035c mayocyamānāṃ śṛṇu vai puṇyāṃ rājendra kṛtsnaśaḥ

09,034.036a pūrvaṃ mahārāja yadupravīra; ṛtviksuhṛdvipragaṇaiś ca sārdham

09,034.036c puṇyaṃ prabhāsaṃ samupājagāma; yatroḍurāḍ yakṣmaṇā kliśyamānaḥ

09,034.037a vimuktaśāpaḥ punar āpya tejaḥ; sarvaṃ jagad bhāsayate narendra

09,034.037c evaṃ tu tīrthapravaraṃ pṛthivyāṃ; prabhāsanāt tasya tataḥ prabhāsaḥ

09,034.038 janamejaya uvāca

09,034.038a kimarthaṃ bhagavān somo yakṣmaṇā samagṛhyata

09,034.038c kathaṃ ca tīrthapravare tasmiṃś candro nyamajjata

09,034.039a katham āplutya tasmiṃs tu punar āpyāyitaḥ śaśī

09,034.039c etan me sarvam ācakṣva vistareṇa mahāmune

09,034.040 vaiśaṃpāyana uvāca

09,034.040a dakṣasya tanayā yās tāḥ prādurāsan viśāṃ pate

09,034.040c sa saptaviṃśatiṃ kanyā dakṣaḥ somāya vai dadau

09,034.041a nakṣatrayoganiratāḥ saṃkhyānārthaṃ ca bhārata

09,034.041c patnyo vai tasya rājendra somasya śubhalakṣaṇāḥ

09,034.042a tās tu sarvā viśālākṣyo rūpeṇāpratimā bhuvi

09,034.042c atyaricyata tāsāṃ tu rohiṇī rūpasaṃpadā

09,034.043a tatas tasyāṃ sa bhagavān prītiṃ cakre niśākaraḥ

09,034.043c sāsya hṛdyā babhūvātha tasmāt tāṃ bubhuje sadā

09,034.044a purā hi somo rājendra rohiṇyām avasac ciram

09,034.044c tato 'sya kupitāny āsan nakṣatrāṇi mahātmanaḥ

09,034.045a tā gatvā pitaraṃ prāhuḥ prajāpatim atandritāḥ

09,034.045c somo vasati nāsmāsu rohiṇīṃ bhajate sadā

09,034.046a tā vayaṃ sahitāḥ sarvās tvatsakāśe prajeśvara

09,034.046b*0215_01 saṃprāptāḥ paribhūtāḥ smo gatir bhava pitaḥ svayam

09,034.046c vatsyāmo niyatāhārās tapaścaraṇatatparāḥ

09,034.047a śrutvā tāsāṃ tu vacanaṃ dakṣaḥ somam athābravīt

09,034.047c samaṃ vartasva bhāryāsu mā tvādharmo mahān spṛśet

09,034.048a tāś ca sarvābravīd dakṣo gacchadhvaṃ somam antikāt

09,034.048c samaṃ vatsyati sarvāsu candramā mama śāsanāt

09,034.049a visṛṣṭās tās tadā jagmuḥ śītāṃśubhavanaṃ tadā

09,034.049c tathāpi somo bhagavān punar eva mahīpate

09,034.049e rohiṇīṃ nivasaty eva prīyamāṇo muhur muhuḥ

09,034.050a tatas tāḥ sahitāḥ sarvā bhūyaḥ pitaram abruvan

09,034.050c tava śuśrūṣaṇe yuktā vatsyāmo hi tavāśrame

09,034.050e somo vasati nāsmāsu nākarod vacanaṃ tava

09,034.051a tāsāṃ tad vacanaṃ śrutvā dakṣaḥ somam athābravīt

09,034.051c samaṃ vartasva bhāryāsu mā tvāṃ śapsye virocana

09,034.052a anādṛtya tu tad vākyaṃ dakṣasya bhagavāñ śaśī

09,034.052c rohiṇyā sārdham avasat tatas tāḥ kupitāḥ punaḥ

09,034.053a gatvā ca pitaraṃ prāhuḥ praṇamya śirasā tadā

09,034.053c somo vasati nāsmāsu tasmān naḥ śaraṇaṃ bhava

09,034.054a rohiṇyām eva bhagavan sadā vasati candramāḥ

09,034.054b*0216_01 na tvadvaco gaṇayati nāsmāsu sneham icchati

09,034.054c tasmān nas trāhi sarvā vai yathā naḥ soma āviśet

09,034.055a tac chrutvā bhagavān kruddho yakṣmāṇaṃ pṛthivīpate

09,034.055c sasarja roṣāt somāya sa coḍupatim āviśat

09,034.056a sa yakṣmaṇābhibhūtātmākṣīyatāhar ahaḥ śaśī

09,034.056c yatnaṃ cāpy akarod rājan mokṣārthaṃ tasya yakṣmaṇaḥ

09,034.057a iṣṭveṣṭibhir mahārāja vividhābhir niśākaraḥ

09,034.057c na cāmucyata śāpād vai kṣayaṃ caivābhyagacchata

09,034.058a kṣīyamāṇe tataḥ some oṣadhyo na prajajñire

09,034.058c nirāsvādarasāḥ sarvā hatavīryāś ca sarvaśaḥ

09,034.059a oṣadhīnāṃ kṣaye jāte prāṇinām api saṃkṣayaḥ

09,034.059c kṛśāś cāsan prajāḥ sarvāḥ kṣīyamāṇe niśākare

09,034.060a tato devāḥ samāgamya somam ūcur mahīpate

09,034.060c kim idaṃ bhavato rūpam īdṛśaṃ na prakāśate

09,034.061a kāraṇaṃ brūhi naḥ sarvaṃ yenedaṃ te mahad bhayam

09,034.061c śrutvā tu vacanaṃ tvatto vidhāsyāmas tato vayam

09,034.062a evam uktaḥ pratyuvāca sarvāṃs tāñ śaśalakṣaṇaḥ

09,034.062c śāpaṃ ca kāraṇaṃ caiva yakṣmāṇaṃ ca tathātmanaḥ

09,034.063a devās tasya vacaḥ śrutvā gatvā dakṣam athābruvan

09,034.063c prasīda bhagavan some śāpaś caiṣa nivartyatām

09,034.064a asau hi candramāḥ kṣīṇaḥ kiṃciccheṣo hi lakṣyate

09,034.064c kṣayāc caivāsya deveśa prajāś cāpi gatāḥ kṣayam

09,034.065a vīrudoṣadhayaś caiva bījāni vividhāni ca

09,034.065b*0217_01 teṣāṃ kṣaye kṣayo 'smākaṃ vināsmābhir jagac ca kim

09,034.065c tathā vayaṃ lokaguro prasādaṃ kartum arhasi

09,034.066a evam uktas tadā cintya prāha vākyaṃ prajāpatiḥ

09,034.066c naitac chakyaṃ mama vaco vyāvartayitum anyathā

09,034.066e hetunā tu mahābhāgā nivartiṣyati kena cit

09,034.067a samaṃ vartatu sarvāsu śaśī bhāryāsu nityaśaḥ

09,034.067c sarasvatyā vare tīrthe unmajjañ śaśalakṣaṇaḥ

09,034.067e punar vardhiṣyate devās tad vai satyaṃ vaco mama

09,034.068a māsārdhaṃ ca kṣayaṃ somo nityam eva gamiṣyati

09,034.068c māsārdhaṃ ca sadā vṛddhiṃ satyam etad vaco mama

09,034.068d*0218_01 samudraṃ paścimaṃ gatvā sarasvatyabdhisaṃgamam

09,034.068d*0218_02 ārādhayatu deveśaṃ tataḥ kāntim avāpsyati

09,034.069a sarasvatīṃ tataḥ somo jagāma ṛṣiśāsanāt

09,034.069c prabhāsaṃ paramaṃ tīrthaṃ sarasvatyā jagāma ha

09,034.070a amāvāsyāṃ mahātejās tatronmajjan mahādyutiḥ

09,034.070c lokān prabhāsayām āsa śītāṃśutvam avāpa ca

09,034.071a devāś ca sarve rājendra prabhāsaṃ prāpya puṣkalam

09,034.071c somena sahitā bhūtvā dakṣasya pramukhe 'bhavan

09,034.072a tataḥ prajāpatiḥ sarvā visasarjātha devatāḥ

09,034.072c somaṃ ca bhagavān prīto bhūyo vacanam abravīt

09,034.073a māvamaṃsthāḥ striyaḥ putra mā ca viprān kadā cana

09,034.073c gaccha yuktaḥ sadā bhūtvā kuru vai śāsanaṃ mama

09,034.074a sa visṛṣṭo mahārāja jagāmātha svam ālayam

09,034.074c prajāś ca muditā bhūtvā bhojane ca yathā purā

09,034.075a etat te sarvam ākhyātaṃ yathā śapto niśākaraḥ

09,034.075c prabhāsaṃ ca yathā tīrthaṃ tīrthānāṃ pravaraṃ hy abhūt

09,034.076a amāvāsyāṃ mahārāja nityaśaḥ śaśalakṣaṇaḥ

09,034.076c snātvā hy āpyāyate śrīmān prabhāse tīrtha uttame

09,034.077a ataś cainaṃ prajānanti prabhāsam iti bhūmipa

09,034.077c prabhāṃ hi paramāṃ lebhe tasminn unmajjya candramāḥ

09,034.077d*0219_01 lokān prabhāsayām āsa pupoṣa ca vapus tathā

09,034.077d*0219_02 tatra snātvā halī rāmo dattvā prīto 'tha dakṣiṇām

09,034.078a tatas tu camasodbhedam acyutas tv agamad balī

09,034.078c camasodbheda ity evaṃ yaṃ janāḥ kathayanty uta

09,034.079a tatra dattvā ca dānāni viśiṣṭāni halāyudhaḥ

09,034.079c uṣitvā rajanīm ekāṃ snātvā ca vidhivat tadā

09,034.080a udapānam athāgacchat tvarāvān keśavāgrajaḥ

09,034.080c ādyaṃ svastyayanaṃ caiva tatrāvāpya mahat phalam

09,034.081a snigdhatvād oṣadhīnāṃ ca bhūmeś ca janamejaya

09,034.081c jānanti siddhā rājendra naṣṭām api sarasvatīm

09,035.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,035.001a tasmān nadīgataṃ cāpi udapānaṃ yaśasvinaḥ

09,035.001c tritasya ca mahārāja jagāmātha halāyudhaḥ

09,035.002a tatra dattvā bahu dravyaṃ pūjayitvā tathā dvijān

09,035.002c upaspṛśya ca tatraiva prahṛṣṭo musalāyudhaḥ

09,035.003a tatra dharmaparo hy āsīt tritaḥ sa sumahātapāḥ

09,035.003c kūpe ca vasatā tena somaḥ pīto mahātmanā

09,035.004a tatra cainaṃ samutsṛjya bhrātarau jagmatur gṛhān

09,035.004c tatas tau vai śaśāpātha trito brāhmaṇasattamaḥ

09,035.005 janamejaya uvāca

09,035.005a udapānaṃ kathaṃ brahman kathaṃ ca sumahātapāḥ

09,035.005c patitaḥ kiṃ ca saṃtyakto bhrātṛbhyāṃ dvijasattamaḥ

09,035.006a kūpe kathaṃ ca hitvainaṃ bhrātarau jagmatur gṛhān

09,035.006b*0220_01 kathaṃ ca yājayām āsa papau somaṃ ca vai katham

09,035.006c etad ācakṣva me brahman yadi śrāvyaṃ hi manyase

09,035.007 vaiśaṃpāyana uvāca

09,035.007a āsan pūrvayuge rājan munayo bhrātaras trayaḥ

09,035.007c ekataś ca dvitaś caiva tritaś cādityasaṃnibhāḥ

09,035.008a sarve prajāpatisamāḥ prajāvantas tathaiva ca

09,035.008c brahmalokajitaḥ sarve tapasā brahmavādinaḥ

09,035.009a teṣāṃ tu tapasā prīto niyamena damena ca

09,035.009c abhavad gautamo nityaṃ pitā dharmarataḥ sadā

09,035.010a sa tu dīrgheṇa kālena teṣāṃ prītim avāpya ca

09,035.010c jagāma bhagavān sthānam anurūpam ivātmanaḥ

09,035.011a rājānas tasya ye pūrve yājyā hy āsan mahātmanaḥ

09,035.011c te sarve svargate tasmiṃs tasya putrān apūjayan

09,035.012a teṣāṃ tu karmaṇā rājaṃs tathaivādhyayanena ca

09,035.012c tritaḥ sa śreṣṭhatāṃ prāpa yathaivāsya pitā tathā

09,035.013a taṃ sma sarve mahābhāgā munayaḥ puṇyalakṣaṇāḥ

09,035.013c apūjayan mahābhāgaṃ tathā vidvattayaiva tu

09,035.014a kadā cid dhi tato rājan bhrātarāv ekatadvitau

09,035.014c yajñārthaṃ cakratuś cittaṃ dhanārthaṃ ca viśeṣataḥ

09,035.015a tayoś cintā samabhavat tritaṃ gṛhya paraṃtapa

09,035.015c yājyān sarvān upādāya pratigṛhya paśūṃs tataḥ

09,035.016a somaṃ pāsyāmahe hṛṣṭāḥ prāpya yajñaṃ mahāphalam

09,035.016c cakruś caiva mahārāja bhrātaras traya eva ha

09,035.016d*0221_01 tathā te samayaṃ kṛtvā gṛhān niṣkramya pārthiva

09,035.017a tathā tu te parikramya yājyān sarvān paśūn prati

09,035.017c yājayitvā tato yājyāṃl labdhvā ca subahūn paśūn

09,035.018a yājyena karmaṇā tena pratigṛhya vidhānataḥ

09,035.018c prācīṃ diśaṃ mahātmāna ājagmus te maharṣayaḥ

09,035.019a tritas teṣāṃ mahārāja purastād yāti hṛṣṭavat

09,035.019c ekataś ca dvitaś caiva pṛṣṭhataḥ kālayan paśūn

09,035.020a tayoś cintā samabhavad dṛṣṭvā paśugaṇaṃ mahat

09,035.020c kathaṃ na syur imā gāva āvābhyāṃ vai vinā tritam

09,035.021a tāv anyonyaṃ samābhāṣya ekataś ca dvitaś ca ha

09,035.021c yad ūcatur mithaḥ pāpau tan nibodha janeśvara

09,035.022a trito yajñeṣu kuśalas trito vedeṣu niṣṭhitaḥ

09,035.022c anyās trito bahutarā gāvaḥ samupalapsyate

09,035.023a tad āvāṃ sahitau bhūtvā gāḥ prakālya vrajāvahe

09,035.023c trito 'pi gacchatāṃ kāmam āvābhyāṃ vai vinākṛtaḥ

09,035.024a teṣām āgacchatāṃ rātrau pathisthāne vṛko 'bhavat

09,035.024c tathā kūpo 'vidūre 'bhūt sarasvatyās taṭe mahān

09,035.025a atha trito vṛkaṃ dṛṣṭvā pathi tiṣṭhantam agrataḥ

09,035.025c tadbhayād apasarpan vai tasmin kūpe papāta ha

09,035.025e agādhe sumahāghore sarvabhūtabhayaṃkare

09,035.026a tritas tato mahābhāgaḥ kūpastho munisattamaḥ

09,035.026c ārtanādaṃ tataś cakre tau tu śuśruvatur munī

09,035.027a taṃ jñātvā patitaṃ kūpe bhrātarāv ekatadvitau

09,035.027c vṛkatrāsāc ca lobhāc ca samutsṛjya prajagmatuḥ

09,035.028a bhrātṛbhyāṃ paśulubdhābhyām utsṛṣṭaḥ sa mahātapāḥ

09,035.028c udapāne mahārāja nirjale pāṃsusaṃvṛte

09,035.029a trita ātmānam ālakṣya kūpe vīruttṛṇāvṛte

09,035.029c nimagnaṃ bharataśreṣṭha pāpakṛn narake yathā

09,035.030a buddhyā hy agaṇayat prājño mṛtyor bhīto hy asomapaḥ

09,035.030c somaḥ kathaṃ nu pātavya ihasthena mayā bhavet

09,035.031a sa evam anusaṃcintya tasmin kūpe mahātapāḥ

09,035.031c dadarśa vīrudhaṃ tatra lambamānāṃ yadṛcchayā

09,035.032a pāṃsugraste tataḥ kūpe vicintya salilaṃ muniḥ

09,035.032c agnīn saṃkalpayām āsa hotre cātmānam eva ca

09,035.033a tatas tāṃ vīrudhaṃ somaṃ saṃkalpya sumahātapāḥ

09,035.033c ṛco yajūṃṣi sāmāni manasā cintayan muniḥ

09,035.033e grāvāṇaḥ śarkarāḥ kṛtvā pracakre 'bhiṣavaṃ nṛpa

09,035.034a ājyaṃ ca salilaṃ cakre bhāgāṃś ca tridivaukasām

09,035.034c somasyābhiṣavaṃ kṛtvā cakāra tumulaṃ dhvanim

09,035.035a sa cāviśad divaṃ rājan svaraḥ śaikṣas tritasya vai

09,035.035c samavāpa ca taṃ yajñaṃ yathoktaṃ brahmavādibhiḥ

09,035.036a vartamāne tathā yajñe tritasya sumahātmanaḥ

09,035.036c āvignaṃ tridivaṃ sarvaṃ kāraṇaṃ ca na budhyate

09,035.037a tataḥ sutumulaṃ śabdaṃ śuśrāvātha bṛhaspatiḥ

09,035.037c śrutvā caivābravīd devān sarvān devapurohitaḥ

09,035.038a tritasya vartate yajñas tatra gacchāmahe surāḥ

09,035.038c sa hi kruddhaḥ sṛjed anyān devān api mahātapāḥ

09,035.039a tac chrutvā vacanaṃ tasya sahitāḥ sarvadevatāḥ

09,035.039c prayayus tatra yatrāsau tritayajñaḥ pravartate

09,035.040a te tatra gatvā vibudhās taṃ kūpaṃ yatra sa tritaḥ

09,035.040c dadṛśus taṃ mahātmānaṃ dīkṣitaṃ yajñakarmasu

09,035.041a dṛṣṭvā cainaṃ mahātmānaṃ śriyā paramayā yutam

09,035.041c ūcuś cātha mahābhāgaṃ prāptā bhāgārthino vayam

09,035.042a athābravīd ṛṣir devān paśyadhvaṃ māṃ divaukasaḥ

09,035.042c asmin pratibhaye kūpe nimagnaṃ naṣṭacetasam

09,035.043a tatas trito mahārāja bhāgāṃs teṣāṃ yathāvidhi

09,035.043c mantrayuktān samadadāt te ca prītās tadābhavan

09,035.044a tato yathāvidhi prāptān bhāgān prāpya divaukasaḥ

09,035.044c prītātmāno dadus tasmai varān yān manasecchati

09,035.045a sa tu vavre varaṃ devāṃs trātum arhatha mām itaḥ

09,035.045c yaś cehopaspṛśet kūpe sa somapagatiṃ labhet

09,035.046a tatra cormimatī rājann utpapāta sarasvatī

09,035.046b*0222_01 ājagāma drutaṃ prītā tasmin kūpe sarasvatī

09,035.046c tayotkṣiptas tritas tasthau pūjayaṃs tridivaukasaḥ

09,035.047a tatheti coktvā vibudhā jagmū rājan yathāgatam

09,035.047c tritaś cāpy agamat prītaḥ svam eva nilayaṃ tadā

09,035.048a kruddhaḥ sa tu samāsādya tāv ṛṣī bhrātarau tadā

09,035.048c uvāca paruṣaṃ vākyaṃ śaśāpa ca mahātapāḥ

09,035.049a paśulubdhau yuvāṃ yasmān mām utsṛjya pradhāvitau

09,035.049c tasmād rūpeṇa teṣāṃ vai daṃṣṭriṇām abhitaś carau

09,035.050a bhavitārau mayā śaptau pāpenānena karmaṇā

09,035.050c prasavaś caiva yuvayor golāṅgūlarkṣavānarāḥ

09,035.051a ity ukte tu tadā tena kṣaṇād eva viśāṃ pate

09,035.051c tathābhūtāv adṛśyetāṃ vacanāt satyavādinaḥ

09,035.052a tatrāpy amitavikrāntaḥ spṛṣṭvā toyaṃ halāyudhaḥ

09,035.052c dattvā ca vividhān dāyān pūjayitvā ca vai dvijān

09,035.053a udapānaṃ ca taṃ dṛṣṭvā praśasya ca punaḥ punaḥ

09,035.053c nadīgatam adīnātmā prāpto vinaśanaṃ tadā

09,036.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,036.001a tato vinaśanaṃ rājann ājagāma halāyudhaḥ

09,036.001c śūdrābhīrān prati dveṣād yatra naṣṭā sarasvatī

09,036.002a yasmāt sā bharataśreṣṭha dveṣān naṣṭā sarasvatī

09,036.002c tasmāt tad ṛṣayo nityaṃ prāhur vinaśaneti ha

09,036.003a tac cāpy upaspṛśya balaḥ sarasvatyāṃ mahābalaḥ

09,036.003c subhūmikaṃ tato 'gacchat sarasvatyās taṭe vare

09,036.004a tatra cāpsarasaḥ śubhrā nityakālam atandritāḥ

09,036.004c krīḍābhir vimalābhiś ca krīḍanti vimalānanāḥ

09,036.005a tatra devāḥ sagandharvā māsi māsi janeśvara

09,036.005c abhigacchanti tat tīrthaṃ puṇyaṃ brāhmaṇasevitam

09,036.006a tatrādṛśyanta gandharvās tathaivāpsarasāṃ gaṇāḥ

09,036.006c sametya sahitā rājan yathāprāptaṃ yathāsukham

09,036.007a tatra modanti devāś ca pitaraś ca savīrudhaḥ

09,036.007c puṇyaiḥ puṣpaiḥ sadā divyaiḥ kīryamāṇāḥ punaḥ punaḥ

09,036.008a ākrīḍabhūmiḥ sā rājaṃs tāsām apsarasāṃ śubhā

09,036.008c subhūmiketi vikhyātā sarasvatyās taṭe vare

09,036.009a tatra snātvā ca dattvā ca vasu vipreṣu mādhavaḥ

09,036.009c śrutvā gītaṃ ca tad divyaṃ vāditrāṇāṃ ca niḥsvanam

09,036.010a chāyāś ca vipulā dṛṣṭvā devagandharvarakṣasām

09,036.010c gandharvāṇāṃ tatas tīrtham āgacchad rohiṇīsutaḥ

09,036.011a viśvāvasumukhās tatra gandharvās tapasānvitāḥ

09,036.011c nṛttavāditragītaṃ ca kurvanti sumanoramam

09,036.012a tatra dattvā haladharo viprebhyo vividhaṃ vasu

09,036.012c ajāvikaṃ gokharoṣṭraṃ suvarṇaṃ rajataṃ tathā

09,036.013a bhojayitvā dvijān kāmaiḥ saṃtarpya ca mahādhanaiḥ

09,036.013c prayayau sahito vipraiḥ stūyamānaś ca mādhavaḥ

09,036.014a tasmād gandharvatīrthāc ca mahābāhur ariṃdamaḥ

09,036.014c gargasroto mahātīrtham ājagāmaikakuṇḍalī

09,036.015a yatra gargeṇa vṛddhena tapasā bhāvitātmanā

09,036.015c kālajñānagatiś caiva jyotiṣāṃ ca vyatikramaḥ

09,036.016a utpātā dāruṇāś caiva śubhāś ca janamejaya

09,036.016c sarasvatyāḥ śubhe tīrthe vihitā vai mahātmanā

09,036.016e tasya nāmnā ca tat tīrthaṃ gargasrota iti smṛtam

09,036.017a tatra gargaṃ mahābhāgam ṛṣayaḥ suvratā nṛpa

09,036.017c upāsāṃ cakrire nityaṃ kālajñānaṃ prati prabho

09,036.018a tatra gatvā mahārāja balaḥ śvetānulepanaḥ

09,036.018c vidhivad dhi dhanaṃ dattvā munīnāṃ bhāvitātmanām

09,036.019a uccāvacāṃs tathā bhakṣyān dvijebhyo vipradāya saḥ

09,036.019c nīlavāsās tato 'gacchac chaṅkhatīrthaṃ mahāyaśāḥ

09,036.020a tatrāpaśyan mahāśaṅkhaṃ mahāmerum ivocchritam

09,036.020c śvetaparvatasaṃkāśam ṛṣisaṃghair niṣevitam

09,036.020e sarasvatyās taṭe jātaṃ nagaṃ tāladhvajo balī

09,036.021a yakṣā vidyādharāś caiva rākṣasāś cāmitaujasaḥ

09,036.021c piśācāś cāmitabalā yatra siddhāḥ sahasraśaḥ

09,036.022a te sarve hy aśanaṃ tyaktvā phalaṃ tasya vanaspateḥ

09,036.022c vrataiś ca niyamaiś caiva kāle kāle sma bhuñjate

09,036.023a prāptaiś ca niyamais tais tair vicarantaḥ pṛthak pṛthak

09,036.023c adṛśyamānā manujair vyacaran puruṣarṣabha

09,036.024a evaṃ khyāto narapate loke 'smin sa vanaspatiḥ

09,036.024c tatra tīrthaṃ sarasvatyāḥ pāvanaṃ lokaviśrutam

09,036.025a tasmiṃś ca yaduśārdūlo dattvā tīrthe yaśasvinām

09,036.025c tāmrāyasāni bhāṇḍāni vastrāṇi vividhāni ca

09,036.026a pūjayitvā dvijāṃś caiva pūjitaś ca tapodhanaiḥ

09,036.026c puṇyaṃ dvaitavanaṃ rājann ājagāma halāyudhaḥ

09,036.027a tatra gatvā munīn dṛṣṭvā nānāveṣadharān balaḥ

09,036.027c āplutya salile cāpi pūjayām āsa vai dvijān

09,036.028a tathaiva dattvā viprebhyaḥ paribhogān supuṣkalān

09,036.028c tataḥ prāyād balo rājan dakṣiṇena sarasvatīm

09,036.029a gatvā caiva mahābāhur nātidūraṃ mahāyaśāḥ

09,036.029c dharmātmā nāgadhanvānaṃ tīrtham āgamad acyutaḥ

09,036.030a yatra pannagarājasya vāsukeḥ saṃniveśanam

09,036.030c mahādyuter mahārāja bahubhiḥ pannagair vṛtam

09,036.030e yatrāsann ṛṣayaḥ siddhāḥ sahasrāṇi caturdaśa

09,036.031a yatra devāḥ samāgamya vāsukiṃ pannagottamam

09,036.031c sarvapannagarājānam abhyaṣiñcan yathāvidhi

09,036.031e pannagebhyo bhayaṃ tatra vidyate na sma kaurava

09,036.032a tatrāpi vidhivad dattvā viprebhyo ratnasaṃcayān

09,036.032c prāyāt prācīṃ diśaṃ rājan dīpyamānaḥ svatejasā

09,036.032d*0223_01 tasyāṃ diśi vicitrāṇi tīrthāni paramāṇi ca

09,036.033a āplutya bahuśo hṛṣṭas teṣu tīrtheṣu lāṅgalī

09,036.033c dattvā vasu dvijātibhyo jagāmāti tapasvinaḥ

09,036.034a tatrasthān ṛṣisaṃghāṃs tān abhivādya halāyudhaḥ

09,036.034c tato rāmo 'gamat tīrtham ṛṣibhiḥ sevitaṃ mahat

09,036.035a yatra bhūyo nivavṛte prāṅmukhā vai sarasvatī

09,036.035b*0224_01 **** **** tathā tīrthāny anekaśaḥ

09,036.035b*0224_02 sahasraśatasaṃkhyāni prathitāni pade pade

09,036.035b*0224_03 āplutya teṣu tīrtheṣu yathoktaṃ tatra carṣibhiḥ

09,036.035b*0224_04 kṛtvopavāsaniyamaṃ dattvā dānāni bhūriśaḥ

09,036.035b*0224_05 abhivādya munīṃs tāṃs tu tatra tīrthanivāsinaḥ

09,036.035b*0224_06 uddiṣṭamārgaḥ prayayau yatra bhūyaḥ sarasvatī

09,036.035b*0224_07 prāṅmukhaṃ vai nivavṛte vṛṣṭir vātahatā yathā

09,036.035c ṛṣīṇāṃ naimiṣeyāṇām avekṣārthaṃ mahātmanām

09,036.036a nivṛttāṃ tāṃ saricchreṣṭhāṃ tatra dṛṣṭvā tu lāṅgalī

09,036.036c babhūva vismito rājan balaḥ śvetānulepanaḥ

09,036.037 janamejaya uvāca

09,036.037a kasmāt sarasvatī brahman nivṛttā prāṅmukhī tataḥ

09,036.037c vyākhyātum etad icchāmi sarvam adhvaryusattama

09,036.038a kasmiṃś ca kāraṇe tatra vismito yadunandanaḥ

09,036.038c vinivṛttā saricchreṣṭhā katham etad dvijottama

09,036.039 vaiśaṃpāyana uvāca

09,036.039a pūrvaṃ kṛtayuge rājan naimiṣeyās tapasvinaḥ

09,036.039b*0225_01 dvādaśaṃ vārṣikaṃ satraṃ samupāsanyatavratāḥ

09,036.039b*0226_01 sāyaṃprātarvrataparā naktasaṃbhojanāḥ pare

09,036.039b*0226_02 pañcāgnitapaso grīṣme varṣāsv ākāśaśāyinaḥ

09,036.039b*0226_03 tṛṇāśinas tathā cānye mārgaśāyina eva ca

09,036.039b*0226_04 kaṇṭakapravare ghore svaptāro bhūmiśāyinaḥ

09,036.039c vartamāne subahule satre dvādaśavārṣike

09,036.039e ṛṣayo bahavo rājaṃs tatra saṃpratipedire

09,036.040a uṣitvā ca mahābhāgās tasmin satre yathāvidhi

09,036.040c nivṛtte naimiṣeye vai satre dvādaśavārṣike

09,036.040e ājagmur ṛṣayas tatra bahavas tīrthakāraṇāt

09,036.041a ṛṣīṇāṃ bahulatvāt tu sarasvatyā viśāṃ pate

09,036.041c tīrthāni nagarāyante kūle vai dakṣiṇe tadā

09,036.042a samantapañcakaṃ yāvat tāvat te dvijasattamāḥ

09,036.042c tīrthalobhān naravyāghra nadyās tīraṃ samāśritāḥ

09,036.043a juhvatāṃ tatra teṣāṃ tu munīnāṃ bhāvitātmanām

09,036.043c svādhyāyenāpi mahatā babhūvuḥ pūritā diśaḥ

09,036.044a agnihotrais tatas teṣāṃ hūyamānair mahātmanām

09,036.044c aśobhata saricchreṣṭhā dīpyamānaiḥ samantataḥ

09,036.045a vālakhilyā mahārāja aśmakuṭṭāś ca tāpasāḥ

09,036.045c dantolūkhalinaś cānye saṃprakṣālās tathāpare

09,036.046a vāyubhakṣā jalāhārāḥ parṇabhakṣāś ca tāpasāḥ

09,036.046b*0227_01 kaṇadhūmabhujaś cānye tathā māsopavāsinaḥ

09,036.046b*0227_02 sarvatithyupavāsāś ca tathā hy anye sahasraśaḥ

09,036.046b*0227_03 bhūmipātrabhujaś cānye tathā bhūmibhujo 'pi hi

09,036.046b*0227_04 āvasathyāgniniratās tretāgniniratās tathā

09,036.046b*0227_05 vighasābhyāśinas tīvrās tathānye mitabhojanāḥ

09,036.046c nānāniyamayuktāś ca tathā sthaṇḍilaśāyinaḥ

09,036.047a āsan vai munayas tatra sarasvatyāḥ samīpataḥ

09,036.047c śobhayantaḥ saricchreṣṭhāṃ gaṅgām iva divaukasaḥ

09,036.048a tataḥ paścāt samāpetur ṛṣayaḥ satrayājinaḥ

09,036.048c te 'vakāśaṃ na dadṛśuḥ kurukṣetre mahāvratāḥ

09,036.049a tato yajñopavītais te tat tīrthaṃ nirmimāya vai

09,036.049c juhuvuś cāgnihotrāṇi cakruś ca vividhāḥ kriyāḥ

09,036.050a tatas tam ṛṣisaṃghātaṃ nirāśaṃ cintayānvitam

09,036.050c darśayām āsa rājendra teṣām arthe sarasvatī

09,036.051a tataḥ kuñjān bahūn kṛtvā saṃnivṛttā saridvarā

09,036.051c ṛṣīṇāṃ puṇyatapasāṃ kāruṇyāj janamejaya

09,036.052a tato nivṛtya rājendra teṣām arthe sarasvatī

09,036.052c bhūyaḥ pratīcyabhimukhī susrāva saritāṃ varā

09,036.053a amoghā gamanaṃ kṛtvā teṣāṃ bhūyo vrajāmy aham

09,036.053c ity adbhutaṃ mahac cakre tato rājan mahānadī

09,036.053d*0228_01 tatraiva kuñjamadhye tu sā jagāma sarasvatī

09,036.053d*0229_01 yathāgataṃ puṇyajalā kurukṣetraṃ praviśya ha

09,036.054a evaṃ sa kuñjo rājendra naimiṣeya iti smṛtaḥ

09,036.054c kurukṣetre kuruśreṣṭha kuruṣva mahatīḥ kriyāḥ

09,036.055a tatra kuñjān bahūn dṛṣṭvā saṃnivṛttāṃ ca tāṃ nadīm

09,036.055c babhūva vismayas tatra rāmasyātha mahātmanaḥ

09,036.056a upaspṛśya tu tatrāpi vidhivad yadunandanaḥ

09,036.056c dattvā dāyān dvijātibhyo bhāṇḍāni vividhāni ca

09,036.056e bhakṣyaṃ peyaṃ ca vividhaṃ brāhmaṇān pratyapādayat

09,036.057a tataḥ prāyād balo rājan pūjyamāno dvijātibhiḥ

09,036.057c sarasvatītīrthavaraṃ nānādvijagaṇāyutam

09,036.057d*0230_01 haṃsakāraṇḍavākīrṇaṃ cakravākopaśobhitam

09,036.058a badareṅgudakāśmaryaplakṣāśvatthavibhītakaiḥ

09,036.058c panasaiś ca palāśaiś ca karīraiḥ pīlubhis tathā

09,036.058d*0231_01 sālais tālais tamālaiś ca kakubhaiś ca saketakaiḥ

09,036.059a sarasvatītīraruhair bandhanaiḥ syandanais tathā

09,036.059c parūṣakavanaiś caiva bilvair āmrātakais tathā

09,036.060a atimuktakaṣaṇḍaiś ca pārijātaiś ca śobhitam

09,036.060c kadalīvanabhūyiṣṭham iṣṭaṃ kāntaṃ manoramam

09,036.061a vāyvambuphalaparṇādair dantolūkhalikair api

09,036.061c tathāśmakuṭṭair vāneyair munibhir bahubhir vṛtam

09,036.062a svādhyāyaghoṣasaṃghuṣṭaṃ mṛgayūthaśatākulam

09,036.062c ahiṃsrair dharmaparamair nṛbhir atyantasevitam

09,036.063a saptasārasvataṃ tīrtham ājagāma halāyudhaḥ

09,036.063c yatra maṅkaṇakaḥ siddhas tapas tepe mahāmuniḥ

09,037.001 janamejaya uvāca

09,037.001a saptasārasvataṃ kasmāt kaś ca maṅkaṇako muniḥ

09,037.001c kathaṃ siddhaś ca bhagavān kaś cāsya niyamo 'bhavat

09,037.002a kasya vaṃśe samutpannaḥ kiṃ cādhītaṃ dvijottama

09,037.002c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vidhivad dvijasattama

09,037.003 vaiśaṃpāyana uvāca

09,037.003a rājan sapta sarasvatyo yābhir vyāptam idaṃ jagat

09,037.003c āhūtā balavadbhir hi tatra tatra sarasvatī

09,037.004a suprabhā kāñcanākṣī ca viśālā mānasahradā

09,037.004c sarasvatī oghavatī suveṇur vimalodakā

09,037.005a pitāmahasya mahato vartamāne mahītale

09,037.005c vitate yajñavāṭe vai sameteṣu dvijātiṣu

09,037.006a puṇyāhaghoṣair vimalair vedānāṃ ninadais tathā

09,037.006c deveṣu caiva vyagreṣu tasmin yajñavidhau tadā

09,037.007a tatra caiva mahārāja dīkṣite prapitāmahe

09,037.007c yajatas tatra satreṇa sarvakāmasamṛddhinā

09,037.008a manasā cintitā hy arthā dharmārthakuśalais tadā

09,037.008c upatiṣṭhanti rājendra dvijātīṃs tatra tatra ha

09,037.009a jaguś ca tatra gandharvā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ

09,037.009c vāditrāṇi ca divyāni vādayām āsur añjasā

09,037.010a tasya yajñasya saṃpattyā tutuṣur devatā api

09,037.010c vismayaṃ paramaṃ jagmuḥ kim u mānuṣayonayaḥ

09,037.011a vartamāne tathā yajñe puṣkarasthe pitāmahe

09,037.011c abruvann ṛṣayo rājan nāyaṃ yajño mahāphalaḥ

09,037.011e na dṛśyate saricchreṣṭhā yasmād iha sarasvatī

09,037.012a tac chrutvā bhagavān prītaḥ sasmārātha sarasvatīm

09,037.012c pitāmahena yajatā āhūtā puṣkareṣu vai

09,037.012e suprabhā nāma rājendra nāmnā tatra sarasvatī

09,037.013a tāṃ dṛṣṭvā munayas tuṣṭā vegayuktāṃ sarasvatīm

09,037.013c pitāmahaṃ mānayantīṃ kratuṃ te bahu menire

09,037.014a evam eṣā saricchreṣṭhā puṣkareṣu sarasvatī

09,037.014c pitāmahārthaṃ saṃbhūtā tuṣṭyarthaṃ ca manīṣiṇām

09,037.015a naimiṣe munayo rājan samāgamya samāsate

09,037.015c tatra citrāḥ kathā hy āsan vedaṃ prati janeśvara

09,037.016a tatra te munayo hy āsan nānāsvādhyāyavedinaḥ

09,037.016c te samāgamya munayaḥ sasmarur vai sarasvatīm

09,037.017a sā tu dhyātā mahārāja ṛṣibhiḥ satrayājibhiḥ

09,037.017c samāgatānāṃ rājendra sahāyārthaṃ mahātmanām

09,037.017e ājagāma mahābhāgā tatra puṇyā sarasvatī

09,037.018a naimiṣe kāñcanākṣī tu munīnāṃ satrayājinām

09,037.018c āgatā saritāṃ śreṣṭhā tatra bhārata pūjitā

09,037.019a gayasya yajamānasya gayeṣv eva mahākratum

09,037.019c āhūtā saritāṃ śreṣṭhā gayayajñe sarasvatī

09,037.020a viśālāṃ tu gayeṣv āhur ṛṣayaḥ saṃśitavratāḥ

09,037.020c sarit sā himavatpārśvāt prasūtā śīghragāminī

09,037.021a auddālakes tathā yajñe yajatas tatra bhārata

09,037.021c samete sarvataḥ sphīte munīnāṃ maṇḍale tadā

09,037.022a uttare kosalābhāge puṇye rājan mahātmanaḥ

09,037.022c auddālakena yajatā pūrvaṃ dhyātā sarasvatī

09,037.023a ājagāma saricchreṣṭhā taṃ deśam ṛṣikāraṇāt

09,037.023c pūjyamānā munigaṇair valkalājinasaṃvṛtaiḥ

09,037.023e manohradeti vikhyātā sā hi tair manasā hṛtā

09,037.024a suveṇur ṛṣabhadvīpe puṇye rājarṣisevite

09,037.024c kuroś ca yajamānasya kurukṣetre mahātmanaḥ

09,037.024e ājagāma mahābhāgā saricchreṣṭhā sarasvatī

09,037.025a oghavaty api rājendra vasiṣṭhena mahātmanā

09,037.025c samāhūtā kurukṣetre divyatoyā sarasvatī

09,037.026a dakṣeṇa yajatā cāpi gaṅgādvāre sarasvatī

09,037.026b*0232_01 suveṇur iti vikhyātā prasrutā śīghragāminī

09,037.026c vimalodā bhagavatī brahmaṇā yajatā punaḥ

09,037.026e samāhūtā yayau tatra puṇye haimavate girau

09,037.027a ekībhūtās tatas tās tu tasmiṃs tīrthe samāgatāḥ

09,037.027c saptasārasvataṃ tīrthaṃ tatas tat prathitaṃ bhuvi

09,037.028a iti sapta sarasvatyo nāmataḥ parikīrtitāḥ

09,037.028c saptasārasvataṃ caiva tīrthaṃ puṇyaṃ tathā smṛtam

09,037.029a śṛṇu maṅkaṇakasyāpi kaumārabrahmacāriṇaḥ

09,037.029c āpagām avagāḍhasya rājan prakrīḍitaṃ mahat

09,037.030a dṛṣṭvā yadṛcchayā tatra striyam ambhasi bhārata

09,037.030c snāyantīṃ rucirāpāṅgīṃ digvāsasam aninditām

09,037.030e sarasvatyāṃ mahārāja caskande vīryam ambhasi

09,037.031a tad retaḥ sa tu jagrāha kalaśe vai mahātapāḥ

09,037.031b*0233_01 ṛṣiḥ paramadharmātmā tadā puruṣasattamaḥ

09,037.031c saptadhā pravibhāgaṃ tu kalaśasthaṃ jagāma ha

09,037.031e tatrarṣayaḥ sapta jātā jajñire marutāṃ gaṇāḥ

09,037.032a vāyuvego vāyubalo vāyuhā vāyumaṇḍalaḥ

09,037.032c vāyujvālo vāyuretā vāyucakraś ca vīryavān

09,037.032e evam ete samutpannā marutāṃ janayiṣṇavaḥ

09,037.033a idam anyac ca rājendra śṛṇv āścaryataraṃ bhuvi

09,037.033c maharṣeś caritaṃ yādṛk triṣu lokeṣu viśrutam

09,037.034a purā maṅkaṇakaḥ siddhaḥ kuśāgreṇeti naḥ śrutam

09,037.034c kṣataḥ kila kare rājaṃs tasya śākaraso 'sravat

09,037.034e sa vi śākarasaṃ dṛṣṭvā harṣāviṣṭaḥ pranṛttavān

09,037.035a tatas tasmin pranṛtte vai sthāvaraṃ jaṅgamaṃ ca yat

09,037.035c pranṛttam ubhayaṃ vīra tejasā tasya mohitam

09,037.036a brahmādibhiḥ surai rājann ṛṣibhiś ca tapodhanaiḥ

09,037.036c vijñapto vai mahādeva ṛṣer arthe narādhipa

09,037.036e nāyaṃ nṛtyed yathā deva tathā tvaṃ kartum arhasi

09,037.037a tato devo muniṃ dṛṣṭvā harṣāviṣṭam atīva ha

09,037.037c surāṇāṃ hitakāmārthaṃ mahādevo 'bhyabhāṣata

09,037.038a bho bho brāhmaṇa dharmajña kimarthaṃ narinartsi vai

09,037.038c harṣasthānaṃ kimarthaṃ vai tavedaṃ munisattama

09,037.038e tapasvino dharmapathe sthitasya dvijasattama

09,037.039 ṛṣir uvāca

09,037.039a kiṃ na paśyasi me brahman karāc chākarasaṃ srutam

09,037.039c yaṃ dṛṣṭvā vai pranṛtto 'haṃ harṣeṇa mahatā vibho

09,037.040a taṃ prahasyābravīd devo muniṃ rāgeṇa mohitam

09,037.040c ahaṃ na vismayaṃ vipra gacchāmīti prapaśya mām

09,037.041a evam uktvā muniśreṣṭhaṃ mahādevena dhīmatā

09,037.041c aṅgulyagreṇa rājendra svāṅguṣṭhas tāḍito 'bhavat

09,037.042a tato bhasma kṣatād rājan nirgataṃ himasaṃnibham

09,037.042c tad dṛṣṭvā vrīḍito rājan sa muniḥ pādayor gataḥ

09,037.042d*0234_01 mene devaṃ mahādevam idaṃ covāca vismitaḥ

09,037.042d*0235_01 uvāca pārvatīnātham indurekhāvataṃsakam

09,037.043 ṛṣir uvāca

09,037.043a nānyaṃ devād ahaṃ manye rudrāt parataraṃ mahat

09,037.043c surāsurasya jagato gatis tvam asi śūladhṛk

09,037.044a tvayā sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ vadantīha manīṣiṇaḥ

09,037.044c tvām eva sarvaṃ viśati punar eva yugakṣaye

09,037.045a devair api na śakyas tvaṃ parijñātuṃ kuto mayā

09,037.045c tvayi sarve sma dṛśyante surā brahmādayo 'nagha

09,037.045c*0236_01 **** **** bhāvā ye jagati sthitāḥ

09,037.045c*0236_02 tvām upāsanta varadaṃ

09,037.046a sarvas tvam asi devānāṃ kartā kārayitā ca ha

09,037.046c tvatprasādāt surāḥ sarve modantīhākutobhayāḥ

09,037.046d*0237_01 tvaṃ prabhuḥ paramaiśvaryād adhikaṃ bhāsi śaṃkara

09,037.046d*0237_02 tvayi brahmā ca viṣṇuś ca lokān saṃdhārya tiṣṭhataḥ

09,037.046d*0237_03 tvanmūlaṃ ca jagat sarvaṃ tvadantaṃ ca maheśvara

09,037.046d*0237_04 tvayā hi vitatā lokā sapteme sarvasaṃbhava

09,037.046d*0237_05 sarvathā sarvabhūteśa tvām evārcanti daivatam

09,037.046d*0237_06 tvanmayaṃ hi jagat sarvaṃ bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam

09,037.046d*0237_07 svargaṃ ca paramasthānaṃ nṛṇām abhyudayārthinām

09,037.046d*0237_08 dadāsi ca prasannas tvaṃ bhaktānāṃ parameśvara

09,037.046d*0237_09 anāvṛttipadaṃ nṝṇāṃ nityaṃ niḥśreyasārthinām

09,037.046d*0237_10 dadāsi karmiṇāṃ karma bhāvayan dhyānayogataḥ

09,037.046d*0237_11 na vṛthāsti mahādeva prasādas te maheśvara

09,037.046d*0237_12 yasmāt tvayopakaraṇāt karomi kamalekṣaṇa

09,037.046d*0237_13 prapadye śaraṇaṃ śaṃbhuṃ sarvadā sarvataḥ sthitam

09,037.046d*0237_14 karmaṇā manasā vācā tam evābhijagāma ha

09,037.047a evaṃ stutvā mahādevaṃ sa ṛṣiḥ praṇato 'bravīt

09,037.047b*0238_01 yad idaṃ cāpalaṃ deva kṛtam etat smayādikam

09,037.047c bhagavaṃs tvatprasādād vai tapo me na kṣared iti

09,037.048a tato devaḥ prītamanās tam ṛṣiṃ punar abravīt

09,037.048c tapas te vardhatāṃ vipra matprasādāt sahasradhā

09,037.048e āśrame ceha vatsyāmi tvayā sārdham ahaṃ sadā

09,037.049a saptasārasvate cāsmin yo mām arciṣyate naraḥ

09,037.049c na tasya durlabhaṃ kiṃ cid bhaviteha paratra ca

09,037.049e sārasvataṃ ca lokaṃ te gamiṣyanti na saṃśayaḥ

09,037.050a etan maṅkaṇakasyāpi caritaṃ bhūritejasaḥ

09,037.050b*0239_01 kathitaṃ ca nṛpatiśreṣṭha kiṃ bhūyaḥ kathayāmi te

09,037.050b*0240_01 saptasārasvataṃ cāpi yathotpannaṃ tathoditam

09,037.050c sa hi putraḥ sajanyāyām utpanno mātariśvanā

09,038.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,038.001a uṣitvā tatra rāmas tu saṃpūjyāśramavāsinaḥ

09,038.001c tathā maṅkaṇake prītiṃ śubhāṃ cakre halāyudhaḥ

09,038.002a dattvā dānaṃ dvijātibhyo rajanīṃ tām upoṣya ca

09,038.002c pūjito munisaṃghaiś ca prātar utthāya lāṅgalī

09,038.003a anujñāpya munīn sarvān spṛṣṭvā toyaṃ ca bhārata

09,038.003c prayayau tvarito rāmas tīrthahetor mahābalaḥ

09,038.004a tata auśanasaṃ tīrtham ājagāma halāyudhaḥ

09,038.004c kapālamocanaṃ nāma yatra mukto mahāmuniḥ

09,038.005a mahatā śirasā rājan grastajaṅgho mahodaraḥ

09,038.005c rākṣasasya mahārāja rāmakṣiptasya vai purā

09,038.006a tatra pūrvaṃ tapas taptaṃ kāvyena sumahātmanā

09,038.006c yatrāsya nītir akhilā prādurbhūtā mahātmanaḥ

09,038.006e tatrasthaś cintayām āsa daityadānavavigraham

09,038.007a tat prāpya ca balo rājaṃs tīrthapravaram uttamam

09,038.007c vidhivad dhi dadau vittaṃ brāhmaṇānāṃ mahātmanām

09,038.008 janamejaya uvāca

09,038.008a kapālamocanaṃ brahman kathaṃ yatra mahāmuniḥ

09,038.008c muktaḥ kathaṃ cāsya śiro lagnaṃ kena ca hetunā

09,038.009 vaiśaṃpāyana uvāca

09,038.009a purā vai daṇḍakāraṇye rāghaveṇa mahātmanā

09,038.009c vasatā rājaśārdūla rākṣasās tatra hiṃsitāḥ

09,038.010a janasthāne śiraś chinnaṃ rākṣasasya durātmanaḥ

09,038.010c kṣureṇa śitadhāreṇa tat papāta mahāvane

09,038.011a mahodarasya tal lagnaṃ jaṅghāyāṃ vai yadṛcchayā

09,038.011c vane vicarato rājann asthi bhittvāsphurat tadā

09,038.012a sa tena lagnena tadā dvijātir na śaśāka ha

09,038.012c abhigantuṃ mahāprājñas tīrthāny āyatanāni ca

09,038.013a sa pūtinā visravatā vedanārto mahāmuniḥ

09,038.013c jagāma sarvatīrthāni pṛthivyām iti naḥ śrutam

09,038.014a sa gatvā saritaḥ sarvāḥ samudrāṃś ca mahātapāḥ

09,038.014c kathayām āsa tat sarvam ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām

09,038.015a āplutaḥ sarvatīrtheṣu na ca mokṣam avāptavān

09,038.015c sa tu śuśrāva viprendro munīnāṃ vacanaṃ mahat

09,038.016a sarasvatyās tīrthavaraṃ khyātam auśanasaṃ tadā

09,038.016c sarvapāpapraśamanaṃ siddhakṣetram anuttamam

09,038.017a sa tu gatvā tatas tatra tīrtham auśanasaṃ dvijaḥ

09,038.017c tata auśanase tīrthe tasyopaspṛśatas tadā

09,038.017e tacchiraś caraṇaṃ muktvā papātāntarjale tadā

09,038.017f*0241_01 vimuktas tena śirasā paraṃ sukham avāpa ha

09,038.017f*0241_02 sa cāpy antarjale mūrdhā jagāmādarśanaṃ vibho

09,038.018a tataḥ sa virujo rājan pūtātmā vītakalmaṣaḥ

09,038.018c ājagāmāśramaṃ prītaḥ kṛtakṛtyo mahodaraḥ

09,038.019a so 'tha gatvāśramaṃ puṇyaṃ vipramukto mahātapāḥ

09,038.019c kathayām āsa tat sarvam ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām

09,038.020a te śrutvā vacanaṃ tasya tatas tīrthasya mānada

09,038.020c kapālamocanam iti nāma cakruḥ samāgatāḥ

09,038.020d*0242_01 sa cāpi tīrthapravaraṃ punar gatvā mahān ṛṣiḥ

09,038.020d*0242_02 pītvā payaḥ suvipulaṃ siddhim āyāt tadā muniḥ

09,038.021a tatra dattvā bahūn dāyān viprān saṃpūjya mādhavaḥ

09,038.021c jagāma vṛṣṇipravaro ruṣaṅgorāśramaṃ tadā

09,038.022a yatra taptaṃ tapo ghoram ārṣṭiṣeṇena bhārata

09,038.022c brāhmaṇyaṃ labdhavāṃs tatra viśvāmitro mahāmuniḥ

09,038.022d*0243_01 sarvakāmasamṛddhaṃ ca tad āśramapadaṃ mahat

09,038.022d*0243_02 munibhir brāhmaṇaiś caiva sevitaṃ sarvadā vibho

09,038.023a tato haladharaḥ śrīmān brāhmaṇaiḥ parivāritaḥ

09,038.023c jagāma yatra rājendra ruṣaṅgus tanum atyajat

09,038.024a ruṣaṅgur brāhmaṇo vṛddhas taponityaś ca bhārata

09,038.024c dehanyāse kṛtamanā vicintya bahudhā bahu

09,038.025a tataḥ sarvān upādāya tanayān vai mahātapāḥ

09,038.025c ruṣaṅgur abravīt tatra nayadhvaṃ mā pṛthūdakam

09,038.026a vijñāyātītavayasaṃ ruṣaṅguṃ te tapodhanāḥ

09,038.026c taṃ vai tīrtham upāninyuḥ sarasvatyās tapodhanam

09,038.027a sa taiḥ putrais tadā dhīmān ānīto vai sarasvatīm

09,038.027c puṇyāṃ tīrthaśatopetāṃ viprasaṃghair niṣevitām

09,038.028a sa tatra vidhinā rājann āplutaḥ sumahātapāḥ

09,038.028c jñātvā tīrthaguṇāṃś caiva prāhedam ṛṣisattamaḥ

09,038.028e suprītaḥ puruṣavyāghra sarvān putrān upāsataḥ

09,038.028f*0244_01 provāca karma tattvajñaḥ prītas tīrthasya darśanāt

09,038.029a sarasvaty uttare tīre yas tyajed ātmanas tanum

09,038.029c pṛthūdake japyaparo nainaṃ śvomaraṇaṃ tapet

09,038.030a tatrāplutya sa dharmātmā upaspṛśya halāyudhaḥ

09,038.030c dattvā caiva bahūn dāyān viprāṇāṃ vipravatsalaḥ

09,038.031a sasarja yatra bhagavāṃl lokāṃl lokapitāmahaḥ

09,038.031c yatrārṣṭiṣeṇaḥ kauravya brāhmaṇyaṃ saṃśitavrataḥ

09,038.031e tapasā mahatā rājan prāptavān ṛṣisattamaḥ

09,038.032a sindhudvīpaś ca rājarṣir devāpiś ca mahātapāḥ

09,038.032c brāhmaṇyaṃ labdhavān yatra viśvāmitro mahāmuniḥ

09,038.032e mahātapasvī bhagavān ugratejā mahātapāḥ

09,038.033a tatrājagāma balavān balabhadraḥ pratāpavān

09,039.001 janamejaya uvāca

09,039.001a katham ārṣṭiṣeṇo bhagavān vipulaṃ taptavāṃs tapaḥ

09,039.001c sindhudvīpaḥ kathaṃ cāpi brāhmaṇyaṃ labdhavāṃs tadā

09,039.002a devāpiś ca kathaṃ brahman viśvāmitraś ca sattama

09,039.002c tan mamācakṣva bhagavan paraṃ kautūhalaṃ hi me

09,039.003 vaiśaṃpāyana uvāca

09,039.003a purā kṛtayuge rājann ārṣṭiṣeṇo dvijottamaḥ

09,039.003c vasan gurukule nityaṃ nityam adhyayane rataḥ

09,039.004a tasya rājan gurukule vasato nityam eva ha

09,039.004c samāptiṃ nāgamad vidyā nāpi vedā viśāṃ pate

09,039.005a sa nirviṇṇas tato rājaṃs tapas tepe mahātapāḥ

09,039.005c tato vai tapasā tena prāpya vedān anuttamān

09,039.006a sa vidvān vedayuktaś ca siddhaś cāpy ṛṣisattamaḥ

09,039.006b*0245_01 tatāpa rājan saṃprāpya tīrthaṃ vai sumahātapāḥ

09,039.006c tatra tīrthe varān prādāt trīn eva sumahātapāḥ

09,039.007a asmiṃs tīrthe mahānadyā adyaprabhṛti mānavaḥ

09,039.007c āpluto vājimedhasya phalaṃ prāpnoti puṣkalam

09,039.008a adyaprabhṛti naivātra bhayaṃ vyālād bhaviṣyati

09,039.008c api cālpena yatnena phalaṃ prāpsyati puṣkalam

09,039.009a evam uktvā mahātejā jagāma tridivaṃ muniḥ

09,039.009c evaṃ siddhaḥ sa bhagavān ārṣṭiṣeṇaḥ pratāpavān

09,039.010a tasminn eva tadā tīrthe sindhudvīpaḥ pratāpavān

09,039.010c devāpiś ca mahārāja brāhmaṇyaṃ prāpatur mahat

09,039.011a tathā ca kauśikas tāta taponityo jitendriyaḥ

09,039.011c tapasā vai sutaptena brāhmaṇatvam avāptavān

09,039.012a gādhir nāma mahān āsīt kṣatriyaḥ prathito bhuvi

09,039.012c tasya putro 'bhavad rājan viśvāmitraḥ pratāpavān

09,039.013a sa rājā kauśikas tāta mahāyogy abhavat kila

09,039.013c sa putram abhiṣicyātha viśvāmitraṃ mahātapāḥ

09,039.014a dehanyāse manaś cakre tam ūcuḥ praṇatāḥ prajāḥ

09,039.014c na gantavyaṃ mahāprājña trāhi cāsmān mahābhayāt

09,039.015a evam uktaḥ pratyuvāca tato gādhiḥ prajās tadā

09,039.015c viśvasya jagato goptā bhaviṣyati suto mama

09,039.016a ity uktvā tu tato gādhir viśvāmitraṃ niveśya ca

09,039.016c jagāma tridivaṃ rājan viśvāmitro 'bhavan nṛpaḥ

09,039.016c*0246_01 **** **** pathā vai puṇyakarmaṇām

09,039.016c*0246_02 tathā gādhisuto rājā

09,039.016e na ca śaknoti pṛthivīṃ yatnavān api rakṣitum

09,039.017a tataḥ śuśrāva rājā sa rākṣasebhyo mahābhayam

09,039.017c niryayau nagarāc cāpi caturaṅgabalānvitaḥ

09,039.018a sa gatvā dūram adhvānaṃ vasiṣṭhāśramam abhyayāt

09,039.018c tasya te sainikā rājaṃś cakrus tatrānayān bahūn

09,039.019a tatas tu bhagavān vipro vasiṣṭho ''śramam abhyayāt

09,039.019c dadṛśe ca tataḥ sarvaṃ bhajyamānaṃ mahāvanam

09,039.020a tasya kruddho mahārāja vasiṣṭho munisattamaḥ

09,039.020c sṛjasva śabarān ghorān iti svāṃ gām uvāca ha

09,039.021a tathoktā sāsṛjad dhenuḥ puruṣān ghoradarśanān

09,039.021c te ca tad balam āsādya babhañjuḥ sarvatodiśam

09,039.022a tad dṛṣṭvā vidrutaṃ sainyaṃ viśvāmitras tu gādhijaḥ

09,039.022c tapaḥ paraṃ manyamānas tapasy eva mano dadhe

09,039.023a so 'smiṃs tīrthavare rājan sarasvatyāḥ samāhitaḥ

09,039.023c niyamaiś copavāsaiś ca karśayan deham ātmanaḥ

09,039.024a jalāhāro vāyubhakṣaḥ parṇāhāraś ca so 'bhavat

09,039.024c tathā sthaṇḍilaśāyī ca ye cānye niyamāḥ pṛthak

09,039.025a asakṛt tasya devās tu vratavighnaṃ pracakrire

09,039.025c na cāsya niyamād buddhir apayāti mahātmanaḥ

09,039.026a tataḥ pareṇa yatnena taptvā bahuvidhaṃ tapaḥ

09,039.026c tejasā bhāskarākāro gādhijaḥ samapadyata

09,039.027a tapasā tu tathā yuktaṃ viśvāmitraṃ pitāmahaḥ

09,039.027c amanyata mahātejā varado varam asya tat

09,039.028a sa tu vavre varaṃ rājan syām ahaṃ brāhmaṇas tv iti

09,039.028c tatheti cābravīd brahmā sarvalokapitāmahaḥ

09,039.029a sa labdhvā tapasogreṇa brāhmaṇatvaṃ mahāyaśāḥ

09,039.029c vicacāra mahīṃ kṛtsnāṃ kṛtakāmaḥ suropamaḥ

09,039.030a tasmiṃs tīrthavare rāmaḥ pradāya vividhaṃ vasu

09,039.030c payasvinīs tathā dhenūr yānāni śayanāni ca

09,039.031a tathā vastrāṇy alaṃkāraṃ bhakṣyaṃ peyaṃ ca śobhanam

09,039.031c adadān mudito rājan pūjayitvā dvijottamān

09,039.032a yayau rājaṃs tato rāmo bakasyāśramam antikāt

09,039.032c yatra tepe tapas tīvraṃ dālbhyo baka iti śrutiḥ

09,040.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,040.001a brahmayonibhir ākīrṇaṃ jagāma yadunandanaḥ

09,040.001c yatra dālbhyo bako rājan paśvarthaṃ sumahātapāḥ

09,040.001c*0247_01 **** **** dhṛtarāṣṭreṇa satkṛtaḥ

09,040.001c*0247_02 kiṃ cit prapāṃ pade mātraṃ (sic)

09,040.001e juhāva dhṛtarāṣṭrasya rāṣṭraṃ vaicitravīryiṇaḥ

09,040.002a tapasā ghorarūpeṇa karśayan deham ātmanaḥ

09,040.002c krodhena mahatāviṣṭo dharmātmā vai pratāpavān

09,040.003a purā hi naimiṣeyāṇāṃ satre dvādaśavārṣike

09,040.003c vṛtte viśvajito 'nte vai pāñcālān ṛṣayo 'gaman

09,040.004a tatreśvaram ayācanta dakṣiṇārthaṃ manīṣiṇaḥ

09,040.004b*0248_01 tatra te lebhire rājan pāñcālebhyo maharṣayaḥ

09,040.004c balānvitān vatsatarān nirvyādhīn ekaviṃśatim

09,040.004d*0249_01 teṣāṃ vipradadau rājā brāhmaṇānāṃ vṛṣāṃs tadā

09,040.005a tān abravīd bako vṛddho vibhajadhvaṃ paśūn iti

09,040.005c paśūn etān ahaṃ tyaktvā bhikṣiṣye rājasattamam

09,040.006a evam uktvā tato rājann ṛṣīn sarvān pratāpavān

09,040.006c jagāma dhṛtarāṣṭrasya bhavanaṃ brāhmaṇottamaḥ

09,040.007a sa samīpagato bhūtvā dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram

09,040.007c ayācata paśūn dālbhyaḥ sa cainaṃ ruṣito 'bravīt

09,040.008a yadṛcchayā mṛtā dṛṣṭvā gās tadā nṛpasattama

09,040.008c etān paśūn naya kṣipraṃ brahmabandho yadīcchasi

09,040.009a ṛṣis tv atha vacaḥ śrutvā cintayām āsa dharmavit

09,040.009c aho bata nṛśaṃsaṃ vai vākyam ukto 'smi saṃsadi

09,040.010a cintayitvā muhūrtaṃ ca roṣāviṣṭo dvijottamaḥ

09,040.010c matiṃ cakre vināśāya dhṛtarāṣṭrasya bhūpateḥ

09,040.011a sa utkṛtya mṛtānāṃ vai māṃsāni dvijasattamaḥ

09,040.011c juhāva dhṛtarāṣṭrasya rāṣṭraṃ narapateḥ purā

09,040.012a avakīrṇe sarasvatyās tīrthe prajvālya pāvakam

09,040.012c bako dālbhyo mahārāja niyamaṃ param āsthitaḥ

09,040.012e sa tair eva juhāvāsya rāṣṭraṃ māṃsair mahātapāḥ

09,040.013a tasmiṃs tu vidhivat satre saṃpravṛtte sudāruṇe

09,040.013c akṣīyata tato rāṣṭraṃ dhṛtarāṣṭrasya pārthiva

09,040.013d*0250_01 tataḥ prakṣīyamāṇaṃ tad rāṣṭraṃ tasya mahīpateḥ

09,040.014a chidyamānaṃ yathānantaṃ vanaṃ paraśunā vibho

09,040.014c babhūvāpahataṃ tac cāpy avakīrṇam acetanam

09,040.015a dṛṣṭvā tad avakīrṇaṃ tu rāṣṭraṃ sa manujādhipaḥ

09,040.015c babhūva durmanā rājaṃś cintayām āsa ca prabhuḥ

09,040.016a mokṣārtham akarod yatnaṃ brāhmaṇaiḥ sahitaḥ purā

09,040.016b*0251_01 na ca śreyo 'dhyagacchat tu kṣīyate rāṣṭram eva ca

09,040.016c athāsau pārthivaḥ khinnas te ca viprās tadā nṛpa

09,040.017a yadā cāpi na śaknoti rāṣṭraṃ mocayituṃ nṛpa

09,040.017c atha vaiprāśnikāṃs tatra papraccha janamejaya

09,040.018a tato vaiprāśnikāḥ prāhuḥ paśuviprakṛtas tvayā

09,040.018c māṃsair abhijuhotīti tava rāṣṭraṃ munir bakaḥ

09,040.019a tena te hūyamānasya rāṣṭrasyāsya kṣayo mahān

09,040.019c tasyaitat tapasaḥ karma yena te hy anayo mahān

09,040.019d*0252_01 yadīcchasi mahābāho śāntiṃ rāṣṭrasya bhūmipa

09,040.019e apāṃ kuñje sarasvatyās taṃ prasādaya pārthiva

09,040.020a sarasvatīṃ tato gatvā sa rājā bakam abravīt

09,040.020c nipatya śirasā bhūmau prāñjalir bharatarṣabha

09,040.021a prasādaye tvā bhagavann aparādhaṃ kṣamasva me

09,040.021c mama dīnasya lubdhasya maurkhyeṇa hatacetasaḥ

09,040.021e tvaṃ gatis tvaṃ ca me nāthaḥ prasādaṃ kartum arhasi

09,040.022a taṃ tathā vilapantaṃ tu śokopahatacetasam

09,040.022c dṛṣṭvā tasya kṛpā jajñe rāṣṭraṃ tac ca vyamocayat

09,040.023a ṛṣiḥ prasannas tasyābhūt saṃrambhaṃ ca vihāya saḥ

09,040.023c mokṣārthaṃ tasya rāṣṭrasya juhāva punar āhutim

09,040.024a mokṣayitvā tato rāṣṭraṃ pratigṛhya paśūn bahūn

09,040.024c hṛṣṭātmā naimiṣāraṇyaṃ jagāma punar eva hi

09,040.025a dhṛtarāṣṭro 'pi dharmātmā svasthacetā mahāmanāḥ

09,040.025c svam eva nagaraṃ rājā pratipede maharddhimat

09,040.026a tatra tīrthe mahārāja bṛhaspatir udāradhīḥ

09,040.026c asurāṇām abhāvāya bhāvāya ca divaukasām

09,040.027a māṃsair api juhāveṣṭim akṣīyanta tato 'surāḥ

09,040.027c daivatair api saṃbhagnā jitakāśibhir āhave

09,040.028a tatrāpi vidhivad dattvā brāhmaṇebhyo mahāyaśāḥ

09,040.028c vājinaḥ kuñjarāṃś caiva rathāṃś cāśvatarīyutān

09,040.029a ratnāni ca mahārhāṇi dhanaṃ dhānyaṃ ca puṣkalam

09,040.029c yayau tīrthaṃ mahābāhur yāyātaṃ pṛthivīpate

09,040.030a yatra yajñe yayātes tu mahārāja sarasvatī

09,040.030c sarpiḥ payaś ca susrāva nāhuṣasya mahātmanaḥ

09,040.031a tatreṣṭvā puruṣavyāghro yayātiḥ pṛthivīpatiḥ

09,040.031c ākrāmad ūrdhvaṃ mudito lebhe lokāṃś ca puṣkalān

09,040.031d*0253_01 punas tatra ca rājñas tu yayāter yajataḥ prabhoḥ

09,040.031d*0253_02 audāryaṃ paramaṃ kṛtvā bhaktiṃ cātmani śāśvatīm

09,040.031d*0253_03 dadau kāmān brāhmaṇebhyo yān yān yo manasecchati

09,040.031d*0253_04 yo yatra sthita eveha āhūto yajñasaṃstare

09,040.031d*0253_05 tasya tasya saric chreṣṭhā gṛhādiśayanādikam

09,040.031d*0253_06 yatra saṃbhojanaṃ caiva dānaṃ nānāvidhaṃ bahu

09,040.031d*0253_07 te manyamānā rājñas tu saṃpradānam anuttamam

09,040.031d*0253_08 rājānaṃ tuṣṭuvuḥ prītā dattvā caivāśiṣaḥ śubhāḥ

09,040.032a yayāter yajamānasya yatra rājan sarasvatī

09,040.032c prasṛtā pradadau kāmān brāhmaṇānāṃ mahātmanām

09,040.033a yatra yatra hi yo vipro yān yān kāmān abhīpsati

09,040.033c tatra tatra saricchreṣṭhā sasarja subahūn rasān

09,040.034a tatra devāḥ sagandharvāḥ prītā yajñasya saṃpadā

09,040.034c vismitā mānuṣāś cāsan dṛṣṭvā tāṃ yajñasaṃpadam

09,040.035a tatas tālaketur mahādharmasetur; mahātmā kṛtātmā mahādānanityaḥ

09,040.035c vasiṣṭhāpavāhaṃ mahābhīmavegaṃ; dhṛtātmā jitātmā samabhyājagāma

09,041.001 janamejaya uvāca

09,041.001a vasiṣṭhasyāpavāho vai bhīmavegaḥ kathaṃ nu saḥ

09,041.001c kimarthaṃ ca saricchreṣṭhā tam ṛṣiṃ pratyavāhayat

09,041.002a kena cāsyābhavad vairaṃ kāraṇaṃ kiṃ ca tat prabho

09,041.002c śaṃsa pṛṣṭo mahāprājña na hi tṛpyāmi kathyatām

09,041.003 vaiśaṃpāyana uvāca

09,041.003a viśvāmitrasya caivarṣer vasiṣṭhasya ca bhārata

09,041.003c bhṛśaṃ vairam abhūd rājaṃs tapaḥspardhākṛtaṃ mahat

09,041.004a āśramo vai vasiṣṭhasya sthāṇutīrthe 'bhavan mahān

09,041.004c pūrvataḥ paścimaś cāsīd viśvāmitrasya dhīmataḥ

09,041.005a yatra sthāṇur mahārāja taptavān sumahat tapaḥ

09,041.005c yatrāsya karma tad ghoraṃ pravadanti manīṣiṇaḥ

09,041.006a yatreṣṭvā bhagavān sthāṇuḥ pūjayitvā sarasvatīm

09,041.006c sthāpayām āsa tat tīrthaṃ sthāṇutīrtham iti prabho

09,041.007a tatra sarve surāḥ skandam abhyaṣiñcan narādhipa

09,041.007c senāpatyena mahatā surārivinibarhaṇam

09,041.008a tasmin sarasvatītīrthe viśvāmitro mahāmuniḥ

09,041.008c vasiṣṭhaṃ cālayām āsa tapasogreṇa tac chṛṇu

09,041.009a viśvāmitravasiṣṭhau tāv ahany ahani bhārata

09,041.009c spardhāṃ tapaḥkṛtāṃ tīvrāṃ cakratus tau tapodhanau

09,041.010a tatrāpy adhikasaṃtāpo viśvāmitro mahāmuniḥ

09,041.010c dṛṣṭvā tejo vasiṣṭhasya cintām abhijagāma ha

09,041.010e tasya buddhir iyaṃ hy āsīd dharmanityasya bhārata

09,041.011a iyaṃ sarasvatī tūrṇaṃ matsamīpaṃ tapodhanam

09,041.011c ānayiṣyati vegena vasiṣṭhaṃ japatāṃ varam

09,041.011e ihāgataṃ dvijaśreṣṭhaṃ haniṣyāmi na saṃśayaḥ

09,041.012a evaṃ niścitya bhagavān viśvāmitro mahāmuniḥ

09,041.012c sasmāra saritāṃ śreṣṭhāṃ krodhasaṃraktalocanaḥ

09,041.013a sā dhyātā muninā tena vyākulatvaṃ jagāma ha

09,041.013c jajñe cainaṃ mahāvīryaṃ mahākopaṃ ca bhāminī

09,041.014a tata enaṃ vepamānā vivarṇā prāñjalis tadā

09,041.014c upatasthe munivaraṃ viśvāmitraṃ sarasvatī

09,041.015a hatavīrā yathā nārī sābhavad duḥkhitā bhṛśam

09,041.015c brūhi kiṃ karavāṇīti provāca munisattamam

09,041.016a tām uvāca muniḥ kruddho vasiṣṭhaṃ śīghram ānaya

09,041.016c yāvad enaṃ nihanmy adya tac chrutvā vyathitā nadī

09,041.017a sāñjaliṃ tu tataḥ kṛtvā puṇḍarīkanibhekṣaṇā

09,041.017c vivyathe suvirūḍheva latā vāyusamīritā

09,041.018a tathāgatāṃ tu tāṃ dṛṣṭvā vepamānāṃ kṛtāñjalim

09,041.018c viśvāmitro 'bravīt kruddho vasiṣṭhaṃ śīghram ānaya

09,041.019a tato bhītā saricchreṣṭhā cintayām āsa bhārata

09,041.019c ubhayoḥ śāpayor bhītā katham etad bhaviṣyati

09,041.019d*0254_01 prākampata bhṛśaṃ bhītā vāyunevāhatā latā

09,041.019d*0254_02 tathārūpāṃ tu tāṃ dṛṣṭvā munir āha mahānadīm

09,041.019d*0254_03 avicāraṃ vasiṣṭhaṃ tvam ānayasvāntikaṃ mama

09,041.019d*0254_04 sā tasya vacanaṃ śrutvā jñātvā pāpaṃ cikīrṣitam

09,041.019d*0254_05 vasiṣṭhasya prabhāvaṃ ca jānanty apratimaṃ bhuvi

09,041.020a sābhigamya vasiṣṭhaṃ tu imam artham acodayat

09,041.020c yad uktā saritāṃ śreṣṭhā viśvāmitreṇa dhīmatā

09,041.021a ubhayoḥ śāpayor bhītā vepamānā punaḥ punaḥ

09,041.021c cintayitvā mahāśāpam ṛṣivitrāsitā bhṛśam

09,041.022a tāṃ kṛśāṃ ca vivarṇāṃ ca dṛṣṭvā cintāsamanvitām

09,041.022c uvāca rājan dharmātmā vasiṣṭho dvipadāṃ varaḥ

09,041.023a trāhy ātmānaṃ saricchreṣṭhe vaha māṃ śīghragāminī

09,041.023c viśvāmitraḥ śaped dhi tvāṃ mā kṛthās tvaṃ vicāraṇām

09,041.024a tasya tad vacanaṃ śrutvā kṛpāśīlasya sā sarit

09,041.024c cintayām āsa kauravya kiṃ kṛtaṃ sukṛtaṃ bhavet

09,041.025a tasyāś cintā samutpannā vasiṣṭho mayy atīva hi

09,041.025c kṛtavān hi dayāṃ nityaṃ tasya kāryaṃ hitaṃ mayā

09,041.026a atha kūle svake rājañ japantam ṛṣisattamam

09,041.026c juhvānaṃ kauśikaṃ prekṣya sarasvaty abhyacintayat

09,041.027a idam antaram ity eva tataḥ sā saritāṃ varā

09,041.027c kūlāpahāram akarot svena vegena sā sarit

09,041.028a tena kūlāpahāreṇa maitrāvaruṇir auhyata

09,041.028c uhyamānaś ca tuṣṭāva tadā rājan sarasvatīm

09,041.029a pitāmahasya sarasaḥ pravṛttāsi sarasvati

09,041.029c vyāptaṃ cedaṃ jagat sarvaṃ tavaivāmbhobhir uttamaiḥ

09,041.030a tvam evākāśagā devi megheṣūtsṛjase payaḥ

09,041.030c sarvāś cāpas tvam eveti tvatto vayam adhīmahe

09,041.031a puṣṭir dyutis tathā kīrtiḥ siddhir vṛddhir umā tathā

09,041.031c tvam eva vāṇī svāhā tvaṃ tvayy āyattam idaṃ jagat

09,041.031e tvam eva sarvabhūteṣu vasasīha caturvidhā

09,041.032a evaṃ sarasvatī rājan stūyamānā maharṣiṇā

09,041.032c vegenovāha taṃ vipraṃ viśvāmitrāśramaṃ prati

09,041.032e nyavedayata cābhīkṣṇaṃ viśvāmitrāya taṃ munim

09,041.033a tam ānītaṃ sarasvatyā dṛṣṭvā kopasamanvitaḥ

09,041.033b*0255_01 astrodyataḥ samuttiṣṭhad viśvāmitro muniṃ prati

09,041.033b*0255_02 taṃ gṛhītāyudhaṃ dṛṣṭvā vasiṣṭhāntakaraṃ munim

09,041.033b*0255_03 kauśikaṃ sumahat kruddhaṃ kālamṛtyum ivāparam

09,041.033c athānveṣat praharaṇaṃ vasiṣṭhāntakaraṃ tadā

09,041.034a taṃ tu kruddham abhiprekṣya brahmahatyābhayān nadī

09,041.034c apovāha vasiṣṭhaṃ tu prācīṃ diśam atandritā

09,041.034e ubhayoḥ kurvatī vākyaṃ vañcayitvā tu gādhijam

09,041.035a tato 'pavāhitaṃ dṛṣṭvā vasiṣṭham ṛṣisattamam

09,041.035c abravīd atha saṃkruddho viśvāmitro hy amarṣaṇaḥ

09,041.036a yasmān mā tvaṃ saricchreṣṭhe vañcayitvā punar gatā

09,041.036c śoṇitaṃ vaha kalyāṇi rakṣogrāmaṇisaṃmatam

09,041.037a tataḥ sarasvatī śaptā viśvāmitreṇa dhīmatā

09,041.037c avahac choṇitonmiśraṃ toyaṃ saṃvatsaraṃ tadā

09,041.038a atharṣayaś ca devāś ca gandharvāpsarasas tathā

09,041.038c sarasvatīṃ tathā dṛṣṭvā babhūvur bhṛśaduḥkhitāḥ

09,041.039a evaṃ vasiṣṭhāpavāho loke khyāto janādhipa

09,041.039c āgacchac ca punar mārgaṃ svam eva saritāṃ varā

09,042.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,042.001a sā śaptā tena kruddhena viśvāmitreṇa dhīmatā

09,042.001c tasmiṃs tīrthavare śubhre śoṇitaṃ samupāvahat

09,042.002a athājagmus tato rājan rākṣasās tatra bhārata

09,042.002c tatra te śoṇitaṃ sarve pibantaḥ sukham āsate

09,042.003a tṛptāś ca subhṛśaṃ tena sukhitā vigatajvarāḥ

09,042.003c nṛtyantaś ca hasantaś ca yathā svargajitas tathā

09,042.004a kasya cit tv atha kālasya ṛṣayaḥ satapodhanāḥ

09,042.004c tīrthayātrāṃ samājagmuḥ sarasvatyāṃ mahīpate

09,042.005a teṣu sarveṣu tīrtheṣu āplutya munipuṃgavāḥ

09,042.005c prāpya prītiṃ parāṃ cāpi tapolubdhā viśāradāḥ

09,042.005e prayayur hi tato rājan yena tīrthaṃ hi tat tathā

09,042.006a athāgamya mahābhāgās tat tīrthaṃ dāruṇaṃ tadā

09,042.006c dṛṣṭvā toyaṃ sarasvatyāḥ śoṇitena pariplutam

09,042.006e pīyamānaṃ ca rakṣobhir bahubhir nṛpasattama

09,042.007a tān dṛṣṭvā rākṣasān rājan munayaḥ saṃśitavratāḥ

09,042.007c paritrāṇe sarasvatyāḥ paraṃ yatnaṃ pracakrire

09,042.008a te tu sarve mahābhāgāḥ samāgamya mahāvratāḥ

09,042.008c āhūya saritāṃ śreṣṭhām idaṃ vacanam abruvan

09,042.009a kāraṇaṃ brūhi kalyāṇi kimarthaṃ te hrado hy ayam

09,042.009c evam ākulatāṃ yātaḥ śrutvā pāsyāmahe vayam

09,042.010a tataḥ sā sarvam ācaṣṭa yathāvṛttaṃ pravepatī

09,042.010c duḥkhitām atha tāṃ dṛṣṭvā ta ūcur vai tapodhanāḥ

09,042.011a kāraṇaṃ śrutam asmābhiḥ śāpaś caiva śruto 'naghe

09,042.011c kariṣyanti tu yat prāptaṃ sarva eva tapodhanāḥ

09,042.012a evam uktvā saricchreṣṭhām ūcus te 'tha parasparam

09,042.012c vimocayāmahe sarve śāpād etāṃ sarasvatīm

09,042.012d*0256_01 te sarve brāhmaṇā rājaṃs tapobhir niyamais tathā

09,042.012d*0256_02 upavāsaiś ca vividhair yamaiḥ kaṣṭavratais tathā

09,042.012d*0256_03 ārādhya paśubhartāraṃ mahādevaṃ jagatpatim

09,042.012d*0256_04 mokṣayām āsus tāṃ devīṃ saricchreṣṭhāṃ sarasvatīm

09,042.013a teṣāṃ tu vacanād eva prakṛtisthā sarasvatī

09,042.013c prasannasalilā jajñe yathā pūrvaṃ tathaiva hi

09,042.013d*0257_01 evam uktvā ca munayo duḥkhāc caināṃ vyamocayan

09,042.013e vimuktā ca saricchreṣṭhā vibabhau sā yathā purā

09,042.014a dṛṣṭvā toyaṃ sarasvatyā munibhis tais tathā kṛtam

09,042.014b*0258_01 tān eva śaraṇaṃ jagmū rākṣasāḥ kṣudhitās tathā

09,042.014c kṛtāñjalīs tato rājan rākṣasāḥ kṣudhayārditāḥ

09,042.014e ūcus tān vai munīn sarvān kṛpāyuktān punaḥ punaḥ

09,042.015a vayaṃ hi kṣudhitāś caiva dharmād dhīnāś ca śāśvatāt

09,042.015c na ca naḥ kāmakāro 'yaṃ yad vayaṃ pāpakāriṇaḥ

09,042.016a yuṣmākaṃ cāprasādena duṣkṛtena ca karmaṇā

09,042.016c pakṣo 'yaṃ vardhate 'smākaṃ yataḥ sma brahmarākṣasāḥ

09,042.017a evaṃ hi vaiśyaśūdrāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ tathaiva ca

09,042.017c ye brāhmaṇān pradviṣanti te bhavantīha rākṣasāḥ

09,042.018a ācāryam ṛtvijaṃ caiva guruṃ vṛddhajanaṃ tathā

09,042.018c prāṇino ye 'vamanyante te bhavantīha rākṣasāḥ

09,042.018e yoṣitāṃ caiva pāpānāṃ yonidoṣeṇa vardhate

09,042.018f*0259_01 pakṣo 'smākam ṛṣiśreṣṭhā yad atrānantaraṃ kṣamam

09,042.019a tat kurudhvam ihāsmākaṃ kāruṇyaṃ dvijasattamāḥ

09,042.019c śaktā bhavantaḥ sarveṣāṃ lokānām api tāraṇe

09,042.020a teṣāṃ te munayaḥ śrutvā tuṣṭuvus tāṃ mahānadīm

09,042.020c mokṣārthaṃ rakṣasāṃ teṣām ūcuḥ prayatamānasāḥ

09,042.021a kṣutakīṭāvapannaṃ ca yac cocchiṣṭāśitaṃ bhavet

09,042.021c keśāvapannam ādhūtam ārugṇam api yad bhavet

09,042.021d*0260_01 avadhūtam avijñātam atiśītaṃ ca yad bhavet

09,042.021d*0260_02 patitānnaṃ sūtikānnaṃ puṃścalyānnaṃ ca yad bhavet

09,042.021e śvabhiḥ saṃspṛṣṭam annaṃ ca bhāgo 'sau rakṣasām iha

09,042.022a tasmāj jñātvā sadā vidvān etāny annāni varjayet

09,042.022c rākṣasānnam asau bhuṅkte yo bhuṅkte hy annam īdṛśam

09,042.023a śodhayitvā tatas tīrtham ṛṣayas te tapodhanāḥ

09,042.023c mokṣārthaṃ rākṣasānāṃ ca nadīṃ tāṃ pratyacodayan

09,042.024a maharṣīṇāṃ mataṃ jñātvā tataḥ sā saritāṃ varā

09,042.024c aruṇām ānayām āsa svāṃ tanuṃ puruṣarṣabha

09,042.025a tasyāṃ te rākṣasāḥ snātvā tanūs tyaktvā divaṃ gatāḥ

09,042.025c aruṇāyāṃ mahārāja brahmahatyāpahā hi sā

09,042.026a etam artham abhijñāya devarājaḥ śatakratuḥ

09,042.026c tasmiṃs tīrthavare snātvā vimuktaḥ pāpmanā kila

09,042.027 janamejaya uvāca

09,042.027a kimarthaṃ bhagavāñ śakro brahmahatyām avāptavān

09,042.027c katham asmiṃś ca tīrthe vai āplutyākalmaṣo 'bhavat

09,042.028 vaiśaṃpāyana uvāca

09,042.028a śṛṇuṣvaitad upākhyānaṃ yathāvṛttaṃ janeśvara

09,042.028c yathā bibheda samayaṃ namucer vāsavaḥ purā

09,042.029a namucir vāsavād bhītaḥ sūryaraśmiṃ samāviśat

09,042.029c tenendraḥ sakhyam akarot samayaṃ cedam abravīt

09,042.030a nārdreṇa tvā na śuṣkeṇa na rātrau nāpi vāhani

09,042.030c vadhiṣyāmy asuraśreṣṭha sakhe satyena te śape

09,042.031a evaṃ sa kṛtvā samayaṃ sṛṣṭvā nīhāram īśvaraḥ

09,042.031c cicchedāsya śiro rājann apāṃ phenena vāsavaḥ

09,042.032a tac chiro namuceś chinnaṃ pṛṣṭhataḥ śakram anvayāt

09,042.032c he mitrahan pāpa iti bruvāṇaṃ śakram antikāt

09,042.033a evaṃ sa śirasā tena codyamānaḥ punaḥ punaḥ

09,042.033c pitāmahāya saṃtapta evam arthaṃ nyavedayat

09,042.034a tam abravīl lokagurur aruṇāyāṃ yathāvidhi

09,042.034c iṣṭvopaspṛśa devendra brahmahatyāpahā hi sā

09,042.034d*0261_01 eṣā puṇyajalā śakra kṛtā munibhir eva tu

09,042.034d*0261_02 nigūḍham asyā gamanam ihāsīt pūrvam eva tu

09,042.034d*0261_03 tato 'bhyetyāruṇāṃ devīṃ plāvayām āsa vāriṇā

09,042.034d*0261_04 sarasvatyāruṇāyāś ca puṇyo 'yaṃ saṃgamo mahān

09,042.034d*0261_05 iha tvaṃ yaja devendra dada dānāny anekaśaḥ

09,042.034d*0261_06 atrāplutya sughorāt tvaṃ pātakād vipramokṣyase

09,042.035a ity uktaḥ sa sarasvatyāḥ kuñje vai janamejaya

09,042.035c iṣṭvā yathāvad balabhid aruṇāyām upāspṛśat

09,042.036a sa muktaḥ pāpmanā tena brahmahatyākṛtena ha

09,042.036b*0262_01 brahmaṇo vacanāc chakro 'yajad yajñair anekaśaḥ

09,042.036b*0262_02 dattvā dānāny anekāni snātvā tīrthe śatakratuḥ

09,042.036b*0262_03 vipāpmā virajāḥ śrīmān brahmavadhyāṃ vidhūya saḥ

09,042.036c jagāma saṃhṛṣṭamanās tridivaṃ tridaśeśvaraḥ

09,042.037a śiras tac cāpi namuces tatraivāplutya bhārata

09,042.037c lokān kāmadughān prāptam akṣayān rājasattama

09,042.038a tatrāpy upaspṛśya balo mahātmā; dattvā ca dānāni pṛthagvidhāni

09,042.038c avāpya dharmaṃ param āryakarmā; jagāma somasya mahat sa tīrtham

09,042.039a yatrāyajad rājasūyena somaḥ; sākṣāt purā vidhivat pārthivendra

09,042.039c atrir dhīmān vipramukhyo babhūva; hotā yasmin kratumukhye mahātmā

09,042.040a yasyānte 'bhūt sumahān dānavānāṃ; daiteyānāṃ rākṣasānāṃ ca devaiḥ

09,042.040c sa saṃgrāmas tārakākhyaḥ sutīvro; yatra skandas tārakākhyaṃ jaghāna

09,042.041a senāpatyaṃ labdhavān devatānāṃ; mahāseno yatra daityāntakartā

09,042.041c sākṣāc cātra nyavasat kārttikeyaḥ; sadā kumāro yatra sa plakṣarājaḥ

09,043.001 janamejaya uvāca

09,043.001a sarasvatyāḥ prabhāvo 'yam uktas te dvijasattama

09,043.001c kumārasyābhiṣekaṃ tu brahman vyākhyātum arhasi

09,043.002a yasmin kāle ca deśe ca yathā ca vadatāṃ vara

09,043.002c yaiś cābhiṣikto bhagavān vidhinā yena ca prabhuḥ

09,043.003a skando yathā ca daityānām akarot kadanaṃ mahat

09,043.003c tathā me sarvam ācakṣva paraṃ kautūhalaṃ hi me

09,043.004 vaiśaṃpāyana uvāca

09,043.004a kuruvaṃśasya sadṛśam idaṃ kautūhalaṃ tava

09,043.004c harṣam utpādayaty etad vaco me janamejaya

09,043.005a hanta te kathayiṣyāmi śṛṇvānasya janādhipa

09,043.005c abhiṣekaṃ kumārasya prabhāvaṃ ca mahātmanaḥ

09,043.006a tejo māheśvaraṃ skannam agnau prapatitaṃ purā

09,043.006c tat sarvabhakṣo bhagavān nāśakad dagdhum akṣayam

09,043.007a tenāsīdati tejasvī dīptimān havyavāhanaḥ

09,043.007c na caiva dhārayām āsa garbhaṃ tejomayaṃ tadā

09,043.008a sa gaṅgām abhisaṃgamya niyogād brahmaṇaḥ prabhuḥ

09,043.008c garbham āhitavān divyaṃ bhāskaropamatejasam

09,043.009a atha gaṅgāpi taṃ garbham asahantī vidhāraṇe

09,043.009c utsasarja girau ramye himavaty amarārcite

09,043.010a sa tatra vavṛdhe lokān āvṛtya jvalanātmajaḥ

09,043.010c dadṛśur jvalanākāraṃ taṃ garbham atha kṛttikāḥ

09,043.011a śarastambe mahātmānam analātmajam īśvaram

09,043.011c mamāyam iti tāḥ sarvāḥ putrārthinyo 'bhicakramuḥ

09,043.012a tāsāṃ viditvā bhāvaṃ taṃ mātṝṇāṃ bhagavān prabhuḥ

09,043.012c prasnutānāṃ payaḥ ṣaḍbhir vadanair apibat tadā

09,043.013a taṃ prabhāvaṃ samālakṣya tasya bālasya kṛttikāḥ

09,043.013c paraṃ vismayam āpannā devyo divyavapurdharāḥ

09,043.014a yatrotsṛṣṭaḥ sa bhagavān gaṅgayā girimūrdhani

09,043.014c sa śailaḥ kāñcanaḥ sarvaḥ saṃbabhau kurusattama

09,043.015a vardhatā caiva garbheṇa pṛthivī tena rañjitā

09,043.015c ataś ca sarve saṃvṛttā girayaḥ kāñcanākarāḥ

09,043.016a kumāraś ca mahāvīryaḥ kārttikeya iti smṛtaḥ

09,043.016c gāṅgeyaḥ pūrvam abhavan mahāyogabalānvitaḥ

09,043.017a sa devas tapasā caiva vīryeṇa ca samanvitaḥ

09,043.017c vavṛdhe 'tīva rājendra candravat priyadarśanaḥ

09,043.018a sa tasmin kāñcane divye śarastambe śriyā vṛtaḥ

09,043.018c stūyamānas tadā śete gandharvair munibhis tathā

09,043.019a tathainam anvanṛtyanta devakanyāḥ sahasraśaḥ

09,043.019c divyavāditranṛttajñāḥ stuvantyaś cārudarśanāḥ

09,043.020a anvāste ca nadī devaṃ gaṅgā vai saritāṃ varā

09,043.020c dadhāra pṛthivī cainaṃ bibhratī rūpam uttamam

09,043.021a jātakarmādikās tasya kriyāś cakre bṛhaspatiḥ

09,043.021c vedaś cainaṃ caturmūrtir upatasthe kṛtāñjaliḥ

09,043.022a dhanurvedaś catuṣpādaḥ śastragrāmaḥ sasaṃgrahaḥ

09,043.022c tatrainaṃ samupātiṣṭhat sākṣād vāṇī ca kevalā

09,043.023a sa dadarśa mahāvīryaṃ devadevam umāpatim

09,043.023c śailaputryā sahāsīnaṃ bhūtasaṃghaśatair vṛtam

09,043.024a nikāyā bhūtasaṃghānāṃ paramādbhutadarśanāḥ

09,043.024c vikṛtā vikṛtākārā vikṛtābharaṇadhvajāḥ

09,043.025a vyāghrasiṃharkṣavadanā biḍālamakarānanāḥ

09,043.025c vṛṣadaṃśamukhāś cānye gajoṣṭravadanās tathā

09,043.026a ulūkavadanāḥ ke cid gṛdhragomāyudarśanāḥ

09,043.026c krauñcapārāvatanibhair vadanai rāṅkavair api

09,043.027a śvāvicchalyakagodhānāṃ kharaiḍakagavāṃ tathā

09,043.027c sadṛśāni vapūṃṣy anye tatra tatra vyadhārayan

09,043.028a ke cic chailāmbudaprakhyāś cakrālātagadāyudhāḥ

09,043.028c ke cid añjanapuñjābhāḥ ke cic chvetācalaprabhāḥ

09,043.029a saptamātṛgaṇāś caiva samājagmur viśāṃ pate

09,043.029c sādhyā viśve 'tha maruto vasavaḥ pitaras tathā

09,043.030a rudrādityās tathā siddhā bhujagā dānavāḥ khagāḥ

09,043.030c brahmā svayaṃbhūr bhagavān saputraḥ saha viṣṇunā

09,043.031a śakras tathābhyayād draṣṭuṃ kumāravaram acyutam

09,043.031c nāradapramukhāś cāpi devagandharvasattamāḥ

09,043.032a devarṣayaś ca siddhāś ca bṛhaspatipurogamāḥ

09,043.032c ṛbhavo nāma varadā devānām api devatāḥ

09,043.032e te 'pi tatra samājagmur yāmā dhāmāś ca sarvaśaḥ

09,043.033a sa tu bālo 'pi bhagavān mahāyogabalānvitaḥ

09,043.033c abhyājagāma deveśaṃ śūlahastaṃ pinākinam

09,043.034a tam āvrajantam ālakṣya śivasyāsīn manogatam

09,043.034c yugapac chailaputryāś ca gaṅgāyāḥ pāvakasya ca

09,043.035a kiṃ nu pūrvam ayaṃ bālo gauravād abhyupaiṣyati

09,043.035c api mām iti sarveṣāṃ teṣām āsīn manogatam

09,043.036a teṣām etam abhiprāyaṃ caturṇām upalakṣya saḥ

09,043.036c yugapad yogam āsthāya sasarja vividhās tanūḥ

09,043.037a tato 'bhavac caturmūrtiḥ kṣaṇena bhagavān prabhuḥ

09,043.037c skandaḥ śākho viśākhaś ca naigameṣaś ca pṛṣṭhataḥ

09,043.038a evaṃ sa kṛtvā hy ātmānaṃ caturdhā bhagavān prabhuḥ

09,043.038c yato rudras tataḥ skando jagāmādbhutadarśanaḥ

09,043.039a viśākhas tu yayau yena devī girivarātmajā

09,043.039c śākho yayau ca bhagavān vāyumūrtir vibhāvasum

09,043.039e naigameṣo 'gamad gaṅgāṃ kumāraḥ pāvakaprabhaḥ

09,043.040a sarve bhāsvaradehās te catvāraḥ samarūpiṇaḥ

09,043.040c tān samabhyayur avyagrās tad adbhutam ivābhavat

09,043.041a hāhākāro mahān āsīd devadānavarakṣasām

09,043.041c tad dṛṣṭvā mahad āścaryam adbhutaṃ romaharṣaṇam

09,043.042a tato rudraś ca devī ca pāvakaś ca pitāmaham

09,043.042c gaṅgayā sahitāḥ sarve praṇipetur jagatpatim

09,043.043a praṇipatya tatas te tu vidhivad rājapuṃgava

09,043.043c idam ūcur vaco rājan kārttikeyapriyepsayā

09,043.044a asya bālasya bhagavann ādhipatyaṃ yathepsitam

09,043.044c asmatpriyārthaṃ deveśa sadṛśaṃ dātum arhasi

09,043.045a tataḥ sa bhagavān dhīmān sarvalokapitāmahaḥ

09,043.045c manasā cintayām āsa kim ayaṃ labhatām iti

09,043.046a aiśvaryāṇi hi sarvāṇi devagandharvarakṣasām

09,043.046c bhūtayakṣavihaṃgānāṃ pannagānāṃ ca sarvaśaḥ

09,043.047a pūrvam evādideśāsau nikāyeṣu mahātmanām

09,043.047c samarthaṃ ca tam aiśvarye mahāmatir amanyata

09,043.048a tato muhūrtaṃ sa dhyātvā devānāṃ śreyasi sthitaḥ

09,043.048c senāpatyaṃ dadau tasmai sarvabhūteṣu bhārata

09,043.049a sarvadevanikāyānāṃ ye rājānaḥ pariśrutāḥ

09,043.049c tān sarvān vyādideśāsmai sarvabhūtapitāmahaḥ

09,043.050a tataḥ kumāram ādāya devā brahmapurogamāḥ

09,043.050c abhiṣekārtham ājagmuḥ śailendraṃ sahitās tataḥ

09,043.051a puṇyāṃ haimavatīṃ devīṃ saricchreṣṭhāṃ sarasvatīm

09,043.051c samantapañcake yā vai triṣu lokeṣu viśrutā

09,043.052a tatra tīre sarasvatyāḥ puṇye sarvaguṇānvite

09,043.052c niṣedur devagandharvāḥ sarve saṃpūrṇamānasāḥ

09,044.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,044.001a tato 'bhiṣekasaṃbhārān sarvān saṃbhṛtya śāstrataḥ

09,044.001c bṛhaspatiḥ samiddhe 'gnau juhāvājyaṃ yathāvidhi

09,044.002a tato himavatā datte maṇipravaraśobhite

09,044.002c divyaratnācite divye niṣaṇṇaḥ paramāsane

09,044.003a sarvamaṅgalasaṃbhārair vidhimantrapuraskṛtam

09,044.003c ābhiṣecanikaṃ dravyaṃ gṛhītvā devatāgaṇāḥ

09,044.004a indrāviṣṇū mahāvīryau sūryācandramasau tathā

09,044.004c dhātā caiva vidhātā ca tathā caivānilānalau

09,044.005a pūṣṇā bhagenāryamṇā ca aṃśena ca vivasvatā

09,044.005c rudraś ca sahito dhīmān mitreṇa varuṇena ca

09,044.006a rudrair vasubhir ādityair aśvibhyāṃ ca vṛtaḥ prabhuḥ

09,044.006c viśvedevair marudbhiś ca sādhyaiś ca pitṛbhiḥ saha

09,044.007a gandharvair apsarobhiś ca yakṣarākṣasapannagaiḥ

09,044.007c devarṣibhir asaṃkhyeyais tathā brahmarṣibhir varaiḥ

09,044.008a vaikhānasair vālakhilyair vāyvāhārair marīcipaiḥ

09,044.008c bhṛgubhiś cāṅgirobhiś ca yatibhiś ca mahātmabhiḥ

09,044.008e sarvair vidyādharaiḥ puṇyair yogasiddhais tathā vṛtaḥ

09,044.009a pitāmahaḥ pulastyaś ca pulahaś ca mahātapāḥ

09,044.009c aṅgirāḥ kaśyapo 'triś ca marīcir bhṛgur eva ca

09,044.010a kratur haraḥ pracetāś ca manur dakṣas tathaiva ca

09,044.010c ṛtavaś ca grahāś caiva jyotīṃṣi ca viśāṃ pate

09,044.011a mūrtimatyaś ca sarito vedāś caiva sanātanāḥ

09,044.011c samudrāś ca hradāś caiva tīrthāni vividhāni ca

09,044.011e pṛthivī dyaur diśaś caiva pādapāś ca janādhipa

09,044.012a aditir devamātā ca hrīḥ śrīḥ svāhā sarasvatī

09,044.012c umā śacī sinīvālī tathā cānumatiḥ kuhūḥ

09,044.012e rākā ca dhiṣaṇā caiva patnyaś cānyā divaukasām

09,044.013a himavāṃś caiva vindhyaś ca meruś cānekaśṛṅgavān

09,044.013c airāvataḥ sānucaraḥ kalāḥ kāṣṭhās tathaiva ca

09,044.013e māsārdhamāsā ṛtavas tathā rātryahanī nṛpa

09,044.014a uccaiḥśravā hayaśreṣṭho nāgarājaś ca vāmanaḥ

09,044.014c aruṇo garuḍaś caiva vṛkṣāś cauṣadhibhiḥ saha

09,044.015a dharmaś ca bhagavān devaḥ samājagmur hi saṃgatāḥ

09,044.015c kālo yamaś ca mṛtyuś ca yamasyānucarāś ca ye

09,044.016a bahulatvāc ca noktā ye vividhā devatāgaṇāḥ

09,044.016c te kumārābhiṣekārthaṃ samājagmus tatas tataḥ

09,044.017a jagṛhus te tadā rājan sarva eva divaukasaḥ

09,044.017c ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ maṅgalāni ca sarvaśaḥ

09,044.018a divyasaṃbhārasaṃyuktaiḥ kalaśaiḥ kāñcanair nṛpa

09,044.018c sarasvatībhiḥ puṇyābhir divyatoyābhir eva tu

09,044.019a abhyaṣiñcan kumāraṃ vai saṃprahṛṣṭā divaukasaḥ

09,044.019c senāpatiṃ mahātmānam asurāṇāṃ bhayāvaham

09,044.020a purā yathā mahārāja varuṇaṃ vai jaleśvaram

09,044.020c tathābhyaṣiñcad bhagavān brahmā lokapitāmahaḥ

09,044.020e kaśyapaś ca mahātejā ye cānye nānukīrtitāḥ

09,044.021a tasmai brahmā dadau prīto balino vātaraṃhasaḥ

09,044.021c kāmavīryadharān siddhān mahāpāriṣadān prabhuḥ

09,044.022a nandiṣeṇaṃ lohitākṣaṃ ghaṇṭākarṇaṃ ca saṃmatam

09,044.022c caturtham asyānucaraṃ khyātaṃ kumudamālinam

09,044.023a tataḥ sthāṇuṃ mahāvegaṃ mahāpāriṣadaṃ kratum

09,044.023c māyāśatadharaṃ kāmaṃ kāmavīryabalānvitam

09,044.023e dadau skandāya rājendra surārivinibarhaṇam

09,044.024a sa hi devāsure yuddhe daityānāṃ bhīmakarmaṇām

09,044.024c jaghāna dorbhyāṃ saṃkruddhaḥ prayutāni caturdaśa

09,044.025a tathā devā dadus tasmai senāṃ nairṛtasaṃkulām

09,044.025c devaśatrukṣayakarīm ajayyāṃ viśvarūpiṇīm

09,044.026a jayaśabdaṃ tataś cakrur devāḥ sarve savāsavāḥ

09,044.026c gandharvayakṣarakṣāṃsi munayaḥ pitaras tathā

09,044.027a yamaḥ prādād anucarau yamakālopamāv ubhau

09,044.027c unmāthaṃ ca pramāthaṃ ca mahāvīryau mahādyutī

09,044.028a subhrājo bhāskaraś caiva yau tau sūryānuyāyinau

09,044.028c tau sūryaḥ kārttikeyāya dadau prītaḥ pratāpavān

09,044.029a kailāsaśṛṅgasaṃkāśau śvetamālyānulepanau

09,044.029c somo 'py anucarau prādān maṇiṃ sumaṇim eva ca

09,044.030a jvālājihvaṃ tathā jyotir ātmajāya hutāśanaḥ

09,044.030c dadāv anucarau śūrau parasainyapramāthinau

09,044.031a parighaṃ ca vaṭaṃ caiva bhīmaṃ ca sumahābalam

09,044.031c dahatiṃ dahanaṃ caiva pracaṇḍau vīryasaṃmatau

09,044.031e aṃśo 'py anucarān pañca dadau skandāya dhīmate

09,044.032a utkrośaṃ paṅkajaṃ caiva vajradaṇḍadharāv ubhau

09,044.032c dadāv analaputrāya vāsavaḥ paravīrahā

09,044.032e tau hi śatrūn mahendrasya jaghnatuḥ samare bahūn

09,044.033a cakraṃ vikramakaṃ caiva saṃkramaṃ ca mahābalam

09,044.033c skandāya trīn anucarān dadau viṣṇur mahāyaśāḥ

09,044.034a vardhanaṃ nandanaṃ caiva sarvavidyāviśāradau

09,044.034c skandāya dadatuḥ prītāv aśvinau bharatarṣabha

09,044.035a kundanaṃ kusumaṃ caiva kumudaṃ ca mahāyaśāḥ

09,044.035c ḍambarāḍambarau caiva dadau dhātā mahātmane

09,044.036a vakrānuvakrau balinau meṣavaktrau balotkaṭau

09,044.036c dadau tvaṣṭā mahāmāyau skandāyānucarau varau

09,044.037a suvrataṃ satyasaṃdhaṃ ca dadau mitro mahātmane

09,044.037c kumārāya mahātmānau tapovidyādharau prabhuḥ

09,044.038a sudarśanīyau varadau triṣu lokeṣu viśrutau

09,044.038c suprabhaṃ ca mahātmānaṃ śubhakarmāṇam eva ca

09,044.038e kārttikeyāya saṃprādād vidhātā lokaviśrutau

09,044.039a pālitakaṃ kālikaṃ ca mahāmāyāvināv ubhau

09,044.039c pūṣā ca pārṣadau prādāt kārttikeyāya bhārata

09,044.040a balaṃ cātibalaṃ caiva mahāvaktrau mahābalau

09,044.040c pradadau kārttikeyāya vāyur bharatasattama

09,044.041a ghasaṃ cātighasaṃ caiva timivaktrau mahābalau

09,044.041c pradadau kārttikeyāya varuṇaḥ satyasaṃgaraḥ

09,044.042a suvarcasaṃ mahātmānaṃ tathaivāpy ativarcasam

09,044.042c himavān pradadau rājan hutāśanasutāya vai

09,044.043a kāñcanaṃ ca mahātmānaṃ meghamālinam eva ca

09,044.043c dadāv anucarau merur agniputrāya bhārata

09,044.044a sthiraṃ cātisthiraṃ caiva merur evāparau dadau

09,044.044c mahātmane 'gniputrāya mahābalaparākramau

09,044.045a ucchritaṃ cātiśṛṅgaṃ ca mahāpāṣāṇayodhinau

09,044.045c pradadāv agniputrāya vindhyaḥ pāriṣadāv ubhau

09,044.046a saṃgrahaṃ vigrahaṃ caiva samudro 'pi gadādharau

09,044.046c pradadāv agniputrāya mahāpāriṣadāv ubhau

09,044.047a unmādaṃ puṣpadantaṃ ca śaṅkukarṇaṃ tathaiva ca

09,044.047c pradadāv agniputrāya pārvatī śubhadarśanā

09,044.048a jayaṃ mahājayaṃ caiva nāgau jvalanasūnave

09,044.048c pradadau puruṣavyāghra vāsukiḥ pannageśvaraḥ

09,044.049a evaṃ sādhyāś ca rudrāś ca vasavaḥ pitaras tathā

09,044.049c sāgarāḥ saritaś caiva girayaś ca mahābalāḥ

09,044.050a daduḥ senāgaṇādhyakṣāñ śūlapaṭṭiśadhāriṇaḥ

09,044.050c divyapraharaṇopetān nānāveṣavibhūṣitān

09,044.051a śṛṇu nāmāni cānyeṣāṃ ye 'nye skandasya sainikāḥ

09,044.051c vividhāyudhasaṃpannāś citrābharaṇavarmiṇaḥ

09,044.052a śaṅkukarṇo nikumbhaś ca padmaḥ kumuda eva ca

09,044.052c ananto dvādaśabhujas tathā kṛṣṇopakṛṣṇakau

09,044.053a droṇaśravāḥ kapiskandhaḥ kāñcanākṣo jalaṃdhamaḥ

09,044.053c akṣasaṃtarjano rājan kunadīkas tamobhrakṛt

09,044.054a ekākṣo dvādaśākṣaś ca tathaivaikajaṭaḥ prabhuḥ

09,044.054c sahasrabāhur vikaṭo vyāghrākṣaḥ kṣitikampanaḥ

09,044.055a puṇyanāmā sunāmā ca suvaktraḥ priyadarśanaḥ

09,044.055c pariśrutaḥ kokanadaḥ priyamālyānulepanaḥ

09,044.056a ajodaro gajaśirāḥ skandhākṣaḥ śatalocanaḥ

09,044.056c jvālājihvaḥ karālaś ca sitakeśo jaṭī hariḥ

09,044.056d*0263_01 pariśrutaḥ kokanadaḥ kṛṣṇakeśo jaṭādharaḥ

09,044.057a caturdaṃṣṭro 'ṣṭajihvaś ca meghanādaḥ pṛthuśravāḥ

09,044.057c vidyudakṣo dhanurvaktro jaṭharo mārutāśanaḥ

09,044.058a udarākṣo jhaṣākṣaś ca vajranābho vasuprabhaḥ

09,044.058c samudravego rājendra śailakampī tathaiva ca

09,044.059a putrameṣaḥ pravāhaś ca tathā nandopanandakau

09,044.059c dhūmraḥ śvetaḥ kaliṅgaś ca siddhārtho varadas tathā

09,044.060a priyakaś caiva nandaś ca gonandaś ca pratāpavān

09,044.060c ānandaś ca pramodaś ca svastiko dhruvakas tathā

09,044.061a kṣemavāpaḥ sujātaś ca siddhayātraś ca bhārata

09,044.061c govrajaḥ kanakāpīḍo mahāpāriṣadeśvaraḥ

09,044.062a gāyano hasanaś caiva bāṇaḥ khaḍgaś ca vīryavān

09,044.062c vaitālī cātitālī ca tathā katikavātikau

09,044.063a haṃsajaḥ paṅkadigdhāṅgaḥ samudronmādanaś ca ha

09,044.063c raṇotkaṭaḥ prahāsaś ca śvetaśīrṣaś ca nandakaḥ

09,044.064a kālakaṇṭhaḥ prabhāsaś ca tathā kumbhāṇḍako 'paraḥ

09,044.064c kālakākṣaḥ sitaś caiva bhūtalonmathanas tathā

09,044.064d*0264_01 samudronmadanaś caiva mahānādī raṇotkaṭaḥ

09,044.064d*0264_02 kālakaś ca prahāsaś ca tathāṅgārakavahnikau

09,044.064d*0264_03 ete cānye ca bahavo mahāśālī raṇotkaṭaḥ

09,044.065a yajñavāhaḥ pravāhaś ca devayājī ca somapaḥ

09,044.065c sajālaś ca mahātejāḥ krathakrāthau ca bhārata

09,044.066a tuhanaś ca tuhānaś ca citradevaś ca vīryavān

09,044.066c madhuraḥ suprasādaś ca kirīṭī ca mahābalaḥ

09,044.067a vasano madhuvarṇaś ca kalaśodara eva ca

09,044.067c dhamanto manmathakaraḥ sūcīvaktraś ca vīryavān

09,044.068a śvetavaktraḥ suvaktraś ca cāruvaktraś ca pāṇḍuraḥ

09,044.068c daṇḍabāhuḥ subāhuś ca rajaḥ kokilakas tathā

09,044.069a acalaḥ kanakākṣaś ca bālānām ayikaḥ prabhuḥ

09,044.069c saṃcārakaḥ kokanado gṛdhravaktraś ca jambukaḥ

09,044.070a lohāśavaktro jaṭharaḥ kumbhavaktraś ca kuṇḍakaḥ

09,044.070c madgugrīvaś ca kṛṣṇaujā haṃsavaktraś ca candrabhāḥ

09,044.070d*0265_01 candramāḥ pāṇikarmā ca uḍukaś ca mahābalaḥ

09,044.071a pāṇikūrmā ca śambūkaḥ pañcavaktraś ca śikṣakaḥ

09,044.071c cāṣavaktraś ca jambūkaḥ śākavaktraś ca kuṇḍakaḥ

09,044.072a yogayuktā mahātmānaḥ satataṃ brāhmaṇapriyāḥ

09,044.072c paitāmahā mahātmāno mahāpāriṣadāś ca ha

09,044.072e yauvanasthāś ca bālāś ca vṛddhāś ca janamejaya

09,044.073a sahasraśaḥ pāriṣadāḥ kumāram upatasthire

09,044.073c vaktrair nānāvidhair ye tu śṛṇu tāñ janamejaya

09,044.074a kūrmakukkuṭavaktrāś ca śaśolūkamukhās tathā

09,044.074a*0266_01 **** **** dīrghavaktrāś ca bhārata

09,044.074a*0266_02 śvagomāyumukhāś caiva

09,044.074c kharoṣṭravadanāś caiva varāhavadanās tathā

09,044.075a manuṣyameṣavaktrāś ca sṛgālavadanās tathā

09,044.075c bhīmā makaravaktrāś ca śiṃśumāramukhās tathā

09,044.076a mārjāraśaśavaktrāś ca dīrghavaktrāś ca bhārata

09,044.076c nakulolūkavaktrāś ca śvavaktrāś ca tathāpare

09,044.077a ākhubabhrukavaktrāś ca mayūravadanās tathā

09,044.077c matsyameṣānanāś cānye ajāvimahiṣānanāḥ

09,044.078a ṛkṣaśārdūlavaktrāś ca dvīpisiṃhānanās tathā

09,044.078c bhīmā gajānanāś caiva tathā nakramukhāḥ pare

09,044.079a garuḍānanāḥ khaḍgamukhā vṛkakākamukhās tathā

09,044.079c gokharoṣṭramukhāś cānye vṛṣadaṃśamukhās tathā

09,044.080a mahājaṭharapādāṅgās tārakākṣāś ca bhārata

09,044.080c pārāvatamukhāś cānye tathā vṛṣamukhāḥ pare

09,044.081a kokilāvadanāś cānye śyenatittirikānanāḥ

09,044.081c kṛkalāsamukhāś caiva virajombaradhāriṇaḥ

09,044.082a vyālavaktrāḥ śūlamukhāś caṇḍavaktrāḥ śatānanāḥ

09,044.082c āśīviṣāś cīradharā gonāsāvaraṇās tathā

09,044.083a sthūlodarāḥ kṛśāṅgāś ca sthūlāṅgāś ca kṛśodarāḥ

09,044.083c hrasvagrīvā mahākarṇā nānāvyālavibhūṣitāḥ

09,044.084a gajendracarmavasanās tathā kṛṣṇājināmbarāḥ

09,044.084c skandhemukhā mahārāja tathā hy udaratomukhāḥ

09,044.085a pṛṣṭhemukhā hanumukhās tathā jaṅghāmukhā api

09,044.085c pārśvānanāś ca bahavo nānādeśamukhās tathā

09,044.086a tathā kīṭapataṃgānāṃ sadṛśāsyā gaṇeśvarāḥ

09,044.086c nānāvyālamukhāś cānye bahubāhuśirodharāḥ

09,044.087a nānāvṛkṣabhujāḥ ke cit kaṭiśīrṣās tathāpare

09,044.087c bhujaṃgabhogavadanā nānāgulmanivāsinaḥ

09,044.088a cīrasaṃvṛtagātrāś ca tathā phalakavāsasaḥ

09,044.088c nānāveṣadharāś caiva carmavāsasa eva ca

09,044.088c*0267_01 **** **** nānāmālyānulepanāḥ

09,044.088c*0267_02 nānāvastradharāś caiva

09,044.089a uṣṇīṣiṇo mukuṭinaḥ kambugrīvāḥ suvarcasaḥ

09,044.089c kirīṭinaḥ pañcaśikhās tathā kaṭhinamūrdhajāḥ

09,044.090a triśikhā dviśikhāś caiva tathā saptaśikhāḥ pare

09,044.090c śikhaṇḍino mukuṭino muṇḍāś ca jaṭilās tathā

09,044.091a citramālyadharāḥ ke cit ke cid romānanās tathā

09,044.091c divyamālyāmbaradharāḥ satataṃ priyavigrahāḥ

09,044.091d*0268_01 vigrahaikarasā nityam ajeyāḥ surasattamaiḥ

09,044.092a kṛṣṇā nirmāṃsavaktrāś ca dīrghapṛṣṭhā nirūdarāḥ

09,044.092c sthūlapṛṣṭhā hrasvapṛṣṭhāḥ pralambodaramehanāḥ

09,044.093a mahābhujā hrasvabhujā hrasvagātrāś ca vāmanāḥ

09,044.093c kubjāś ca dīrghajaṅghāś ca hastikarṇaśirodharāḥ

09,044.094a hastināsāḥ kūrmanāsā vṛkanāsās tathāpare

09,044.094c dīrghoṣṭhā dīrghajihvāś ca vikarālā hy adhomukhāḥ

09,044.095a mahādaṃṣṭrā hrasvadaṃṣṭrāś caturdaṃṣṭrās tathāpare

09,044.095c vāraṇendranibhāś cānye bhīmā rājan sahasraśaḥ

09,044.096a suvibhaktaśarīrāś ca dīptimantaḥ svalaṃkṛtāḥ

09,044.096c piṅgākṣāḥ śaṅkukarṇāś ca vakranāsāś ca bhārata

09,044.097a pṛthudaṃṣṭrā mahādaṃṣṭrāḥ sthūlauṣṭhā harimūrdhajāḥ

09,044.097c nānāpādauṣṭhadaṃṣṭrāś ca nānāhastaśirodharāḥ

09,044.097e nānāvarmabhir ācchannā nānābhāṣāś ca bhārata

09,044.098a kuśalā deśabhāṣāsu jalpanto 'nyonyam īśvarāḥ

09,044.098c hṛṣṭāḥ paripatanti sma mahāpāriṣadās tathā

09,044.099a dīrghagrīvā dīrghanakhā dīrghapādaśirobhujāḥ

09,044.099c piṅgākṣā nīlakaṇṭhāś ca lambakarṇāś ca bhārata

09,044.100a vṛkodaranibhāś caiva ke cid añjanasaṃnibhāḥ

09,044.100c śvetāṅgā lohitagrīvāḥ piṅgākṣāś ca tathāpare

09,044.100e kalmāṣā bahavo rājaṃś citravarṇāś ca bhārata

09,044.101a cāmarāpīḍakanibhāḥ śvetalohitarājayaḥ

09,044.101c nānāvarṇāḥ savarṇāś ca mayūrasadṛśaprabhāḥ

09,044.101d*0269_01 nānāpraharaṇā ye vai nānāśastrāstrakovidāḥ

09,044.102a punaḥ praharaṇāny eṣāṃ kīrtyamānāni me śṛṇu

09,044.102c śeṣaiḥ kṛtaṃ pāriṣadair āyudhānāṃ parigraham

09,044.103a pāśodyatakarāḥ ke cid vyāditāsyāḥ kharānanāḥ

09,044.103c pṛthvakṣā nīlakaṇṭhāś ca tathā parighabāhavaḥ

09,044.104a śataghnīcakrahastāś ca tathā musalapāṇayaḥ

09,044.104c śūlāsihastāś ca tathā mahākāyā mahābalāḥ

09,044.105a gadābhuśuṇḍihastāś ca tathā tomarapāṇayaḥ

09,044.105c asimudgarahastāś ca daṇḍahastāś ca bhārata

09,044.106a āyudhair vividhair ghorair mahātmāno mahājavāḥ

09,044.106c mahābalā mahāvegā mahāpāriṣadās tathā

09,044.107a abhiṣekaṃ kumārasya dṛṣṭvā hṛṣṭā raṇapriyāḥ

09,044.107c ghaṇṭājālapinaddhāṅgā nanṛtus te mahaujasaḥ

09,044.108a ete cānye ca bahavo mahāpāriṣadā nṛpa

09,044.108c upatasthur mahātmānaṃ kārttikeyaṃ yaśasvinam

09,044.109a divyāś cāpy āntarikṣāś ca pārthivāś cānilopamāḥ

09,044.109c vyādiṣṭā daivataiḥ śūrāḥ skandasyānucarābhavan

09,044.110a tādṛśānāṃ sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca

09,044.110c abhiṣiktaṃ mahātmānaṃ parivāryopatasthire

09,045.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,045.001a śṛṇu mātṛgaṇān rājan kumārānucarān imān

09,045.001c kīrtyamānān mayā vīra sapatnagaṇasūdanān

09,045.002a yaśasvinīnāṃ mātṝṇāṃ śṛṇu nāmāni bhārata

09,045.002c yābhir vyāptās trayo lokāḥ kalyāṇībhiś carācarāḥ

09,045.003a prabhāvatī viśālākṣī palitā gonasī tathā

09,045.003c śrīmatī bahulā caiva tathaiva bahuputrikā

09,045.004a apsujātā ca gopālī bṛhadambālikā tathā

09,045.004c jayāvatī mālatikā dhruvaratnā bhayaṃkarī

09,045.005a vasudāmā sudāmā ca viśokā nandinī tathā

09,045.005c ekacūḍā mahācūḍā cakranemiś ca bhārata

09,045.006a uttejanī jayatsenā kamalākṣy atha śobhanā

09,045.006c śatruṃjayā tathā caiva krodhanā śalabhī kharī

09,045.007a mādhavī śubhavaktrā ca tīrthanemiś ca bhārata

09,045.007c gītapriyā ca kalyāṇī kadrulā cāmitāśanā

09,045.008a meghasvanā bhogavatī subhrūś ca kanakāvatī

09,045.008c alātākṣī vīryavatī vidyujjihvā ca bhārata

09,045.009a padmāvatī sunakṣatrā kandarā bahuyojanā

09,045.009c saṃtānikā ca kauravya kamalā ca mahābalā

09,045.010a sudāmā bahudāmā ca suprabhā ca yaśasvinī

09,045.010c nṛtyapriyā ca rājendra śatolūkhalamekhalā

09,045.011a śataghaṇṭā śatānandā bhaganandā ca bhāminī

09,045.011c vapuṣmatī candraśītā bhadrakālī ca bhārata

09,045.012a saṃkārikā niṣkuṭikā bhramā catvaravāsinī

09,045.012c sumaṅgalā svastimatī vṛddhikāmā jayapriyā

09,045.013a dhanadā suprasādā ca bhavadā ca jaleśvarī

09,045.013c eḍī bheḍī sameḍī ca vetālajananī tathā

09,045.013e kaṇḍūtiḥ kālikā caiva devamitrā ca bhārata

09,045.014a lambasī ketakī caiva citrasenā tathā balā

09,045.014c kukkuṭikā śaṅkhanikā tathā jarjarikā nṛpa

09,045.015a kuṇḍārikā kokalikā kaṇḍarā ca śatodarī

09,045.015c utkrāthinī jareṇā ca mahāvegā ca kaṅkaṇā

09,045.016a manojavā kaṇṭakinī praghasā pūtanā tathā

09,045.016b*0270_01 vegapāṣviṭapāvāsā kānanākrīḍanaprabhā

09,045.016c khaśayā curvyuṭir vāmā krośanātha taḍitprabhā

09,045.017a maṇḍodarī ca tuṇḍā ca koṭarā meghavāsinī

09,045.017c subhagā lambinī lambā vasucūḍā vikatthanī

09,045.018a ūrdhvaveṇīdharā caiva piṅgākṣī lohamekhalā

09,045.018c pṛthuvaktrā madhurikā madhukumbhā tathaiva ca

09,045.019a pakṣālikā manthanikā jarāyur jarjarānanā

09,045.019c khyātā dahadahā caiva tathā dhamadhamā nṛpa

09,045.020a khaṇḍakhaṇḍā ca rājendra pūṣaṇā maṇikuṇḍalā

09,045.020c amocā caiva kauravya tathā lambapayodharā

09,045.021a veṇuvīṇādharā caiva piṅgākṣī lohamekhalā

09,045.021c śaśolūkamukhī kṛṣṇā kharajaṅghā mahājavā

09,045.022a śiśumāramukhī śvetā lohitākṣī vibhīṣaṇā

09,045.022c jaṭālikā kāmacarī dīrghajihvā balotkaṭā

09,045.023a kāleḍikā vāmanikā mukuṭā caiva bhārata

09,045.023c lohitākṣī mahākāyā haripiṇḍī ca bhūmipa

09,045.024a ekākṣarā sukusumā kṛṣṇakarṇī ca bhārata

09,045.024c kṣurakarṇī catuṣkarṇī karṇaprāvaraṇā tathā

09,045.025a catuṣpathaniketā ca gokarṇī mahiṣānanā

09,045.025c kharakarṇī mahākarṇī bherīsvanamahāsvanā

09,045.026a śaṅkhakumbhasvanā caiva bhaṅgadā ca mahābalā

09,045.026c gaṇā ca sugaṇā caiva tathābhīty atha kāmadā

09,045.027a catuṣpatharatā caiva bhūtitīrthānyagocarā

09,045.027c paśudā vittadā caiva sukhadā ca mahāyaśāḥ

09,045.027e payodā gomahiṣadā suviṣāṇā ca bhārata

09,045.028a pratiṣṭhā supratiṣṭhā ca rocamānā surocanā

09,045.028c gokarṇī ca sukarṇī ca sasirā stherikā tathā

09,045.028e ekacakrā megharavā meghamālā virocanā

09,045.029a etāś cānyāś ca bahavo mātaro bharatarṣabha

09,045.029c kārttikeyānuyāyinyo nānārūpāḥ sahasraśaḥ

09,045.030a dīrghanakhyo dīrghadantyo dīrghatuṇḍyaś ca bhārata

09,045.030c saralā madhurāś caiva yauvanasthāḥ svalaṃkṛtāḥ

09,045.031a māhātmyena ca saṃyuktāḥ kāmarūpadharās tathā

09,045.031c nirmāṃsagātryaḥ śvetāś ca tathā kāñcanasaṃnibhāḥ

09,045.032a kṛṣṇameghanibhāś cānyā dhūmrāś ca bharatarṣabha

09,045.032c aruṇābhā mahābhāgā dīrghakeśyaḥ sitāmbarāḥ

09,045.033a ūrdhvaveṇīdharāś caiva piṅgākṣyo lambamekhalāḥ

09,045.033c lambodaryo lambakarṇās tathā lambapayodharāḥ

09,045.034a tāmrākṣyas tāmravarṇāś ca haryakṣyaś ca tathāparāḥ

09,045.034c varadāḥ kāmacāriṇyo nityapramuditās tathā

09,045.035a yāmyo raudryas tathā saumyāḥ kauberyo 'tha mahābalāḥ

09,045.035c vāruṇyo 'tha ca māhendryas tathāgneyyaḥ paraṃtapa

09,045.036a vāyavyaś cātha kaumāryo brāhmyaś ca bharatarṣabha

09,045.036b*0271_01 vaiṣṇavyaś ca tathā sauryo vārāhyaś ca mahābalāḥ

09,045.036b*0272_01 vaiṣṇavyo 'tibhayāś cānyāḥ krūrarūpā bhayaṃkarāḥ

09,045.036c rūpeṇāpsarasāṃ tulyā jave vāyusamās tathā

09,045.037a parapuṣṭopamā vākye tatharddhyā dhanadopamāḥ

09,045.037c śakravīryopamāś caiva dīptyā vahnisamās tathā

09,045.037d*0273_01 śatrūṇāṃ vigrahe nityaṃ bhayadās tā bhavanty uta

09,045.037d*0273_02 kāmarūpadharāś caiva jave vāyusamās tathā

09,045.037d*0273_03 acintyabalavīryāś ca tathācintyaparākramāḥ

09,045.038a vṛkṣacatvaravāsinyaś catuṣpathaniketanāḥ

09,045.038c guhāśmaśānavāsinyaḥ śailaprasravaṇālayāḥ

09,045.039a nānābharaṇadhāriṇyo nānāmālyāmbarās tathā

09,045.039c nānāvicitraveṣāś ca nānābhāṣās tathaiva ca

09,045.039d*0274_01 nānāvidhair bahuguṇaiś citrāyudhavibhūṣaṇaiḥ

09,045.040a ete cānye ca bahavo gaṇāḥ śatrubhayaṃkarāḥ

09,045.040c anujagmur mahātmānaṃ tridaśendrasya saṃmate

09,045.040d*0275_01 divyāś ca pradadau tasmai nānāratnasamācitāḥ

09,045.041a tataḥ śaktyastram adadad bhagavān pākaśāsanaḥ

09,045.041c guhāya rājaśārdūla vināśāya suradviṣām

09,045.042a mahāsvanāṃ mahāghaṇṭāṃ dyotamānāṃ sitaprabhām

09,045.042c taruṇādityavarṇāṃ ca patākāṃ bharatarṣabha

09,045.043a dadau paśupatis tasmai sarvabhūtamahācamūm

09,045.043c ugrāṃ nānāpraharaṇāṃ tapovīryabalānvitām

09,045.043d*0276_01 ajeyāṃ svaguṇair yuktāṃ nāmnā senāṃ dhanaṃjayām

09,045.043d*0276_02 rudratulyabalair guptāṃ yodhānām ayutais tribhiḥ

09,045.043d*0276_03 na sā vijānāti raṇāt kadā cid vinivartitum

09,045.044a viṣṇur dadau vaijayantīṃ mālāṃ balavivardhinīm

09,045.044c umā dadau cārajasī vāsasī sūryasaprabhe

09,045.045a gaṅgā kamaṇḍaluṃ divyam amṛtodbhavam uttamam

09,045.045c dadau prītyā kumārāya daṇḍaṃ caiva bṛhaspatiḥ

09,045.046a garuḍo dayitaṃ putraṃ mayūraṃ citrabarhiṇam

09,045.046c aruṇas tāmracūḍaṃ ca pradadau caraṇāyudham

09,045.047a pāśaṃ tu varuṇo rājā balavīryasamanvitam

09,045.047c kṛṣṇājinaṃ tathā brahmā brahmaṇyāya dadau prabhuḥ

09,045.047e samareṣu jayaṃ caiva pradadau lokabhāvanaḥ

09,045.048a senāpatyam anuprāpya skando devagaṇasya ha

09,045.048c śuśubhe jvalito 'rciṣmān dvitīya iva pāvakaḥ

09,045.048e tataḥ pāriṣadaiś caiva mātṛbhiś ca samanvitaḥ

09,045.048f*0277_01 yayau daityavināśāya hlādayan surapuṃgavān

09,045.049a sā senā nairṛtī bhīmā saghaṇṭocchritaketanā

09,045.049c sabherīśaṅkhamurajā sāyudhā sapatākinī

09,045.049e śāradī dyaur ivābhāti jyotirbhir upaśobhitā

09,045.050a tato devanikāyās te bhūtasenāgaṇās tathā

09,045.050c vādayām āsur avyagrā bherīśaṅkhāṃś ca puṣkalān

09,045.051a paṭahāñ jharjharāṃś caiva kṛkacān goviṣāṇikān

09,045.051c āḍambarān gomukhāṃś ca ḍiṇḍimāṃś ca mahāsvanān

09,045.052a tuṣṭuvus te kumāraṃ ca sarve devāḥ savāsavāḥ

09,045.052c jaguś ca devagandharvā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ

09,045.053a tataḥ prīto mahāsenas tridaśebhyo varaṃ dadau

09,045.053c ripūn hantāsmi samare ye vo vadhacikīrṣavaḥ

09,045.054a pratigṛhya varaṃ devās tasmād vibudhasattamāt

09,045.054c prītātmāno mahātmāno menire nihatān ripūn

09,045.055a sarveṣāṃ bhūtasaṃghānāṃ harṣān nādaḥ samutthitaḥ

09,045.055c apūrayata lokāṃs trīn vare datte mahātmanā

09,045.056a sa niryayau mahāseno mahatyā senayā vṛtaḥ

09,045.056c vadhāya yudhi daityānāṃ rakṣārthaṃ ca divaukasām

09,045.057a vyavasāyo jayo dharmaḥ siddhir lakṣmīr dhṛtiḥ smṛtiḥ

09,045.057c mahāsenasya sainyānām agre jagmur narādhipa

09,045.058a sa tayā bhīmayā devaḥ śūlamudgarahastayā

09,045.058b*0278_01 jvalitālātadhāriṇyā citrābharaṇavarmayā

09,045.058c gadāmusalanārācaśaktitomarahastayā

09,045.058e dṛptasiṃhaninādinyā vinadya prayayau guhaḥ

09,045.059a taṃ dṛṣṭvā sarvadaiteyā rākṣasā dānavās tathā

09,045.059c vyadravanta diśaḥ sarvā bhayodvignāḥ samantataḥ

09,045.059e abhyadravanta devās tān vividhāyudhapāṇayaḥ

09,045.060a dṛṣṭvā ca sa tataḥ kruddhaḥ skandas tejobalānvitaḥ

09,045.060c śaktyastraṃ bhagavān bhīmaṃ punaḥ punar avāsṛjat

09,045.060e ādadhac cātmanas tejo haviṣeddha ivānalaḥ

09,045.061a abhyasyamāne śaktyastre skandenāmitatejasā

09,045.061c ulkājvālā mahārāja papāta vasudhātale

09,045.062a saṃhrādayantaś ca tathā nirghātāś cāpatan kṣitau

09,045.062c yathāntakālasamaye sughorāḥ syus tathā nṛpa

09,045.063a kṣiptā hy ekā tathā śaktiḥ sughorānalasūnunā

09,045.063c tataḥ koṭyo viniṣpetuḥ śaktīnāṃ bharatarṣabha

09,045.064a sa śaktyastreṇa saṃgrāme jaghāna bhagavān prabhuḥ

09,045.064c daityendraṃ tārakaṃ nāma mahābalaparākramam

09,045.064e vṛtaṃ daityāyutair vīrair balibhir daśabhir nṛpa

09,045.065a mahiṣaṃ cāṣṭabhiḥ padmair vṛtaṃ saṃkhye nijaghnivān

09,045.065c tripādaṃ cāyutaśatair jaghāna daśabhir vṛtam

09,045.066a hradodaraṃ nikharvaiś ca vṛtaṃ daśabhir īśvaraḥ

09,045.066c jaghānānucaraiḥ sārdhaṃ vividhāyudhapāṇibhiḥ

09,045.067a tatrākurvanta vipulaṃ nādaṃ vadhyatsu śatruṣu

09,045.067c kumārānucarā rājan pūrayanto diśo daśa

09,045.067d*0279_01 nanṛtuś ca vavalguś ca jahasuś ca mudānvitāḥ

09,045.068a śaktyastrasya tu rājendra tato 'rcirbhiḥ samantataḥ

09,045.068b*0280_01 trailokyaṃ trāsitaṃ sarvaṃ jṛmbhamāṇābhir eva ca

09,045.068c dagdhāḥ sahasraśo daityā nādaiḥ skandasya cāpare

09,045.069a patākayāvadhūtāś ca hatāḥ ke cit suradviṣaḥ

09,045.069c ke cid ghaṇṭāravatrastā nipetur vasudhātale

09,045.069e ke cit praharaṇaiś chinnā vinipetur gatāsavaḥ

09,045.070a evaṃ suradviṣo 'nekān balavān ātatāyinaḥ

09,045.070c jaghāna samare vīraḥ kārttikeyo mahābalaḥ

09,045.071a bāṇo nāmātha daiteyo baleḥ putro mahābalaḥ

09,045.071c krauñcaṃ parvatam āsādya devasaṃghān abādhata

09,045.072a tam abhyayān mahāsenaḥ suraśatrum udāradhīḥ

09,045.072c sa kārttikeyasya bhayāt krauñcaṃ śaraṇam eyivān

09,045.073a tataḥ krauñcaṃ mahāmanyuḥ krauñcanādanināditam

09,045.073c śaktyā bibheda bhagavān kārttikeyo 'gnidattayā

09,045.074a saśālaskandhasaralaṃ trastavānaravāraṇam

09,045.074c pulinatrastavihagaṃ viniṣpatitapannagam

09,045.075a golāṅgūlarkṣasaṃghaiś ca dravadbhir anunāditam

09,045.075c kuraṅgagatinirghoṣam udbhrāntasṛmarācitam

09,045.076a viniṣpatadbhiḥ śarabhaiḥ siṃhaiś ca sahasā drutaiḥ

09,045.076c śocyām api daśāṃ prāpto rarājaiva sa parvataḥ

09,045.077a vidyādharāḥ samutpetus tasya śṛṅganivāsinaḥ

09,045.077c kiṃnarāś ca samudvignāḥ śaktipātaravoddhatāḥ

09,045.078a tato daityā viniṣpetuḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ

09,045.078c pradīptāt parvataśreṣṭhād vicitrābharaṇasrajaḥ

09,045.079a tān nijaghnur atikramya kumārānucarā mṛdhe

09,045.079b*0281_01 sa caiva bhagavān kruddho daityendrasya sutaṃ tadā

09,045.079b*0281_02 sahānujaṃ jaghānāśu vṛtraṃ devapatir yathā

09,045.079c bibheda śaktyā krauñcaṃ ca pāvakiḥ paravīrahā

09,045.080a bahudhā caikadhā caiva kṛtvātmānaṃ mahātmanā

09,045.080c śaktiḥ kṣiptā raṇe tasya pāṇim eti punaḥ punaḥ

09,045.081a evaṃprabhāvo bhagavān ato bhūyaś ca pāvakiḥ

09,045.081b*0282_01 śauryād dviguṇayogena tejasā yaśasā śriyā

09,045.081c krauñcas tena vinirbhinno daityāś ca śataśo hatāḥ

09,045.082a tataḥ sa bhagavān devo nihatya vibudhadviṣaḥ

09,045.082c sabhājyamāno vibudhaiḥ paraṃ harṣam avāpa ha

09,045.082d*0283_01 bhinne krauñce girivare caṇḍaputre ca pātite

09,045.083a tato dundubhayo rājan neduḥ śaṅkhāś ca bhārata

09,045.083c mumucur devayoṣāś ca puṣpavarṣam anuttamam

09,045.084a divyagandham upādāya vavau puṇyaś ca mārutaḥ

09,045.084c gandharvās tuṣṭuvuś cainaṃ yajvānaś ca maharṣayaḥ

09,045.085a ke cid enaṃ vyavasyanti pitāmahasutaṃ prabhum

09,045.085c sanatkumāraṃ sarveṣāṃ brahmayoniṃ tam agrajam

09,045.086a ke cin maheśvarasutaṃ ke cit putraṃ vibhāvasoḥ

09,045.086c umāyāḥ kṛttikānāṃ ca gaṅgāyāś ca vadanty uta

09,045.087a ekadhā ca dvidhā caiva caturdhā ca mahābalam

09,045.087c yoginām īśvaraṃ devaṃ śataśo 'tha sahasraśaḥ

09,045.088a etat te kathitaṃ rājan kārttikeyābhiṣecanam

09,045.088c śṛṇu caiva sarasvatyās tīrthavaṃśasya puṇyatām

09,045.089a babhūva tīrthapravaraṃ hateṣu suraśatruṣu

09,045.089c kumāreṇa mahārāja triviṣṭapam ivāparam

09,045.090a aiśvaryāṇi ca tatrastho dadāv īśaḥ pṛthak pṛthak

09,045.090c tadā nairṛtamukhyebhyas trailokye pāvakātmajaḥ

09,045.091a evaṃ sa bhagavāṃs tasmiṃs tīrthe daityakulāntakaḥ

09,045.091c abhiṣikto mahārāja devasenāpatiḥ suraiḥ

09,045.092a aujasaṃ nāma tat tīrthaṃ yatra pūrvam apāṃ patiḥ

09,045.092c abhiṣiktaḥ suragaṇair varuṇo bharatarṣabha

09,045.093a tasmiṃs tīrthavare snātvā skandaṃ cābhyarcya lāṅgalī

09,045.093c brāhmaṇebhyo dadau rukmaṃ vāsāṃsy ābharaṇāni ca

09,045.094a uṣitvā rajanīṃ tatra mādhavaḥ paravīrahā

09,045.094c pūjya tīrthavaraṃ tac ca spṛṣṭvā toyaṃ ca lāṅgalī

09,045.094e hṛṣṭaḥ prītamanāś caiva hy abhavan mādhavottamaḥ

09,045.095a etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

09,045.095c yathābhiṣikto bhagavān skando devaiḥ samāgataiḥ

09,045.095d*0284_01 senānīś ca kṛto rājan bāla eva mahābalaḥ

09,046.001 janamejaya uvāca

09,046.001a atyadbhutam idaṃ brahmañ śrutavān asmi tattvataḥ

09,046.001c abhiṣekaṃ kumārasya vistareṇa yathāvidhi

09,046.002a yac chrutvā pūtam ātmānaṃ vijānāmi tapodhana

09,046.002c prahṛṣṭāni ca romāṇi prasannaṃ ca mano mama

09,046.003a abhiṣekaṃ kumārasya daityānāṃ ca vadhaṃ tathā

09,046.003c śrutvā me paramā prītir bhūyaḥ kautūhalaṃ hi me

09,046.004a apāṃ patiḥ kathaṃ hy asminn abhiṣiktaḥ surāsuraiḥ

09,046.004c tan me brūhi mahāprājña kuśalo hy asi sattama

09,046.005 vaiśaṃpāyana uvāca

09,046.005a śṛṇu rājann idaṃ citraṃ pūrvakalpe yathātatham

09,046.005c ādau kṛtayuge tasmin vartamāne yathāvidhi

09,046.005e varuṇaṃ devatāḥ sarvāḥ sametyedam athābruvan

09,046.006a yathāsmān surarāṭ śakro bhayebhyaḥ pāti sarvadā

09,046.006c tathā tvam api sarvāsāṃ saritāṃ vai patir bhava

09,046.007a vāsaś ca te sadā deva sāgare makarālaye

09,046.007c samudro 'yaṃ tava vaśe bhaviṣyati nadīpatiḥ

09,046.008a somena sārdhaṃ ca tava hānivṛddhī bhaviṣyataḥ

09,046.008c evam astv iti tān devān varuṇo vākyam abravīt

09,046.009a samāgamya tataḥ sarve varuṇaṃ sāgarālayam

09,046.009c apāṃ patiṃ pracakrur hi vidhidṛṣṭena karmaṇā

09,046.010a abhiṣicya tato devā varuṇaṃ yādasāṃ patim

09,046.010c jagmuḥ svāny eva sthānāni pūjayitvā jaleśvaram

09,046.011a abhiṣiktas tato devair varuṇo 'pi mahāyaśāḥ

09,046.011c saritaḥ sāgarāṃś caiva nadāṃś caiva sarāṃsi ca

09,046.011e pālayām āsa vidhinā yathā devāñ śatakratuḥ

09,046.012a tatas tatrāpy upaspṛśya dattvā ca vividhaṃ vasu

09,046.012c agnitīrthaṃ mahāprājñaḥ sa jagāma pralambahā

09,046.012e naṣṭo na dṛśyate yatra śamīgarbhe hutāśanaḥ

09,046.013a lokālokavināśe ca prādurbhūte tadānagha

09,046.013c upatasthur mahātmānaṃ sarvalokapitāmaham

09,046.014a agniḥ pranaṣṭo bhagavān kāraṇaṃ ca na vidmahe

09,046.014c sarvalokakṣayo mā bhūt saṃpādayatu no 'nalam

09,046.015 janamejaya uvāca

09,046.015a kimarthaṃ bhagavān agniḥ pranaṣṭo lokabhāvanaḥ

09,046.015c vijñātaś ca kathaṃ devais tan mamācakṣva tattvataḥ

09,046.016 vaiśaṃpāyana uvāca

09,046.016a bhṛgoḥ śāpād bhṛśaṃ bhīto jātavedāḥ pratāpavān

09,046.016c śamīgarbham athāsādya nanāśa bhagavāṃs tataḥ

09,046.017a pranaṣṭe tu tadā vahnau devāḥ sarve savāsavāḥ

09,046.017c anveṣanta tadā naṣṭaṃ jvalanaṃ bhṛśaduḥkhitāḥ

09,046.018a tato 'gnitīrtham āsādya śamīgarbhastham eva hi

09,046.018c dadṛśur jvalanaṃ tatra vasamānaṃ yathāvidhi

09,046.019a devāḥ sarve naravyāghra bṛhaspatipurogamāḥ

09,046.019c jvalanaṃ taṃ samāsādya prītābhūvan savāsavāḥ

09,046.019e punar yathāgataṃ jagmuḥ sarvabhakṣaś ca so 'bhavat

09,046.020a bhṛgoḥ śāpān mahīpāla yad uktaṃ brahmavādinā

09,046.020c tatrāpy āplutya matimān brahmayoniṃ jagāma ha

09,046.021a sasarja bhagavān yatra sarvalokapitāmahaḥ

09,046.021c tatrāplutya tato brahmā saha devaiḥ prabhuḥ purā

09,046.021e sasarja cānnāni tathā devatānāṃ yathāvidhi

09,046.022a tatra snātvā ca dattvā ca vasūni vividhāni ca

09,046.022c kauberaṃ prayayau tīrthaṃ tatra taptvā mahat tapaḥ

09,046.022e dhanādhipatyaṃ saṃprāpto rājann ailabilaḥ prabhuḥ

09,046.023a tatrastham eva taṃ rājan dhanāni nidhayas tathā

09,046.023c upatasthur naraśreṣṭha tat tīrthaṃ lāṅgalī tataḥ

09,046.023e gatvā snātvā ca vidhivad brāhmaṇebhyo dhanaṃ dadau

09,046.024a dadṛśe tatra tat sthānaṃ kaubere kānanottame

09,046.024c purā yatra tapas taptaṃ vipulaṃ sumahātmanā

09,046.025a yatra rājñā kubereṇa varā labdhāś ca puṣkalāḥ

09,046.025c dhanādhipatyaṃ sakhyaṃ ca rudreṇāmitatejasā

09,046.026a suratvaṃ lokapālatvaṃ putraṃ ca nalakūbaram

09,046.026c yatra lebhe mahābāho dhanādhipatir añjasā

09,046.027a abhiṣiktaś ca tatraiva samāgamya marudgaṇaiḥ

09,046.027c vāhanaṃ cāsya tad dattaṃ haṃsayuktaṃ manoramam

09,046.027e vimānaṃ puṣpakaṃ divyaṃ nairṛtaiśvaryam eva ca

09,046.028a tatrāplutya balo rājan dattvā dāyāṃś ca puṣkalān

09,046.028c jagāma tvarito rāmas tīrthaṃ śvetānulepanaḥ

09,046.029a niṣevitaṃ sarvasattvair nāmnā badarapācanam

09,046.029c nānartukavanopetaṃ sadāpuṣpaphalaṃ śubham

09,047.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,047.001a tatas tīrthavaraṃ rāmo yayau badarapācanam

09,047.001c tapasvisiddhacaritaṃ yatra kanyā dhṛtavratā

09,047.002a bharadvājasya duhitā rūpeṇāpratimā bhuvi

09,047.002c srucāvatī nāma vibho kumārī brahmacāriṇī

09,047.003a tapaś cacāra sātyugraṃ niyamair bahubhir nṛpa

09,047.003c bhartā me devarājaḥ syād iti niścitya bhāminī

09,047.004a samās tasyā vyatikrāntā bahvyaḥ kurukulodvaha

09,047.004c carantyā niyamāṃs tāṃs tān strībhis tīvrān suduścarān

09,047.005a tasyās tu tena vṛttena tapasā ca viśāṃ pate

09,047.005c bhaktyā ca bhagavān prītaḥ parayā pākaśāsanaḥ

09,047.006a ājagāmāśramaṃ tasyās tridaśādhipatiḥ prabhuḥ

09,047.006c āsthāya rūpaṃ viprarṣer vasiṣṭhasya mahātmanaḥ

09,047.007a sā taṃ dṛṣṭvogratapasaṃ vasiṣṭhaṃ tapatāṃ varam

09,047.007c ācārair munibhir dṛṣṭaiḥ pūjayām āsa bhārata

09,047.008a uvāca niyamajñā ca kalyāṇī sā priyaṃvadā

09,047.008c bhagavan muniśārdūla kim ājñāpayasi prabho

09,047.009a sarvam adya yathāśakti tava dāsyāmi suvrata

09,047.009c śakrabhaktyā tu te pāṇiṃ na dāsyāmi kathaṃ cana

09,047.010a vrataiś ca niyamaiś caiva tapasā ca tapodhana

09,047.010c śakras toṣayitavyo vai mayā tribhuvaneśvaraḥ

09,047.011a ity ukto bhagavān devaḥ smayann iva nirīkṣya tām

09,047.011c uvāca niyamajñāṃ tāṃ sāntvayann iva bhārata

09,047.012a ugraṃ tapaś carasi vai viditā me 'si suvrate

09,047.012c yadartham ayam ārambhas tava kalyāṇi hṛdgataḥ

09,047.013a tac ca sarvaṃ yathābhūtaṃ bhaviṣyati varānane

09,047.013c tapasā labhyate sarvaṃ sarvaṃ tapasi tiṣṭhati

09,047.014a yāni sthānāni divyāni vibudhānāṃ śubhānane

09,047.014c tapasā tāni prāpyāni tapomūlaṃ mahat sukham

09,047.015a iha kṛtvā tapo ghoraṃ dehaṃ saṃnyasya mānavāḥ

09,047.015c devatvaṃ yānti kalyāṇi śṛṇu cedaṃ vaco mama

09,047.016a pacasvaitāni subhage badarāṇi śubhavrate

09,047.016c pacety uktvā sa bhagavāñ jagāma balasūdanaḥ

09,047.017a āmantrya tāṃ tu kalyāṇīṃ tato japyaṃ jajāpa saḥ

09,047.017c avidūre tatas tasmād āśramāt tīrtha uttame

09,047.017d*0285_01 tac ca tīrthaṃ mahārāja yatra japyaṃ jajāpa saḥ

09,047.017e indratīrthe mahārāja triṣu lokeṣu viśrute

09,047.018a tasyā jijñāsanārthaṃ sa bhagavān pākaśāsanaḥ

09,047.018c badarāṇām apacanaṃ cakāra vibudhādhipaḥ

09,047.019a tataḥ sa prayatā rājan vāgyatā vigataklamā

09,047.019c tatparā śucisaṃvītā pāvake samadhiśrayat

09,047.019e apacad rājaśārdūla badarāṇi mahāvratā

09,047.020a tasyāḥ pacantyāḥ sumahān kālo 'gāt puruṣarṣabha

09,047.020c na ca sma tāny apacyanta dinaṃ ca kṣayam abhyagāt

09,047.021a hutāśanena dagdhaś ca yas tasyāḥ kāṣṭhasaṃcayaḥ

09,047.021c akāṣṭham agniṃ sā dṛṣṭvā svaśarīram athādahat

09,047.022a pādau prakṣipya sā pūrvaṃ pāvake cārudarśanā

09,047.022c dagdhau dagdhau punaḥ pādāv upāvartayatānaghā

09,047.023a caraṇau dahyamānau ca nācintayad aninditā

09,047.023c duḥkhaṃ kamalapatrākṣī maharṣeḥ priyakāmyayā

09,047.023d*0286_01 na vaimanasyaṃ tasyāstu mukhabhedo 'tha vābhavat

09,047.023d*0286_02 śarīram agninādīpya jalamadhyeva harṣitā

09,047.023d*0286_03 tac cāsyā vacanaṃ nityam avartad dhṛdi bhārata

09,047.023d*0286_04 sarvathā badarāṇy eva paktavyānīti kanyakā

09,047.023d*0286_05 sā tan manasi kṛtvaiva maharṣer vacanaṃ śubhā

09,047.023d*0286_06 apacad badarāṇy eva na cāpacyanta bhārata

09,047.023d*0286_07 tasyāstu caraṇau vahnir dadāha bhagavān svayam

09,047.023d*0286_08 na ca tasyā manoduḥkhaṃ svalpam apy abhavat tadā

09,047.024a atha tat karma dṛṣṭvāsyāḥ prītas tribhuvaneśvaraḥ

09,047.024c tataḥ saṃdarśayām āsa kanyāyai rūpam ātmanaḥ

09,047.025a uvāca ca suraśreṣṭhas tāṃ kanyāṃ sudṛḍhavratām

09,047.025c prīto 'smi te śubhe bhaktyā tapasā niyamena ca

09,047.026a tasmād yo 'bhimataḥ kāmaḥ sa te saṃpatsyate śubhe

09,047.026c dehaṃ tyaktvā mahābhāge tridive mayi vatsyasi

09,047.027a idaṃ ca te tīrthavaraṃ sthiraṃ loke bhaviṣyati

09,047.027c sarvapāpāpahaṃ subhru nāmnā badarapācanam

09,047.027e vikhyātaṃ triṣu lokeṣu brahmarṣibhir abhiplutam

09,047.028a asmin khalu mahābhāge śubhe tīrthavare purā

09,047.028c tyaktvā saptarṣayo jagmur himavantam arundhatīm

09,047.029a tatas te vai mahābhāgā gatvā tatra susaṃśitāḥ

09,047.029c vṛttyarthaṃ phalamūlāni samāhartuṃ yayuḥ kila

09,047.030a teṣāṃ vṛttyarthināṃ tatra vasatāṃ himavadvane

09,047.030c anāvṛṣṭir anuprāptā tadā dvādaśavārṣikī

09,047.031a te kṛtvā cāśramaṃ tatra nyavasanta tapasvinaḥ

09,047.031c arundhaty api kalyāṇī taponityābhavat tadā

09,047.032a arundhatīṃ tato dṛṣṭvā tīvraṃ niyamam āsthitām

09,047.032c athāgamat trinayanaḥ suprīto varadas tadā

09,047.033a brāhmaṃ rūpaṃ tataḥ kṛtvā mahādevo mahāyaśāḥ

09,047.033c tām abhyetyābravīd devo bhikṣām icchāmy ahaṃ śubhe

09,047.034a pratyuvāca tataḥ sā taṃ brāhmaṇaṃ cārudarśanā

09,047.034c kṣīṇo 'nnasaṃcayo vipra badarāṇīha bhakṣaya

09,047.034e tato 'bravīn mahādevaḥ pacasvaitāni suvrate

09,047.035a ity uktā sāpacat tāni brāhmaṇapriyakāmyayā

09,047.035c adhiśritya samiddhe 'gnau badarāṇi yaśasvinī

09,047.036a divyā manoramāḥ puṇyāḥ kathāḥ śuśrāva sā tadā

09,047.036c atītā sā tv anāvṛṣṭir ghorā dvādaśavārṣikī

09,047.037a anaśnantyāḥ pacantyāś ca śṛṇvantyāś ca kathāḥ śubhāḥ

09,047.037c ahaḥsamaḥ sa tasyās tu kālo 'tītaḥ sudāruṇaḥ

09,047.038a tatas te munayaḥ prāptāḥ phalāny ādāya parvatāt

09,047.038c tataḥ sa bhagavān prītaḥ provācārundhatīṃ tadā

09,047.039a upasarpasva dharmajñe yathāpūrvam imān ṛṣīn

09,047.039c prīto 'smi tava dharmajñe tapasā niyamena ca

09,047.040a tataḥ saṃdarśayām āsa svarūpaṃ bhagavān haraḥ

09,047.040c tato 'bravīt tadā tebhyas tasyās tac caritaṃ mahat

09,047.041a bhavadbhir himavatpṛṣṭhe yat tapaḥ samupārjitam

09,047.041c asyāś ca yat tapo viprā na samaṃ tan mataṃ mama

09,047.042a anayā hi tapasvinyā tapas taptaṃ suduścaram

09,047.042c anaśnantyā pacantyā ca samā dvādaśa pāritāḥ

09,047.043a tataḥ provāca bhagavāṃs tām evārundhatīṃ punaḥ

09,047.043c varaṃ vṛṇīṣva kalyāṇi yat te 'bhilaṣitaṃ hṛdi

09,047.044a sābravīt pṛthutāmrākṣī devaṃ saptarṣisaṃsadi

09,047.044c bhagavān yadi me prītas tīrthaṃ syād idam uttamam

09,047.044e siddhadevarṣidayitaṃ nāmnā badarapācanam

09,047.045a tathāsmin devadeveśa trirātram uṣitaḥ śuciḥ

09,047.045c prāpnuyād upavāsena phalaṃ dvādaśavārṣikam

09,047.045e evam astv iti tāṃ coktvā haro yātas tadā divam

09,047.045e*0287_01 **** **** pratyuvāca tapasvinīm

09,047.045e*0287_02 saptarṣibhiḥ stuto devas

09,047.046a ṛṣayo vismayaṃ jagmus tāṃ dṛṣṭvā cāpy arundhatīm

09,047.046c aśrāntāṃ cāvivarṇāṃ ca kṣutpipāsāsahāṃ satīm

09,047.047a evaṃ siddhiḥ parā prāptā arundhatyā viśuddhayā

09,047.047c yathā tvayā mahābhāge madarthaṃ saṃśitavrate

09,047.048a viśeṣo hi tvayā bhadre vrate hy asmin samarpitaḥ

09,047.048c tathā cedaṃ dadāmy adya niyamena sutoṣitaḥ

09,047.049a viśeṣaṃ tava kalyāṇi prayacchāmi varaṃ vare

09,047.049c arundhatyā varas tasyā yo datto vai mahātmanā

09,047.050a tasya cāhaṃ prasādena tava kalyāṇi tejasā

09,047.050c pravakṣyāmy aparaṃ bhūyo varam atra yathāvidhi

09,047.051a yas tv ekāṃ rajanīṃ tīrthe vatsyate susamāhitaḥ

09,047.051c sa snātvā prāpsyate lokān dehanyāsāc ca durlabhān

09,047.052a ity uktvā bhagavān devaḥ sahasrākṣaḥ pratāpavān

09,047.052c srucāvatīṃ tataḥ puṇyāṃ jagāma tridivaṃ punaḥ

09,047.053a gate vajradhare rājaṃs tatra varṣaṃ papāta ha

09,047.053c puṣpāṇāṃ bharataśreṣṭha divyānāṃ divyagandhinām

09,047.054a nedur dundubhayaś cāpi samantāt sumahāsvanāḥ

09,047.054c mārutaś ca vavau yuktyā puṇyagandho viśāṃ pate

09,047.055a utsṛjya tu śubhaṃ dehaṃ jagāmendrasya bhāryatām

09,047.055c tapasogreṇa sā labdhvā tena reme sahācyuta

09,047.056 janamejaya uvāca

09,047.056a kā tasyā bhagavan mātā kva saṃvṛddhā ca śobhanā

09,047.056c śrotum icchāmy ahaṃ brahman paraṃ kautūhalaṃ hi me

09,047.057 vaiśaṃpāyana uvāca

09,047.057a bhāradvājasya viprarṣeḥ skannaṃ reto mahātmanaḥ

09,047.057c dṛṣṭvāpsarasam āyāntīṃ ghṛtācīṃ pṛthulocanām

09,047.058a sa tu jagrāha tad retaḥ kareṇa japatāṃ varaḥ

09,047.058c tadāvapat parṇapuṭe tatra sā saṃbhavac chubhā

09,047.059a tasyās tu jātakarmādi kṛtvā sarvaṃ tapodhanaḥ

09,047.059c nāma cāsyāḥ sa kṛtavān bhāradvājo mahāmuniḥ

09,047.060a srucāvatīti dharmātmā tadarṣigaṇasaṃsadi

09,047.060c sa ca tām āśrame nyasya jagāma himavadvanam

09,047.061a tatrāpy upaspṛśya mahānubhāvo; vasūni dattvā ca mahādvijebhyaḥ

09,047.061c jagāma tīrthaṃ susamāhitātmā; śakrasya vṛṣṇipravaras tadānīm

09,048.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,048.001a indratīrthaṃ tato gatvā yadūnāṃ pravaro balī

09,048.001c viprebhyo dhanaratnāni dadau snātvā yathāvidhi

09,048.002a tatra hy amararājo 'sāv īje kratuśatena ha

09,048.002c bṛhaspateś ca deveśaḥ pradadau vipulaṃ dhanam

09,048.003a nirargalān sajārūthyān sarvān vividhadakṣiṇān

09,048.003c ājahāra kratūṃs tatra yathoktān vedapāragaiḥ

09,048.003d*0288_01 yatra pūrvaṃ surapatiḥ kratūnāṃ śatam eva hi

09,048.004a tān kratūn bharataśreṣṭha śatakṛtvo mahādyutiḥ

09,048.004c pūrayām āsa vidhivat tataḥ khyātaḥ śatakratuḥ

09,048.005a tasya nāmnā ca tat tīrthaṃ śivaṃ puṇyaṃ sanātanam

09,048.005c indratīrtham iti khyātaṃ sarvapāpapramocanam

09,048.006a upaspṛśya ca tatrāpi vidhivan musalāyudhaḥ

09,048.006c brāhmaṇān pūjayitvā ca pānācchādanabhojanaiḥ

09,048.006e śubhaṃ tīrthavaraṃ tasmād rāmatīrthaṃ jagāma ha

09,048.007a yatra rāmo mahābhāgo bhārgavaḥ sumahātapāḥ

09,048.007c asakṛt pṛthivīṃ sarvāṃ hatakṣatriyapuṃgavām

09,048.008a upādhyāyaṃ puraskṛtya kaśyapaṃ munisattamam

09,048.008c ayajad vājapeyena so 'śvamedhaśatena ca

09,048.008e pradadau dakṣiṇārthaṃ ca pṛthivīṃ vai sasāgarām

09,048.008f*0289_01 dattvā ca dānaṃ vividhaṃ nānāratnasamanvitam

09,048.008f*0289_02 sagohastikadāsīkaṃ sājāvi gatavān vanam

09,048.008f*0289_03 puṇye tīrthavare tatra devabrahmarṣisevite

09,048.009a rāmo dattvā dhanaṃ tatra dvijebhyo janamejaya

09,048.009c upaspṛśya yathānyāyaṃ pūjayitvā tathā dvijān

09,048.010a puṇye tīrthe śubhe deśe vasu dattvā śubhānanaḥ

09,048.010c munīṃś caivābhivādyātha yamunātīrtham āgamat

09,048.011a yatrānayām āsa tadā rājasūyaṃ mahīpate

09,048.011c putro 'diter mahābhāgo varuṇo vai sitaprabhaḥ

09,048.012a tatra nirjitya saṃgrāme mānuṣān daivatāṃs tathā

09,048.012c varaṃ kratuṃ samājahre varuṇaḥ paravīrahā

09,048.013a tasmin kratuvare vṛtte saṃgrāmaḥ samajāyata

09,048.013c devānāṃ dānavānāṃ ca trailokyasya kṣayāvahaḥ

09,048.014a rājasūye kratuśreṣṭhe nivṛtte janamejaya

09,048.014c jāyate sumahāghoraḥ saṃgrāmaḥ kṣatriyān prati

09,048.015a sīrāyudhas tadā rāmas tasmiṃs tīrthavare tadā

09,048.015c tatra snātvā ca dattvā ca dvijebhyo vasu mādhavaḥ

09,048.015d*0290_01 tatrāpi lāṅgalī deva ṛṣīn abhyarcya pūjayā

09,048.015d*0290_02 itarebhyo 'py adād dānam arthibhyaḥ kāmado vibhuḥ

09,048.016a vanamālī tato hṛṣṭaḥ stūyamāno dvijātibhiḥ

09,048.016c tasmād ādityatīrthaṃ ca jagāma kamalekṣaṇaḥ

09,048.017a yatreṣṭvā bhagavāñ jyotir bhāskaro rājasattama

09,048.017c jyotiṣām ādhipatyaṃ ca prabhāvaṃ cābhyapadyata

09,048.018a tasyā nadyās tu tīre vai sarve devāḥ savāsavāḥ

09,048.018c viśvedevāḥ samaruto gandharvāpsarasaś ca ha

09,048.019a dvaipāyanaḥ śukaś caiva kṛṣṇaś ca madhusūdanaḥ

09,048.019c yakṣāś ca rākṣasāś caiva piśācāś ca viśāṃ pate

09,048.020a ete cānye ca bahavo yogasiddhāḥ sahasraśaḥ

09,048.020c tasmiṃs tīrthe sarasvatyāḥ śive puṇye paraṃtapa

09,048.021a tatra hatvā purā viṣṇur asurau madhukaiṭabhau

09,048.021c āpluto bharataśreṣṭha tīrthapravara uttame

09,048.022a dvaipāyanaś ca dharmātmā tatraivāplutya bhārata

09,048.022c saṃprāptaḥ paramaṃ yogaṃ siddhiṃ ca paramāṃ gataḥ

09,048.023a asito devalaś caiva tasminn eva mahātapāḥ

09,048.023c paramaṃ yogam āsthāya ṛṣir yogam avāptavān

09,049.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,049.001a tasminn eva tu dharmātmā vasati sma tapodhanaḥ

09,049.001c gārhasthyaṃ dharmam āsthāya asito devalaḥ purā

09,049.002a dharmanityaḥ śucir dānto nyastadaṇḍo mahātapāḥ

09,049.002c karmaṇā manasā vācā samaḥ sarveṣu jantuṣu

09,049.003a akrodhano mahārāja tulyanindāpriyāpriyaḥ

09,049.003b*0291_01 priyāpriye tulyavṛttir yamavat samadarśanaḥ

09,049.003c kāñcane loṣṭake caiva samadarśī mahātapāḥ

09,049.004a devatāḥ pūjayan nityam atithīṃś ca dvijaiḥ saha

09,049.004c brahmacaryarato nityaṃ sadā dharmaparāyaṇaḥ

09,049.005a tato 'bhyetya mahārāja yogam āsthāya bhikṣukaḥ

09,049.005c jaigīṣavyo munir dhīmāṃs tasmiṃs tīrthe samāhitaḥ

09,049.006a devalasyāśrame rājan nyavasat sa mahādyutiḥ

09,049.006c yoganityo mahārāja siddhiṃ prāpto mahātapāḥ

09,049.007a taṃ tatra vasamānaṃ tu jaigīṣavyaṃ mahāmunim

09,049.007c devalo darśayann eva naivāyuñjata dharmataḥ

09,049.007d*0292_01 na jñātas tena muninā devalena mahātmanā

09,049.008a evaṃ tayor mahārāja dīrghakālo vyatikramat

09,049.008c jaigīṣavyaṃ muniṃ caiva na dadarśātha devalaḥ

09,049.008d*0293_01 jaigīṣavyaḥ kadā cit sa darśayām āsa devalam

09,049.009a āhārakāle matimān parivrāḍ janamejaya

09,049.009c upātiṣṭhata dharmajño bhaikṣakāle sa devalam

09,049.010a sa dṛṣṭvā bhikṣurūpeṇa prāptaṃ tatra mahāmunim

09,049.010c gauravaṃ paramaṃ cakre prītiṃ ca vipulāṃ tathā

09,049.011a devalas tu yathāśakti pūjayām āsa bhārata

09,049.011c ṛṣidṛṣṭena vidhinā samā bahvyaḥ samāhitaḥ

09,049.012a kadā cit tasya nṛpate devalasya mahātmanaḥ

09,049.012c cintā sumahatī jātā muniṃ dṛṣṭvā mahādyutim

09,049.013a samās tu samatikrāntā bahvyaḥ pūjayato mama

09,049.013c na cāyam alaso bhikṣur abhyabhāṣata kiṃ cana

09,049.014a evaṃ vigaṇayann eva sa jagāma mahodadhim

09,049.014c antarikṣacaraḥ śrīmān kalaśaṃ gṛhya devalaḥ

09,049.015a gacchann eva sa dharmātmā samudraṃ saritāṃ patim

09,049.015c jaigīṣavyaṃ tato 'paśyad gataṃ prāg eva bhārata

09,049.016a tataḥ savismayaś cintāṃ jagāmāthāsitaḥ prabhuḥ

09,049.016c kathaṃ bhikṣur ayaṃ prāptaḥ samudre snāta eva ca

09,049.017a ity evaṃ cintayām āsa maharṣir asitas tadā

09,049.017c snātvā samudre vidhivac chucir japyaṃ jajāpa ha

09,049.018a kṛtajapyāhnikaḥ śrīmān āśramaṃ ca jagāma ha

09,049.018c kalaśaṃ jalapūrṇaṃ vai gṛhītvā janamejaya

09,049.019a tataḥ sa praviśann eva svam āśramapadaṃ muniḥ

09,049.019c āsīnam āśrame tatra jaigīṣavyam apaśyata

09,049.020a na vyāharati caivainaṃ jaigīṣavyaḥ kathaṃ cana

09,049.020c kāṣṭhabhūto ''śramapade vasati sma mahātapāḥ

09,049.021a taṃ dṛṣṭvā cāplutaṃ toye sāgare sāgaropamam

09,049.021c praviṣṭam āśramaṃ cāpi pūrvam eva dadarśa saḥ

09,049.022a asito devalo rājaṃś cintayām āsa buddhimān

09,049.022c dṛṣṭaḥ prabhāvaṃ tapaso jaigīṣavyasya yogajam

09,049.023a cintayām āsa rājendra tadā sa munisattamaḥ

09,049.023c mayā dṛṣṭaḥ samudre ca āśrame ca kathaṃ tv ayam

09,049.024a evaṃ vigaṇayann eva sa munir mantrapāragaḥ

09,049.024c utpapātāśramāt tasmād antarikṣaṃ viśāṃ pate

09,049.024e jijñāsārthaṃ tadā bhikṣor jaigīṣavyasya devalaḥ

09,049.025a so 'ntarikṣacarān siddhān samapaśyat samāhitān

09,049.025c jaigīṣavyaṃ ca taiḥ siddhaiḥ pūjyamānam apaśyata

09,049.026a tato 'sitaḥ susaṃrabdho vyavasāyī dṛḍhavrataḥ

09,049.026c apaśyad vai divaṃ yāntaṃ jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ

09,049.027a tasmāc ca pitṛlokaṃ taṃ vrajantaṃ so 'nvapaśyata

09,049.027c pitṛlokāc ca taṃ yāntaṃ yāmyaṃ lokam apaśyata

09,049.027d*0294_01 tasmād ādityalokaṃ ca vrajantaṃ so 'nvapaśyata

09,049.028a tasmād api samutpatya somalokam abhiṣṭutam

09,049.028c vrajantam anvapaśyat sa jaigīṣavyaṃ mahāmunim

09,049.029a lokān samutpatantaṃ ca śubhān ekāntayājinām

09,049.029c tato 'gnihotriṇāṃ lokāṃs tebhyaś cāpy utpapāta ha

09,049.030a darśaṃ ca paurṇamāsaṃ ca ye yajanti tapodhanāḥ

09,049.030c tebhyaḥ sa dadṛśe dhīmāṃl lokebhyaḥ paśuyājinām

09,049.030e vrajantaṃ lokam amalam apaśyad devapūjitam

09,049.031a cāturmāsyair bahuvidhair yajante ye tapodhanāḥ

09,049.031c teṣāṃ sthānaṃ tathā yāntaṃ tathāgniṣṭomayājinām

09,049.032a agniṣṭutena ca tathā ye yajanti tapodhanāḥ

09,049.032c tat sthānam anusaṃprāptam anvapaśyata devalaḥ

09,049.033a vājapeyaṃ kratuvaraṃ tathā bahusuvarṇakam

09,049.033c āharanti mahāprājñās teṣāṃ lokeṣv apaśyata

09,049.034a yajante puṇḍarīkeṇa rājasūyena caiva ye

09,049.034c teṣāṃ lokeṣv apaśyac ca jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ

09,049.035a aśvamedhaṃ kratuvaraṃ naramedhaṃ tathaiva ca

09,049.035c āharanti naraśreṣṭhās teṣāṃ lokeṣv apaśyata

09,049.036a sarvamedhaṃ ca duṣprāpaṃ tathā sautrāmaṇiṃ ca ye

09,049.036c teṣāṃ lokeṣv apaśyac ca jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ

09,049.037a dvādaśāhaiś ca satrair ye yajante vividhair nṛpa

09,049.037c teṣāṃ lokeṣv apaśyac ca jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ

09,049.038a mitrāvaruṇayor lokān ādityānāṃ tathaiva ca

09,049.038c salokatām anuprāptam apaśyata tato 'sitaḥ

09,049.039a rudrāṇāṃ ca vasūnāṃ ca sthānaṃ yac ca bṛhaspateḥ

09,049.039c tāni sarvāṇy atītaṃ ca samapaśyat tato 'sitaḥ

09,049.040a āruhya ca gavāṃ lokaṃ prayāntaṃ brahmasatriṇām

09,049.040c lokān apaśyad gacchantaṃ jaigīṣavyaṃ tato 'sitaḥ

09,049.041a trīṃl lokān aparān vipram utpatantaṃ svatejasā

09,049.041c pativratānāṃ lokāṃś ca vrajantaṃ so 'nvapaśyata

09,049.042a tato munivaraṃ bhūyo jaigīṣavyam athāsitaḥ

09,049.042c nānvapaśyata yogastham antarhitam ariṃdama

09,049.043a so 'cintayan mahābhāgo jaigīṣavyasya devalaḥ

09,049.043c prabhāvaṃ suvratatvaṃ ca siddhiṃ yogasya cātulām

09,049.044a asito 'pṛcchata tadā siddhāṃl lokeṣu sattamān

09,049.044c prayataḥ prāñjalir bhūtvā dhīras tān brahmasatriṇaḥ

09,049.045a jaigīṣavyaṃ na paśyāmi taṃ śaṃsata mahaujasam

09,049.045c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ paraṃ kautūhalaṃ hi me

09,049.045d*0295_01 so 'py apṛcchad yadā siddhān abruvan pṛcchate tadā

09,049.045d*0295_02 yathābhūtaṃ tathādṛṣṭaṃ prabhāvaṃ tapasāṃ nidheḥ

09,049.046 siddhā ūcuḥ

09,049.046a śṛṇu devala bhūtārthaṃ śaṃsatāṃ no dṛḍhavrata

09,049.046c jaigīṣavyo gato lokaṃ śāśvataṃ brahmaṇo 'vyayam

09,049.047a sa śrutvā vacanaṃ teṣāṃ siddhānāṃ brahmasatriṇām

09,049.047c asito devalas tūrṇam utpapāta papāta ca

09,049.048a tataḥ siddhās ta ūcur hi devalaṃ punar eva ha

09,049.048c na devala gatis tatra tava gantuṃ tapodhana

09,049.048e brahmaṇaḥ sadanaṃ vipra jaigīṣavyo yadāptavān

09,049.049a teṣāṃ tad vacanaṃ śrutvā siddhānāṃ devalaḥ punaḥ

09,049.049c ānupūrvyeṇa lokāṃs tān sarvān avatatāra ha

09,049.050a svam āśramapadaṃ puṇyam ājagāma pataṃgavat

09,049.050c praviśann eva cāpaśyaj jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ

09,049.051a tato buddhyā vyagaṇayad devalo dharmayuktayā

09,049.051c dṛṣṭvā prabhāvaṃ tapaso jaigīṣavyasya yogajam

09,049.052a tato 'bravīn mahātmānaṃ jaigīṣavyaṃ sa devalaḥ

09,049.052c vinayāvanato rājann upasarpya mahāmunim

09,049.052e mokṣadharmaṃ samāsthātum iccheyaṃ bhagavann aham

09,049.053a tasya tad vacanaṃ śrutvā upadeśaṃ cakāra saḥ

09,049.053c vidhiṃ ca yogasya paraṃ kāryākāryaṃ ca śāstrataḥ

09,049.054a saṃnyāsakṛtabuddhiṃ taṃ tato dṛṣṭvā mahātapāḥ

09,049.054c sarvāś cāsya kriyāś cakre vidhidṛṣṭena karmaṇā

09,049.055a saṃnyāsakṛtabuddhiṃ taṃ bhūtāni pitṛbhiḥ saha

09,049.055c tato dṛṣṭvā praruruduḥ ko 'smān saṃvibhajiṣyati

09,049.056a devalas tu vacaḥ śrutvā bhūtānāṃ karuṇaṃ tathā

09,049.056c diśo daśa vyāharatāṃ mokṣaṃ tyaktuṃ mano dadhe

09,049.057a tatas tu phalamūlāni pavitrāṇi ca bhārata

09,049.057c puṣpāṇy oṣadhayaś caiva rorūyante sahasraśaḥ

09,049.058a punar no devalaḥ kṣudro nūnaṃ chetsyati durmatiḥ

09,049.058c abhayaṃ sarvabhūtebhyo yo dattvā nāvabudhyate

09,049.059a tato bhūyo vyagaṇayat svabuddhyā munisattamaḥ

09,049.059c mokṣe gārhasthyadharme vā kiṃ nu śreyaskaraṃ bhavet

09,049.060a iti niścitya manasā devalo rājasattama

09,049.060c tyaktvā gārhasthyadharmaṃ sa mokṣadharmam arocayat

09,049.061a evamādīni saṃcintya devalo niścayāt tataḥ

09,049.061c prāptavān paramāṃ siddhiṃ paraṃ yogaṃ ca bhārata

09,049.062a tato devāḥ samāgamya bṛhaspatipurogamāḥ

09,049.062c jaigīṣavyaṃ tapaś cāsya praśaṃsanti tapasvinaḥ

09,049.063a athābravīd ṛṣivaro devān vai nāradas tadā

09,049.063c jaigīṣavye tapo nāsti vismāpayati yo 'sitam

09,049.064a tam evaṃvādinaṃ dhīraṃ pratyūcus te divaukasaḥ

09,049.064c maivam ity eva śaṃsanto jaigīṣavyaṃ mahāmunim

09,049.064d*0296_01 nātaḥ parataraṃ kiṃ cit tulyam asti prabhāvataḥ

09,049.064d*0296_02 tejasas tapasaś cāsya yogasya ca mahātmanaḥ

09,049.064d*0296_03 evaṃprabhāvo dharmātmā jaigīṣavyas tathāsitaḥ

09,049.064d*0296_04 tayor idaṃ sthānavaraṃ tīrthaṃ caiva mahātmanoḥ

09,049.065a tatrāpy upaspṛśya tato mahātmā; dattvā ca vittaṃ halabhṛd dvijebhyaḥ

09,049.065c avāpya dharmaṃ param āryakarmā; jagāma somasya mahat sa tīrtham

09,050.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,050.001a yatrejivān uḍupatī rājasūyena bhārata

09,050.001c tasmin vṛtte mahān āsīt saṃgrāmas tārakāmayaḥ

09,050.002a tatrāpy upaspṛśya balo dattvā dānāni cātmavān

09,050.002c sārasvatasya dharmātmā munes tīrthaṃ jagāma ha

09,050.003a yatra dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ dvijottamān

09,050.003c vedān adhyāpayām āsa purā sārasvato muniḥ

09,050.004 janamejaya uvāca

09,050.004a kathaṃ dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ tapodhanaḥ

09,050.004c vedān adhyāpayām āsa purā sārasvato muniḥ

09,050.005 vaiśaṃpāyana uvāca

09,050.005a āsīt pūrvaṃ mahārāja munir dhīmān mahātapāḥ

09,050.005c dadhīca iti vikhyāto brahmacārī jitendriyaḥ

09,050.006a tasyātitapasaḥ śakro bibheti satataṃ vibho

09,050.006c na sa lobhayituṃ śakyaḥ phalair bahuvidhair api

09,050.007a pralobhanārthaṃ tasyātha prāhiṇot pākaśāsanaḥ

09,050.007c divyām apsarasaṃ puṇyāṃ darśanīyām alambusām

09,050.008a tasya tarpayato devān sarasvatyāṃ mahātmanaḥ

09,050.008c samīpato mahārāja sopātiṣṭhata bhāminī

09,050.009a tāṃ divyavapuṣaṃ dṛṣṭvā tasyarṣer bhāvitātmanaḥ

09,050.009c retaḥ skannaṃ sarasvatyāṃ tat sā jagrāha nimnagā

09,050.010a kukṣau cāpy adadhad dṛṣṭvā tad retaḥ puruṣarṣabha

09,050.010c sā dadhāra ca taṃ garbhaṃ putrahetor mahānadī

09,050.011a suṣuve cāpi samaye putraṃ sā saritāṃ varā

09,050.011c jagāma putram ādāya tam ṛṣiṃ prati ca prabho

09,050.012a ṛṣisaṃsadi taṃ dṛṣṭvā sā nadī munisattamam

09,050.012c tataḥ provāca rājendra dadatī putram asya tam

09,050.012e brahmarṣe tava putro 'yaṃ tvadbhaktyā dhārito mayā

09,050.013a dṛṣṭvā te 'psarasaṃ reto yat skannaṃ prāg alambusām

09,050.013c tat kukṣiṇā vai brahmarṣe tvadbhaktyā dhṛtavaty aham

09,050.014a na vināśam idaṃ gacchet tvatteja iti niścayāt

09,050.014c pratigṛhṇīṣva putraṃ svaṃ mayā dattam aninditam

09,050.015a ity uktaḥ pratijagrāha prītiṃ cāvāpa uttamām

09,050.015c mantravac copajighrat taṃ mūrdhni premṇā dvijottamaḥ

09,050.016a pariṣvajya ciraṃ kālaṃ tadā bharatasattama

09,050.016c sarasvatyai varaṃ prādāt prīyamāṇo mahāmuniḥ

09,050.017a viśve devāḥ sapitaro gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ

09,050.017c tṛptiṃ yāsyanti subhage tarpyamāṇās tavāmbhasā

09,050.018a ity uktvā sa tu tuṣṭāva vacobhir vai mahānadīm

09,050.018c prītaḥ paramahṛṣṭātmā yathāvac chṛṇu pārthiva

09,050.019a prasṛtāsi mahābhāge saraso brahmaṇaḥ purā

09,050.019c jānanti tvāṃ saricchreṣṭhe munayaḥ saṃśitavratāḥ

09,050.020a mama priyakarī cāpi satataṃ priyadarśane

09,050.020c tasmāt sārasvataḥ putro mahāṃs te varavarṇini

09,050.021a tavaiva nāmnā prathitaḥ putras te lokabhāvanaḥ

09,050.021c sārasvata iti khyāto bhaviṣyati mahātapāḥ

09,050.022a eṣa dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ dvijarṣabhān

09,050.022c sārasvato mahābhāge vedān adhyāpayiṣyati

09,050.023a puṇyābhyaś ca saridbhyas tvaṃ sadā puṇyatamā śubhe

09,050.023c bhaviṣyasi mahābhāge matprasādāt sarasvati

09,050.024a evaṃ sā saṃstutā tena varaṃ labdhvā mahānadī

09,050.024c putram ādāya muditā jagāma bharatarṣabha

09,050.025a etasminn eva kāle tu virodhe devadānavaiḥ

09,050.025c śakraḥ praharaṇānveṣī lokāṃs trīn vicacāra ha

09,050.026a na copalebhe bhagavāñ śakraḥ praharaṇaṃ tadā

09,050.026c yad vai teṣāṃ bhaved yogyaṃ vadhāya vibudhadviṣām

09,050.027a tato 'bravīt surāñ śakro na me śakyā mahāsurāḥ

09,050.027c ṛte 'sthibhir dadhīcasya nihantuṃ tridaśadviṣaḥ

09,050.028a tasmād gatvā ṛṣiśreṣṭho yācyatāṃ surasattamāḥ

09,050.028c dadhīcāsthīni dehīti tair vadhiṣyāmahe ripūn

09,050.029a sa devair yācito 'sthīni yatnād ṛṣivaras tadā

09,050.029c prāṇatyāgaṃ kuruṣveti cakāraivāvicārayan

09,050.029e sa lokān akṣayān prāpto devapriyakaras tadā

09,050.030a tasyāsthibhir atho śakraḥ saṃprahṛṣṭamanās tadā

09,050.030c kārayām āsa divyāni nānāpraharaṇāny uta

09,050.030e vajrāṇi cakrāṇi gadā gurudaṇḍāṃś ca puṣkalān

09,050.031a sa hi tīvreṇa tapasā saṃbhṛtaḥ paramarṣiṇā

09,050.031c prajāpatisutenātha bhṛguṇā lokabhāvanaḥ

09,050.032a atikāyaḥ sa tejasvī lokasāravinirmitaḥ

09,050.032c jajñe śailaguruḥ prāṃśur mahimnā prathitaḥ prabhuḥ

09,050.032e nityam udvijate cāsya tejasā pākaśāsanaḥ

09,050.033a tena vajreṇa bhagavān mantrayuktena bhārata

09,050.033c bhṛśaṃ krodhavisṛṣṭena brahmatejobhavena ca

09,050.033e daityadānavavīrāṇāṃ jaghāna navatīr nava

09,050.034a atha kāle vyatikrānte mahaty atibhayaṃkare

09,050.034c anāvṛṣṭir anuprāptā rājan dvādaśavārṣikī

09,050.035a tasyāṃ dvādaśavārṣikyām anāvṛṣṭyāṃ maharṣayaḥ

09,050.035c vṛttyarthaṃ prādravan rājan kṣudhārtāḥ sarvatodiśam

09,050.036a digbhyas tān pradrutān dṛṣṭvā muniḥ sārasvatas tadā

09,050.036c gamanāya matiṃ cakre taṃ provāca sarasvatī

09,050.037a na gantavyam itaḥ putra tavāhāram ahaṃ sadā

09,050.037c dāsyāmi matsyapravarān uṣyatām iha bhārata

09,050.038a ity uktas tarpayām āsa sa pitṝn devatās tathā

09,050.038c āhāram akaron nityaṃ prāṇān vedāṃś ca dhārayan

09,050.039a atha tasyām atītāyām anāvṛṣṭyāṃ maharṣayaḥ

09,050.039c anyonyaṃ paripapracchuḥ punaḥ svādhyāyakāraṇāt

09,050.040a teṣāṃ kṣudhāparītānāṃ naṣṭā vedā vidhāvatām

09,050.040c sarveṣām eva rājendra na kaś cit pratibhānavān

09,050.041a atha kaś cid ṛṣis teṣāṃ sārasvatam upeyivān

09,050.041c kurvāṇaṃ saṃśitātmānaṃ svādhyāyam ṛṣisattamam

09,050.042a sa gatvācaṣṭa tebhyaś ca sārasvatam atiprabham

09,050.042c svādhyāyam amaraprakhyaṃ kurvāṇaṃ vijane jane

09,050.043a tataḥ sarve samājagmus tatra rājan maharṣayaḥ

09,050.043c sārasvataṃ muniśreṣṭham idam ūcuḥ samāgatāḥ

09,050.044a asmān adhyāpayasveti tān uvāca tato muniḥ

09,050.044c śiṣyatvam upagacchadhvaṃ vidhivad bho mamety uta

09,050.045a tato 'bravīd ṛṣigaṇo bālas tvam asi putraka

09,050.045c sa tān āha na me dharmo naśyed iti punar munīn

09,050.046a yo hy adharmeṇa vibrūyād gṛhṇīyād vāpy adharmataḥ

09,050.046c mriyatāṃ tāv ubhau kṣipraṃ syātāṃ vā vairiṇāv ubhau

09,050.047a na hāyanair na palitair na vittena na bandhubhiḥ

09,050.047c ṛṣayaś cakrire dharmaṃ yo 'nūcānaḥ sa no mahān

09,050.048a etac chrutvā vacas tasya munayas te vidhānataḥ

09,050.048c tasmād vedān anuprāpya punar dharmaṃ pracakrire

09,050.049a ṣaṣṭir munisahasrāṇi śiṣyatvaṃ pratipedire

09,050.049c sārasvatasya viprarṣer vedasvādhyāyakāraṇāt

09,050.050a muṣṭiṃ muṣṭiṃ tataḥ sarve darbhāṇāṃ te 'bhyupāharan

09,050.050c tasyāsanārthaṃ viprarṣer bālasyāpi vaśe sthitāḥ

09,050.051a tatrāpi dattvā vasu rauhiṇeyo; mahābalaḥ keśavapūrvajo 'tha

09,050.051c jagāma tīrthaṃ muditaḥ krameṇa; khyātaṃ mahad vṛddhakanyā sma yatra

09,051.001 janamejaya uvāca

09,051.001a kathaṃ kumārī bhagavaṃs tapoyuktā hy abhūt purā

09,051.001c kimarthaṃ ca tapas tepe ko vāsyā niyamo 'bhavat

09,051.002a suduṣkaram idaṃ brahmaṃs tvattaḥ śrutam anuttamam

09,051.002c ākhyāhi tattvam akhilaṃ yathā tapasi sā sthitā

09,051.003 vaiśaṃpāyana uvāca

09,051.003a ṛṣir āsīn mahāvīryaḥ kuṇir gārgyo mahāyaśāḥ

09,051.003c sa taptvā vipulaṃ rājaṃs tapo vai tapatāṃ varaḥ

09,051.003e mānasīṃ sa sutāṃ subhrūṃ samutpāditavān vibhuḥ

09,051.004a tāṃ ca dṛṣṭvā bhṛśaṃ prītaḥ kuṇir gārgyo mahāyaśāḥ

09,051.004c jagāma tridivaṃ rājan saṃtyajyeha kalevaram

09,051.005a subhrūḥ sā hy atha kalyāṇī puṇḍarīkanibhekṣaṇā

09,051.005c mahatā tapasogreṇa kṛtvāśramam aninditā

09,051.006a upavāsaiḥ pūjayantī pitṝn devāṃś ca sā purā

09,051.006c tasyās tu tapasogreṇa mahān kālo 'tyagān nṛpa

09,051.007a sā pitrā dīyamānāpi bhartre naicchad aninditā

09,051.007c ātmanaḥ sadṛśaṃ sā tu bhartāraṃ nānvapaśyata

09,051.008a tataḥ sā tapasogreṇa pīḍayitvātmanas tanum

09,051.008c pitṛdevārcanaratā babhūva vijane vane

09,051.009a sātmānaṃ manyamānāpi kṛtakṛtyaṃ śramānvitā

09,051.009b*0297_01 jagāma vṛddhabhāvaṃ ca kaumārabrahmacāriṇī

09,051.009c vārddhakena ca rājendra tapasā caiva karśitā

09,051.010a sā nāśakad yadā gantuṃ padāt padam api svayam

09,051.010c cakāra gamane buddhiṃ paralokāya vai tadā

09,051.011a moktukāmāṃ tu tāṃ dṛṣṭvā śarīraṃ nārado 'bravīt

09,051.011c asaṃskṛtāyāḥ kanyāyāḥ kuto lokās tavānaghe

09,051.012a evaṃ hi śrutam asmābhir devaloke mahāvrate

09,051.012c tapaḥ paramakaṃ prāptaṃ na tu lokās tvayā jitāḥ

09,051.013a tan nāradavacaḥ śrutvā sābravīd ṛṣisaṃsadi

09,051.013c tapaso 'rdhaṃ prayacchāmi pāṇigrāhasya sattamāḥ

09,051.014a ity ukte cāsyā jagrāha pāṇiṃ gālavasaṃbhavaḥ

09,051.014c ṛṣiḥ prāk śṛṅgavān nāma samayaṃ cedam abravīt

09,051.015a samayena tavādyāhaṃ pāṇiṃ sprakṣyāmi śobhane

09,051.015c yady ekarātraṃ vastavyaṃ tvayā saha mayeti ha

09,051.016a tatheti sā pratiśrutya tasmai pāṇiṃ dadau tadā

09,051.016b*0298_01 yathādṛṣṭena vidhinā hutvā cāgniṃ vidhānataḥ

09,051.016c cakre ca pāṇigrahaṇaṃ tasyodvāhaṃ ca gālaviḥ

09,051.017a sā rātrāv abhavad rājaṃs taruṇī devavarṇinī

09,051.017c divyābharaṇavastrā ca divyasraganulepanā

09,051.018a tāṃ dṛṣṭvā gālaviḥ prīto dīpayantīm ivātmanā

09,051.018c uvāsa ca kṣapām ekāṃ prabhāte sābravīc ca tam

09,051.019a yas tvayā samayo vipra kṛto me tapatāṃ vara

09,051.019c tenoṣitāsmi bhadraṃ te svasti te 'stu vrajāmy aham

09,051.020a sānujñātābravīd bhūyo yo 'smiṃs tīrthe samāhitaḥ

09,051.020c vatsyate rajanīm ekāṃ tarpayitvā divaukasaḥ

09,051.021a catvāriṃśatam aṣṭau ca dve cāṣṭau samyag ācaret

09,051.021c yo brahmacaryaṃ varṣāṇi phalaṃ tasya labheta saḥ

09,051.021e evam uktvā tataḥ sādhvī dehaṃ tyaktvā divaṃ gatā

09,051.022a ṛṣir apy abhavad dīnas tasyā rūpaṃ vicintayan

09,051.022c samayena tapo 'rdhaṃ ca kṛcchrāt pratigṛhītavān

09,051.023a sādhayitvā tadātmānaṃ tasyāḥ sa gatim anvayāt

09,051.023c duḥkhito bharataśreṣṭha tasyā rūpabalātkṛtaḥ

09,051.023e etat te vṛddhakanyāyā vyākhyātaṃ caritaṃ mahat

09,051.023f*0299_01 tathaiva brahmacaryaṃ ca svargasya ca gatiḥ śubhā

09,051.024a tatrasthaś cāpi śuśrāva hataṃ śalyaṃ halāyudhaḥ

09,051.024c tatrāpi dattvā dānāni dvijātibhyaḥ paraṃtapa

09,051.024e śuśoca śalyaṃ saṃgrāme nihataṃ pāṇḍavais tadā

09,051.025a samantapañcakadvārāt tato niṣkramya mādhavaḥ

09,051.025c papraccharṣigaṇān rāmaḥ kurukṣetrasya yat phalam

09,051.026a te pṛṣṭā yadusiṃhena kurukṣetraphalaṃ vibho

09,051.026c samācakhyur mahātmānas tasmai sarvaṃ yathātatham

09,052.001 ṛṣaya ūcuḥ

09,052.001a prajāpater uttaravedir ucyate; sanātanā rāma samantapañcakam

09,052.001c samījire yatra purā divaukaso; vareṇa satreṇa mahāvarapradāḥ

09,052.002a purā ca rājarṣivareṇa dhīmatā; bahūni varṣāṇy amitena tejasā

09,052.002c prakṛṣṭam etat kuruṇā mahātmanā; tataḥ kurukṣetram itīha paprathe

09,052.003 rāma uvāca

09,052.003a kimarthaṃ kuruṇā kṛṣṭaṃ kṣetram etan mahātmanā

09,052.003c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ kathyamānaṃ tapodhanāḥ

09,052.004 ṛṣaya ūcuḥ

09,052.004a purā kila kuruṃ rāma kṛṣantaṃ satatotthitam

09,052.004c abhyetya śakras tridivāt paryapṛcchata kāraṇam

09,052.005a kim idaṃ vartate rājan prayatnena pareṇa ca

09,052.005c rājarṣe kim abhipretaṃ yeneyaṃ kṛṣyate kṣitiḥ

09,052.006 kurur uvāca

09,052.006a iha ye puruṣāḥ kṣetre mariṣyanti śatakrato

09,052.006c te gamiṣyanti sukṛtāṃl lokān pāpavivarjitān

09,052.007a avahasya tataḥ śakro jagāma tridivaṃ prabhuḥ

09,052.007c rājarṣir apy anirviṇṇaḥ karṣaty eva vasuṃdharām

09,052.008a āgamyāgamya caivainaṃ bhūyo bhūyo 'vahasya ca

09,052.008c śatakratur anirviṇṇaṃ pṛṣṭvā pṛṣṭvā jagāma ha

09,052.009a yadā tu tapasogreṇa cakarṣa vasudhāṃ nṛpaḥ

09,052.009c tataḥ śakro 'bravīd devān rājarṣer yac cikīrṣitam

09,052.010a tac chrutvā cābruvan devāḥ sahasrākṣam idaṃ vacaḥ

09,052.010c vareṇa cchandyatāṃ śakra rājarṣir yadi śakyate

09,052.011a yadi hy atra pramītā vai svargaṃ gacchanti mānavāḥ

09,052.011c asmān aniṣṭvā kratubhir bhāgo no na bhaviṣyati

09,052.012a āgamya ca tataḥ śakras tadā rājarṣim abravīt

09,052.012c alaṃ khedena bhavataḥ kriyatāṃ vacanaṃ mama

09,052.013a mānavā ye nirāhārā dehaṃ tyakṣyanty atandritāḥ

09,052.013c yudhi vā nihatāḥ samyag api tiryaggatā nṛpa

09,052.014a te svargabhājo rājendra bhavantv iti mahāmate

09,052.014c tathāstv iti tato rājā kuruḥ śakram uvāca ha

09,052.015a tatas tam abhyanujñāpya prahṛṣṭenāntarātmanā

09,052.015c jagāma tridivaṃ bhūyaḥ kṣipraṃ balaniṣūdanaḥ

09,052.016a evam etad yaduśreṣṭha kṛṣṭaṃ rājarṣiṇā purā

09,052.016c śakreṇa cāpy anujñātaṃ puṇyaṃ prāṇān vimuñcatām

09,052.016d*0300_01 brahmādyaiś ca suraśreṣṭhaiḥ puṇyai rājarṣibhis tathā

09,052.016d*0301_01 nātaḥ parataraṃ puṇyaṃ bhūmeḥ sthānaṃ bhaviṣyati

09,052.016d*0301_02 iha tapsyanti ye ke cit tapaḥ paramakaṃ narāḥ

09,052.016d*0301_03 dehatyāgena te sarve yāsyanti brahmaṇaḥ kṣayam

09,052.016d*0301_04 ye punaḥ puṇyabhājo vai dānaṃ dāsyanti mānavāḥ

09,052.016d*0301_05 teṣāṃ sahasraguṇitaṃ bhaviṣyaty acireṇa vai

09,052.016d*0301_06 ye ceha nityaṃ manujā nivatsyanti śubhaiṣiṇaḥ

09,052.016d*0301_07 yamasya viṣayaṃ te tu na drakṣyanti kadā cana

09,052.016d*0301_08 yakṣyanti ye ca kratubhir mahadbhir manujeśvarāḥ

09,052.016d*0301_09 teṣāṃ triviṣṭape vāso yāvad bhūmir dhariṣyati

09,052.017a api cātra svayaṃ śakro jagau gāthāṃ surādhipaḥ

09,052.017c kurukṣetre nibaddhāṃ vai tāṃ śṛṇuṣva halāyudha

09,052.018a pāṃsavo 'pi kurukṣetrād vāyunā samudīritāḥ

09,052.018c api duṣkṛtakarmāṇaṃ nayanti paramāṃ gatim

09,052.018d*0302_01 kurukṣetraṃ gamiṣyāmi kurukṣetre vasāmy aham

09,052.018d*0302_02 ity evaṃ niścito bhūtvā tenaiva svargam eṣyati

09,052.018d*0302_03 kurukṣetraṃ gamiṣyāmi kurukṣetre vasāmy aham

09,052.018d*0302_04 tathā sthānaṃ ca maunaṃ ca vīrāsanam upāsmahe

09,052.018d*0302_05 evaṃ pralapamāno 'pi cintayaṃś ca muhur muhuḥ

09,052.018d*0302_06 dūrastho yadi vā tiṣṭhaṃl labhet svargaṃ viniścitaḥ

09,052.019a surarṣabhā brāhmaṇasattamāś ca; tathā nṛgādyā naradevamukhyāḥ

09,052.019c iṣṭvā mahārhaiḥ kratubhir nṛsiṃha; saṃnyasya dehān sugatiṃ prapannāḥ

09,052.020a tarantukārantukayor yad antaraṃ; rāmahradānāṃ ca macakrukasya

09,052.020c etat kurukṣetrasamantapañcakaṃ; prajāpater uttaravedir ucyate

09,052.021a śivaṃ mahat puṇyam idaṃ divaukasāṃ; susaṃmataṃ svargaguṇaiḥ samanvitam

09,052.021c ataś ca sarve 'pi vasuṃdharādhipā; hatā gamiṣyanti mahātmanāṃ gatim

09,052.021d*0303_01 ity uvāca svayaṃ śakraḥ saha brahmādibhis tathā

09,052.021d*0303_02 tac cānumoditaṃ sarvaṃ brahmaviṣṇumaheśvaraiḥ

09,053.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,053.001a kurukṣetraṃ tato dṛṣṭvā dattvā dāyāṃś ca sātvataḥ

09,053.001c āśramaṃ sumahad divyam agamaj janamejaya

09,053.002a madhūkāmravanopetaṃ plakṣanyagrodhasaṃkulam

09,053.002c ciribilvayutaṃ puṇyaṃ panasārjunasaṃkulam

09,053.003a taṃ dṛṣṭvā yādavaśreṣṭhaḥ pravaraṃ puṇyalakṣaṇam

09,053.003c papraccha tān ṛṣīn sarvān kasyāśramavaras tv ayam

09,053.004a te tu sarve mahātmānam ūcū rājan halāyudham

09,053.004c śṛṇu vistarato rāma yasyāyaṃ pūrvam āśramaḥ

09,053.005a atra viṣṇuḥ purā devas taptavāṃs tapa uttamam

09,053.005c atrāsya vidhivad yajñāḥ sarve vṛttāḥ sanātanāḥ

09,053.006a atraiva brāhmaṇī siddhā kaumārabrahmacāriṇī

09,053.006c yogayuktā divaṃ yātā tapaḥsiddhā tapasvinī

09,053.007a babhūva śrīmatī rājañ śāṇḍilyasya mahātmanaḥ

09,053.007c sutā dhṛtavratā sādhvī niyatā brahmacāriṇī

09,053.007d*0304_01 sā tu taptvā tapo ghoraṃ duścaraṃ strījanena ha

09,053.008a sā tu prāpya paraṃ yogaṃ gatā svargam anuttamam

09,053.008c bhuktvāśrame 'śvamedhasya phalaṃ phalavatāṃ śubhā

09,053.008e gatā svargaṃ mahābhāgā pūjitā niyatātmabhiḥ

09,053.009a abhigamyāśramaṃ puṇyaṃ dṛṣṭvā ca yadupuṃgavaḥ

09,053.009b*0305_01 śrutvā ṛṣīṇāṃ vacanam āśramaṃ taṃ jagāma ha

09,053.009b*0306_01 ṛṣīṇāṃ vacanaṃ śrutvā jagāmāśramam uttamam

09,053.009b*0307_01 tasyāśrame 'śvamedhasya phaḷam āpnoti mānavaḥ

09,053.009c ṛṣīṃs tān abhivādyātha pārśve himavato 'cyutaḥ

09,053.009e skandhāvārāṇi sarvāṇi nivartyāruruhe 'calam

09,053.010a nātidūraṃ tato gatvā nagaṃ tāladhvajo balī

09,053.010c puṇyaṃ tīrthavaraṃ dṛṣṭvā vismayaṃ paramaṃ gataḥ

09,053.011a prabhavaṃ ca sarasvatyāḥ plakṣaprasravaṇaṃ balaḥ

09,053.011c saṃprāptaḥ kārapacanaṃ tīrthapravaram uttamam

09,053.012a halāyudhas tatra cāpi dattvā dānaṃ mahābalaḥ

09,053.012c āplutaḥ salile śīte tasmāc cāpi jagāma ha

09,053.012e āśramaṃ paramaprīto mitrasya varuṇasya ca

09,053.012f*0308_01 āplutaḥ salile puṇye suśīte vimale śucau

09,053.012f*0308_02 saṃtarpayām āsa pitṝn devāṃś ca raṇadurmadaḥ

09,053.012f*0308_03 tatroṣyaikāṃ tu rajanīṃ yatibhir brāhmaṇaiḥ saha

09,053.012f*0308_04 mitrāvaruṇayoḥ puṇyaṃ jagāmāśramam acyutaḥ

09,053.013a indro 'gnir aryamā caiva yatra prāk prītim āpnuvan

09,053.013c taṃ deśaṃ kārapacanād yamunāyāṃ jagāma ha

09,053.014a snātvā tatrāpi dharmātmā parāṃ tuṣṭim avāpya ca

09,053.014c ṛṣibhiś caiva siddhaiś ca sahito vai mahābalaḥ

09,053.014e upaviṣṭaḥ kathāḥ śubhrāḥ śuśrāva yadupuṃgavaḥ

09,053.015a tathā tu tiṣṭhatāṃ teṣāṃ nārado bhagavān ṛṣiḥ

09,053.015c ājagāmātha taṃ deśaṃ yatra rāmo vyavasthitaḥ

09,053.015d*0309_01 tatra saṃtiṣṭhataś cātha rāmasyāpratimadyuteḥ

09,053.015d*0309_02 ājagāma mahātejā nārado bhagavān ṛṣiḥ

09,053.016a jaṭāmaṇḍalasaṃvītaḥ svarṇacīrī mahātapāḥ

09,053.016c hemadaṇḍadharo rājan kamaṇḍaludharas tathā

09,053.017a kacchapīṃ sukhaśabdāṃ tāṃ gṛhya vīṇāṃ manoramām

09,053.017c nṛtye gīte ca kuśalo devabrāhmaṇapūjitaḥ

09,053.018a prakartā kalahānāṃ ca nityaṃ ca kalahapriyaḥ

09,053.018c taṃ deśam agamad yatra śrīmān rāmo vyavasthitaḥ

09,053.019a pratyutthāya tu te sarve pūjayitvā yatavratam

09,053.019c devarṣiṃ paryapṛcchanta yathāvṛttaṃ kurūn prati

09,053.020a tato 'syākathayad rājan nāradaḥ sarvadharmavit

09,053.020c sarvam eva yathāvṛttam atītaṃ kurusaṃkṣayam

09,053.021a tato 'bravīd rauhiṇeyo nāradaṃ dīnayā girā

09,053.021c kim avasthaṃ tu tat kṣatraṃ ye ca tatrābhavan nṛpāḥ

09,053.022a śrutam etan mayā pūrvaṃ sarvam eva tapodhana

09,053.022c vistaraśravaṇe jātaṃ kautūhalam atīva me

09,053.023 nārada uvāca

09,053.023a pūrvam eva hato bhīṣmo droṇaḥ sindhupatis tathā

09,053.023c hato vaikartanaḥ karṇaḥ putrāś cāsya mahārathāḥ

09,053.024a bhūriśravā rauhiṇeya madrarājaś ca vīryavān

09,053.024c ete cānye ca bahavas tatra tatra mahābalāḥ

09,053.025a priyān prāṇān parityajya priyārthaṃ kauravasya vai

09,053.025c rājāno rājaputrāś ca samareṣv anivartinaḥ

09,053.025d*0310_01 nihatāḥ pāṇḍavaiḥ sarve gatāḥ svargagatiṃ prati

09,053.026a ahatāṃs tu mahābāho śṛṇu me tatra mādhava

09,053.026c dhārtarāṣṭrabale śeṣāḥ kṛpo bhojaś ca vīryavān

09,053.026e aśvatthāmā ca vikrānto bhagnasainyā diśo gatāḥ

09,053.026f*0311_01 **** **** trayaḥ samitimardanāḥ

09,053.026f*0311_02 kṛpaś ca kṛtavarmā ca droṇaputraś ca vīryavān

09,053.026f*0311_03 te 'pi vai vidrutā rāma diśo daśa bhayāt tadā

09,053.027a duryodhano hate sainye pradruteṣu kṛpādiṣu

09,053.027c hradaṃ dvaipāyanaṃ nāma viveśa bhṛśaduḥkhitaḥ

09,053.028a śayānaṃ dhārtarāṣṭraṃ tu stambhite salile tadā

09,053.028c pāṇḍavāḥ saha kṛṣṇena vāgbhir ugrābhir ārdayan

09,053.029a sa tudyamāno balavān vāgbhī rāma samantataḥ

09,053.029c utthitaḥ prāg ghradād vīraḥ pragṛhya mahatīṃ gadām

09,053.030a sa cāpy upagato yuddhaṃ bhīmena saha sāṃpratam

09,053.030c bhaviṣyati ca tat sadyas tayo rāma sudāruṇam

09,053.031a yadi kautūhalaṃ te 'sti vraja mādhava mā ciram

09,053.031c paśya yuddhaṃ mahāghoraṃ śiṣyayor yadi manyase

09,053.031c*0312_01 **** **** adya rāmāhave dvayoḥ

09,053.031c*0312_02 bhīmakauravayor vīra

09,053.032 vaiśaṃpāyana uvāca

09,053.032a nāradasya vacaḥ śrutvā tān abhyarcya dvijarṣabhān

09,053.032c sarvān visarjayām āsa ye tenābhyāgatāḥ saha

09,053.032e gamyatāṃ dvārakāṃ ceti so 'nvaśād anuyāyinaḥ

09,053.033a so 'vatīryācalaśreṣṭhāt plakṣaprasravaṇāc chubhāt

09,053.033c tataḥ prītamanā rāmaḥ śrutvā tīrthaphalaṃ mahat

09,053.033e viprāṇāṃ saṃnidhau ślokam agāyad idam acyutaḥ

09,053.034a sarasvatīvāsasamā kuto ratiḥ; sarasvatīvāsasamāḥ kuto guṇāḥ

09,053.034c sarasvatīṃ prāpya divaṃ gatā janāḥ; sadā smariṣyanti nadīṃ sarasvatīm

09,053.035a sarasvatī sarvanadīṣu puṇyā; sarasvatī lokasukhāvahā sadā

09,053.035c sarasvatīṃ prāpya janāḥ suduṣkṛtāḥ; sadā na śocanti paratra ceha ca

09,053.036a tato muhur muhuḥ prītyā prekṣamāṇaḥ sarasvatīm

09,053.036c hayair yuktaṃ rathaṃ śubhram ātiṣṭhata paraṃtapaḥ

09,053.037a sa śīghragāminā tena rathena yadupuṃgavaḥ

09,053.037c didṛkṣur abhisaṃprāptaḥ śiṣyayuddham upasthitam

09,054.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,054.001a evaṃ tad abhavad yuddhaṃ tumulaṃ janamejaya

09,054.001c yatra duḥkhānvito rājā dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam

09,054.002a rāmaṃ saṃnihitaṃ dṛṣṭvā gadāyuddha upasthite

09,054.002c mama putraḥ kathaṃ bhīmaṃ pratyayudhyata saṃjaya

09,054.003 saṃjaya uvāca

09,054.003a rāmasāṃnidhyam āsādya putro duryodhanas tava

09,054.003c yuddhakāmo mahābāhuḥ samahṛṣyata vīryavān

09,054.004a dṛṣṭvā lāṅgalinaṃ rājā pratyutthāya ca bhārata

09,054.004c prītyā paramayā yukto yudhiṣṭhiram athābravīt

09,054.004c*0313_01 **** **** samabhyarcya yathāvidhi

09,054.004c*0313_02 āsanaṃ ca dadau tasmai paryapṛcchad anāmayam

09,054.004c*0313_03 tato yudhiṣṭhiraṃ rāmo vākyam etad uvāca ha

09,054.004c*0313_04 madhuraṃ dharmasaṃyuktaṃ śūrāṇāṃ hitam eva ca

09,054.004c*0313_05 mayā śrutaṃ kathayatām ṛṣīṇāṃ rājasattama

09,054.004c*0313_06 kurukṣetraṃ paraṃ puṇyaṃ pāvanaṃ svargyam eva ca

09,054.004c*0313_07 daivatair ṛṣibhir juṣṭaṃ brāhmaṇaiś ca mahātmabhiḥ

09,054.004c*0313_08 tatra vai yotsyamānā ye dehaṃ tyakṣyanti mānavāḥ

09,054.004c*0313_09 teṣāṃ svarge dhruvo vāsaḥ śakreṇa saha māriṣa

09,054.005a samantapañcakaṃ kṣipram ito yāma viśāṃ pate

09,054.005c prathitottaravedī sā devaloke prajāpateḥ

09,054.006a tasmin mahāpuṇyatame trailokyasya sanātane

09,054.006c saṃgrāme nidhanaṃ prāpya dhruvaṃ svargo bhaviṣyati

09,054.007a tathety uktvā mahārāja kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ

09,054.007c samantapañcakaṃ vīraḥ prāyād abhimukhaḥ prabhuḥ

09,054.008a tato duryodhano rājā pragṛhya mahatīṃ gadām

09,054.008c padbhyām amarṣād dyutimān agacchat pāṇḍavaiḥ saha

09,054.009a tathā yāntaṃ gadāhastaṃ varmaṇā cāpi daṃśitam

09,054.009c antarikṣagatā devāḥ sādhu sādhv ity apūjayan

09,054.009e vātikāś ca narā ye 'tra dṛṣṭvā te harṣam āgatāḥ

09,054.010a sa pāṇḍavaiḥ parivṛtaḥ kururājas tavātmajaḥ

09,054.010c mattasyeva gajendrasya gatim āsthāya so 'vrajat

09,054.011a tataḥ śaṅkhaninādena bherīṇāṃ ca mahāsvanaiḥ

09,054.011c siṃhanādaiś ca śūrāṇāṃ diśaḥ sarvāḥ prapūritāḥ

09,054.011d*0314_01 tatas te tu kurukṣetraṃ prāptā naravarottamāḥ

09,054.012a pratīcyabhimukhaṃ deśaṃ yathoddiṣṭaṃ sutena te

09,054.012c gatvā ca taiḥ parikṣiptaṃ samantāt sarvatodiśam

09,054.013a dakṣiṇena sarasvatyāḥ svayanaṃ tīrtham uttamam

09,054.013c tasmin deśe tv aniriṇe tatra yuddham arocayan

09,054.014a tato bhīmo mahākoṭiṃ gadāṃ gṛhyātha varmabhṛt

09,054.014c bibhrad rūpaṃ mahārāja sadṛśaṃ hi garutmataḥ

09,054.015a avabaddhaśirastrāṇaḥ saṃkhye kāñcanavarmabhṛt

09,054.015c rarāja rājan putras te kāñcanaḥ śailarāḍ iva

09,054.016a varmabhyāṃ saṃvṛtau vīrau bhīmaduryodhanāv ubhau

09,054.016c saṃyuge ca prakāśete saṃrabdhāv iva kuñjarau

09,054.017a raṇamaṇḍalamadhyasthau bhrātarau tau nararṣabhau

09,054.017c aśobhetāṃ mahārāja candrasūryāv ivoditau

09,054.018a tāv anyonyaṃ nirīkṣetāṃ kruddhāv iva mahādvipau

09,054.018c dahantau locanai rājan parasparavadhaiṣiṇau

09,054.019a saṃprahṛṣṭamanā rājan gadām ādāya kauravaḥ

09,054.019c sṛkkiṇī saṃlihan rājan krodharaktekṣaṇaḥ śvasan

09,054.020a tato duryodhano rājā gadām ādāya vīryavān

09,054.020c bhīmasenam abhiprekṣya gajo gajam ivāhvayat

09,054.021a adrisāramayīṃ bhīmas tathaivādāya vīryavān

09,054.021c āhvayām āsa nṛpatiṃ siṃhaḥ siṃhaṃ yathā vane

09,054.022a tāv udyatagadāpāṇī duryodhanavṛkodarau

09,054.022c saṃyuge sma prakāśete girī saśikharāv iva

09,054.023a tāv ubhāv abhisaṃkruddhāv ubhau bhīmaparākramau

09,054.023c ubhau śiṣyau gadāyuddhe rauhiṇeyasya dhīmataḥ

09,054.024a ubhau sadṛśakarmāṇau yamavāsavayor iva

09,054.024c tathā sadṛśakarmāṇau varuṇasya mahābalau

09,054.025a vāsudevasya rāmasya tathā vaiśravaṇasya ca

09,054.025c sadṛśau tau mahārāja madhukaiṭabhayor yudhi

09,054.026a ubhau sadṛśakarmāṇau raṇe sundopasundayoḥ

09,054.026b*0315_01 rāmarāvaṇayoś caiva vālisugrīvayos tathā

09,054.026c tathaiva kālasya samau mṛtyoś caiva paraṃtapau

09,054.027a anyonyam abhidhāvantau mattāv iva mahādvipau

09,054.027c vāśitāsaṃgame dṛptau śaradīva madotkaṭau

09,054.028a mattāv iva jigīṣantau mātaṅgau bharatarṣabhau

09,054.028c ubhau krodhaviṣaṃ dīptaṃ vamantāv uragāv iva

09,054.029a anyonyam abhisaṃrabdhau prekṣamāṇāv ariṃdamau

09,054.029c ubhau bharataśārdūlau vikrameṇa samanvitau

09,054.030a siṃhāv iva durādharṣau gadāyuddhe paraṃtapau

09,054.030c nakhadaṃṣṭrāyudhau vīrau vyāghrāv iva durutsahau

09,054.031a prajāsaṃharaṇe kṣubdhau samudrāv iva dustarau

09,054.031c lohitāṅgāv iva kruddhau pratapantau mahārathau

09,054.031d*0316_01 pūrvapaścimajau meghau vāyunā kṣubhitau yathā

09,054.031d*0316_02 garjamānau suviṣamaṃ kṣarantau prāvṛṣīva hi

09,054.032a raśmimantau mahātmānau dīptimantau mahābalau

09,054.032c dadṛśāte kuruśreṣṭhau kālasūryāv ivoditau

09,054.033a vyāghrāv iva susaṃrabdhau garjantāv iva toyadau

09,054.033c jahṛṣāte mahābāhū siṃhau kesariṇāv iva

09,054.034a gajāv iva susaṃrabdhau jvalitāv iva pāvakau

09,054.034c dadṛśus tau mahātmānau saśṛṅgāv iva parvatau

09,054.035a roṣāt prasphuramāṇoṣṭhau nirīkṣantau parasparam

09,054.035c tau sametau mahātmānau gadāhastau narottamau

09,054.036a ubhau paramasaṃhṛṣṭāv ubhau paramasaṃmatau

09,054.036c sadaśvāv iva heṣantau bṛṃhantāv iva kuñjarau

09,054.037a vṛṣabhāv iva garjantau duryodhanavṛkodarau

09,054.037c daityāv iva balonmattau rejatus tau narottamau

09,054.038a tato duryodhano rājann idam āha yudhiṣṭhiram

09,054.038b*0317_01 bhrātṛbhiḥ sahitaṃ caiva kṛṣṇena ca mahātmanā

09,054.038b*0317_02 rāmeṇāmitavīryeṇa vākyaṃ śauṇḍīryasaṃmatam

09,054.038c sṛñjayaiḥ saha tiṣṭhantaṃ tapantam iva bhāskaram

09,054.038d*0318_01 kekayaiḥ sṛñjayair guptaṃ pāñcālaiś ca mahātmabhiḥ

09,054.039a idaṃ vyavasitaṃ yuddhaṃ mama bhīmasya cobhayoḥ

09,054.039c upopaviṣṭāḥ paśyadhvaṃ vimardaṃ nṛpasattamāḥ

09,054.039d*0319_01 śrutvā duryodhanavacaḥ pratyapadyanta tat tathā

09,054.040a tataḥ samupaviṣṭaṃ tat sumahad rājamaṇḍalam

09,054.040c virājamānaṃ dadṛśe divīvādityamaṇḍalam

09,054.041a teṣāṃ madhye mahābāhuḥ śrīmān keśavapūrvajaḥ

09,054.041c upaviṣṭo mahārāja pūjyamānaḥ samantataḥ

09,054.042a śuśubhe rājamadhyastho nīlavāsāḥ sitaprabhaḥ

09,054.042c nakṣatrair iva saṃpūrṇo vṛto niśi niśākaraḥ

09,054.043a tau tathā tu mahārāja gadāhastau durāsadau

09,054.043c anyonyaṃ vāgbhir ugrābhis takṣamāṇau vyavasthitau

09,054.044a apriyāṇi tato 'nyonyam uktvā tau kurupuṃgavau

09,054.044c udīkṣantau sthitau vīrau vṛtraśakrāv ivāhave

09,055.001 vaiśaṃpāyana uvāca

09,055.001a tato vāgyuddham abhavat tumulaṃ janamejaya

09,055.001a*0320_01 **** **** tumulaṃ romaharṣaṇam

09,055.001a*0320_02 krodhasaṃvardhanaṃ niṣṭhām (sic)

09,055.001c yatra duḥkhānvito rājā dhṛtarāṣṭro 'bravīd idam

09,055.002a dhig astu khalu mānuṣyaṃ yasya niṣṭheyam īdṛśī

09,055.002c ekādaśacamūbhartā yatra putro mamābhibhūḥ

09,055.003a ājñāpya sarvān nṛpatīn bhuktvā cemāṃ vasuṃdharām

09,055.003c gadām ādāya vegena padātiḥ prasthito raṇam

09,055.004a bhūtvā hi jagato nātho hy anātha iva me sutaḥ

09,055.004c gadām udyamya yo yāti kim anyad bhāgadheyataḥ

09,055.005a aho duḥkhaṃ mahat prāptaṃ putreṇa mama saṃjaya

09,055.005c evam uktvā sa duḥkhārto virarāma janādhipaḥ

09,055.006 saṃjaya uvāca

09,055.006a sa meghaninado harṣād vinadann iva govṛṣaḥ

09,055.006c ājuhāva tataḥ pārthaṃ yuddhāya yudhi vīryavān

09,055.007a bhīmam āhvayamāne tu kururāje mahātmani

09,055.007b*0321_01 ājuhāva tato bhīmo yuddhāya ca suyodhanam

09,055.007b*0321_02 evam āhvayamāne tu bhīmasene mahātmani

09,055.007c prādurāsan sughorāṇi rūpāṇi vividhāny uta

09,055.008a vavur vātāḥ sanirghātāḥ pāṃsuvarṣaṃ papāta ca

09,055.008c babhūvuś ca diśaḥ sarvās timireṇa samāvṛtāḥ

09,055.009a mahāsvanāḥ sanirghātās tumulā romaharṣaṇāḥ

09,055.009c petus tatholkāḥ śataśaḥ sphoṭayantyo nabhastalam

09,055.010a rāhuś cāgrasad ādityam aparvaṇi viśāṃ pate

09,055.010c cakampe ca mahākampaṃ pṛthivī savanadrumā

09,055.011a rūkṣāś ca vātāḥ pravavur nīcaiḥ śarkaravarṣiṇaḥ

09,055.011c girīṇāṃ śikharāṇy eva nyapatanta mahītale

09,055.012a mṛgā bahuvidhākārāḥ saṃpatanti diśo daśa

09,055.012c dīptāḥ śivāś cāpy anadan ghorarūpāḥ sudāruṇāḥ

09,055.013a nirghātāś ca mahāghorā babhūvū romaharṣaṇāḥ

09,055.013c dīptāyāṃ diśi rājendra mṛgāś cāśubhavādinaḥ

09,055.014a udapānagatāś cāpo vyavardhanta samantataḥ

09,055.014c aśarīrā mahānādāḥ śrūyante sma tadā nṛpa

09,055.015a evamādīni dṛṣṭvātha nimittāni vṛkodaraḥ

09,055.015c uvāca bhrātaraṃ jyeṣṭhaṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram

09,055.016a naiṣa śakto raṇe jetuṃ mandātmā māṃ suyodhanaḥ

09,055.016c adya krodhaṃ vimokṣyāmi nigūḍhaṃ hṛdaye ciram

09,055.016e suyodhane kauravendre khāṇḍave pāvako yathā

09,055.017a śalyam adyoddhariṣyāmi tava pāṇḍava hṛcchayam

09,055.017c nihatya gadayā pāpam imaṃ kurukulādhamam

09,055.018a adya kīrtimayīṃ mālāṃ pratimokṣyāmy ahaṃ tvayi

09,055.018c hatvemaṃ pāpakarmāṇaṃ gadayā raṇamūrdhani

09,055.019a adyāsya śatadhā dehaṃ bhinadmi gadayānayā

09,055.019c nāyaṃ praveṣṭā nagaraṃ punar vāraṇasāhvayam

09,055.020a sarpotsargasya śayane viṣadānasya bhojane

09,055.020c pramāṇakoṭyāṃ pātasya dāhasya jatuveśmani

09,055.021a sabhāyām avahāsasya sarvasvaharaṇasya ca

09,055.021c varṣam ajñātavāsasya vanavāsasya cānagha

09,055.021d*0322_01 draupadyāḥ kleśadānasya vastrasaṃharaṇasya ca

09,055.022a adyāntam eṣāṃ duḥkhānāṃ gantā bharatasattama

09,055.022c ekāhnā vinihatyemaṃ bhaviṣyāmy ātmano 'nṛṇaḥ

09,055.023a adyāyur dhārtarāṣṭrasya durmater akṛtātmanaḥ

09,055.023c samāptaṃ bharataśreṣṭha mātāpitroś ca darśanam

09,055.023d*0323_01 adya saukhyaṃ tu rājendra kururājasya durmateḥ

09,055.023d*0323_02 samāptaṃ ca mahārāja nārīṇāṃ darśanaṃ punaḥ

09,055.024a adyāyaṃ kururājasya śaṃtanoḥ kulapāṃsanaḥ

09,055.024c prāṇāñ śriyaṃ ca rājyaṃ ca tyaktvā śeṣyati bhūtale

09,055.025a rājā ca dhṛtarāṣṭro 'dya śrutvā putraṃ mayā hatam

09,055.025c smariṣyaty aśubhaṃ karma yat tac chakunibuddhijam

09,055.026a ity uktvā rājaśārdūla gadām ādāya vīryavān

09,055.026c avātiṣṭhata yuddhāya śakro vṛtram ivāhvayan

09,055.027a tam udyatagadaṃ dṛṣṭvā kailāsam iva śṛṅgiṇam

09,055.027c bhīmasenaḥ punaḥ kruddho duryodhanam uvāca ha

09,055.028a rājñaś ca dhṛtarāṣṭrasya tathā tvam api cātmanaḥ

09,055.028a*0324_01 **** **** tava hetor durātmanaḥ

09,055.028a*0324_02 sarveṣām api cāsmākaṃ duḥkhaṃ prāptaṃ sudurmate

09,055.028c smara tad duṣkṛtaṃ karma yad vṛttaṃ vāraṇāvate

09,055.029a draupadī ca parikliṣṭā sabhāyāṃ yad rajasvalā

09,055.029c dyūte ca vañcito rājā yat tvayā saubalena ca

09,055.030a vane duḥkhaṃ ca yat prāptam asmābhis tvatkṛtaṃ mahat

09,055.030c virāṭanagare caiva yonyantaragatair iva

09,055.030e tat sarvaṃ yātayāmy adya diṣṭyā dṛṣṭo 'si durmate

09,055.031a tvatkṛte 'sau hataḥ śete śaratalpe pratāpavān

09,055.031c gāṅgeyo rathināṃ śreṣṭho nihato yājñaseninā

09,055.032a hato droṇaś ca karṇaś ca tathā śalyaḥ pratāpavān

09,055.032c vairāgner ādikartā ca śakuniḥ saubalo hataḥ

09,055.033a prātikāmī tathā pāpo draupadyāḥ kleśakṛd dhataḥ

09,055.033c bhrātaras te hatāḥ sarve śūrā vikrāntayodhinaḥ

09,055.034a ete cānye ca bahavo nihatās tvatkṛte nṛpāḥ

09,055.034c tvām adya nihaniṣyāmi gadayā nātra saṃśayaḥ

09,055.035a ity evam uccai rājendra bhāṣamāṇaṃ vṛkodaram

09,055.035c uvāca vītabhī rājan putras te satyavikramaḥ

09,055.036a kiṃ katthitena bahudhā yudhyasva tvaṃ vṛkodara

09,055.036c adya te 'haṃ vineṣyāmi yuddhaśraddhāṃ kulādhama

09,055.036d*0325_01 iti duryodhanenoktaḥ pratyuvāca vṛkodaraḥ

09,055.037a naiva duryodhanaḥ kṣudra kena cit tvadvidhena vai

09,055.037c śakyas trāsayituṃ vācā yathānyaḥ prākṛto naraḥ

09,055.038a cirakālepsitaṃ diṣṭyā hṛdayastham idaṃ mama

09,055.038c tvayā saha gadāyuddhaṃ tridaśair upapāditam

09,055.039a kiṃ vācā bahunoktena katthitena ca durmate

09,055.039c vāṇī saṃpadyatām eṣā karmaṇā mā ciraṃ kṛthāḥ

09,055.040a tasya tad vacanaṃ śrutvā sarva evābhyapūjayan

09,055.040c rājānaḥ somakāś caiva ye tatrāsan samāgatāḥ

09,055.041a tataḥ saṃpūjitaḥ sarvaiḥ saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ

09,055.041c bhūyo dhīraṃ manaś cakre yuddhāya kurunandanaḥ

09,055.042a taṃ mattam iva mātaṅgaṃ talatālair narādhipāḥ

09,055.042c bhūyaḥ saṃharṣayāṃ cakrur duryodhanam amarṣaṇam

09,055.043a taṃ mahātmā mahātmānaṃ gadām udyamya pāṇḍavaḥ

09,055.043c abhidudrāva vegena dhārtarāṣṭraṃ vṛkodaraḥ

09,055.044a bṛṃhanti kuñjarās tatra hayā heṣanti cāsakṛt

09,055.044c śastrāṇi cāpy adīpyanta pāṇḍavānāṃ jayaiṣiṇām

09,056.001 saṃjaya uvāca

09,056.001a tato duryodhano dṛṣṭvā bhīmasenaṃ tathāgatam

09,056.001c pratyudyayāv adīnātmā vegena mahatā nadan

09,056.002a samāpetatur ānadya śṛṅgiṇau vṛṣabhāv iva

09,056.002c mahānirghātaghoṣaś ca saṃprahāras tayor abhūt

09,056.003a abhavac ca tayor yuddhaṃ tumulaṃ romaharṣaṇam

09,056.003c jigīṣator yudhānyonyam indraprahrādayor iva

09,056.003d@003_0001 tau vṛṣāv iva garjantau maṇḍalāni viceratuḥ

09,056.003d@003_0002 āvarjitagadāhastau duryodhanavṛkodarau

09,056.003d@003_0003 maṇḍalāvartamārgeṣu gadāpraharaṇe 'pi ca

09,056.003d@003_0004 nirviśeṣam abhūd yuddhaṃ tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ

09,056.003d@003_0005 taptahemamayī śubhrair babhūva bhayavardhanī

09,056.003d@003_0006 agnijvālair ivāvidhya pade bhīmasya sā gadā

09,056.003d@003_0007 tāḍitā dhārtarāṣṭreṇa bhīmasya gadayā gadā

09,056.003d@003_0008 gadāyuddhe mahārāja sasṛje pāvakārciṣaḥ

09,056.003d@003_0009

09,056.003d@003_0010 aṅgāravarṣaṃ mumuce tad adbhutam ivābhavat

09,056.003d@003_0011 dantair iva mahānāgau śṛṅgair iva mahāvṛṣau

09,056.003d@003_0012 tau tu rejatur anyonyaṃ gadābhyām aparikṣatau

09,056.003d@003_0013 gadayābhihate gātre kṣaṇena rudhirokṣitau

09,056.003d@003_0014 prekṣaṇīyatarāv āstāṃ puṣpitāv iva kiṃśukau

09,056.003d@003_0015 gadayā dhārtarāṣṭreṇa savye pārśve bhṛśāhataḥ

09,056.003d@003_0016 bhīmaseno mahābāhur na cacālācalo yathā

09,056.003d@003_0017 tadā bhīmagadāvegais tāḍyamāno muhur muhuḥ

09,056.003d@003_0018 kaṭitvān mocayām āsa duṣṭahastīva hastipam

09,056.003d@003_0019 śuśruve dikṣu sarvāsu tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ

09,056.003d@003_0020 gadānipātasaṃhrādo vajrayor iva nisvanaḥ

09,056.003d@003_0021 abhihṛtya mahāvīryau nivṛtya tu mahāgadau

09,056.003d@003_0022 punar uttamamārgasthau maṇḍalāni viceratuḥ

09,056.003d@003_0023 tadānyonyam abhidrutya sthitau vīrau mahāgadau

09,056.003d@003_0024 udyamya lohadaṇḍābhyāṃ tāḍyamānau hi petatuḥ

09,056.003d@003_0025 punar utpatya vegena maṇḍalāni viceratuḥ

09,056.003d@003_0026 kriyāviśeṣabalinau darśayām āsatus tadā

09,056.003d@003_0027 abhyudyatagadau vīrau saśṛṅgāv iva parvatau

09,056.003d@003_0028 tāv ājaghnatur anyonyaṃ yathā bhūmicale 'calau

09,056.003d@003_0029 tau parasparasaṃvegād gadābhyāṃ bhṛśam āhatau

09,056.003d@003_0030 yugapat petatur vīrau tathālakṣya samutthitau

09,056.003d@003_0031 bhṛśaṃ marmasv abhihatāv ubhāv āstāṃ suvihvalau

09,056.003d@003_0032 tau parasparasaṃgharṣau prekṣatāṃ hi mahābalau

09,056.004a rudhirokṣitasarvāṅgau gadāhastau manasvinau

09,056.004c dadṛśāte mahātmānau puṣpitāv iva kiṃśukau

09,056.005a tathā tasmin mahāyuddhe vartamāne sudāruṇe

09,056.005c khadyotasaṃghair iva khaṃ darśanīyaṃ vyarocata

09,056.006a tathā tasmin vartamāne saṃkule tumule bhṛśam

09,056.006b*0326_01 saṃgrāme dāruṇe tāta subhṛśaṃ krodhasaṃyutau

09,056.006c ubhāv api pariśrāntau yudhyamānāv ariṃdamau

09,056.007a tau muhūrtaṃ samāśvasya punar eva paraṃtapau

09,056.007c abhyahārayatāṃ tatra saṃpragṛhya gade śubhe

09,056.008a tau tu dṛṣṭvā mahāvīryau samāśvastau nararṣabhau

09,056.008c balinau vāraṇau yadvad vāśitārthe madotkaṭau

09,056.009a apāravīryau saṃprekṣya pragṛhītagadāv ubhau

09,056.009c vismayaṃ paramaṃ jagmur devagandharvadānavāḥ

09,056.010a pragṛhītagadau dṛṣṭvā duryodhanavṛkodarau

09,056.010c saṃśayaḥ sarvabhūtānāṃ vijaye samapadyata

09,056.011a samāgamya tato bhūyo bhrātarau balināṃ varau

09,056.011c anyonyasyāntaraprepsū pracakrāte 'ntaraṃ prati

09,056.012a yamadaṇḍopamāṃ gurvīm indrāśanim ivodyatām

09,056.012c dadṛśuḥ prekṣakā rājan raudrīṃ viśasanīṃ gadām

09,056.013a āvidhyato gadāṃ tasya bhīmasenasya saṃyuge

09,056.013c śabdaḥ sutumulo ghoro muhūrtaṃ samapadyata

09,056.014a āvidhyantam abhiprekṣya dhārtarāṣṭro 'tha pāṇḍavam

09,056.014c gadām alaghuvegāṃ tāṃ vismitaḥ saṃbabhūva ha

09,056.015a caraṃś ca vividhān mārgān maṇḍalāni ca bhārata

09,056.015c aśobhata tadā vīro bhūya eva vṛkodaraḥ

09,056.016a tau parasparam āsādya yat tāv anyonyarakṣaṇe

09,056.016c mārjārāv iva bhakṣārthe tatakṣāte muhur muhuḥ

09,056.017a acarad bhīmasenas tu mārgān bahuvidhāṃs tathā

09,056.017c maṇḍalāni vicitrāṇi sthānāni vividhāni ca

09,056.018a gomūtrikāṇi citrāṇi gatapratyāgatāni ca

09,056.018c parimokṣaṃ prahārāṇāṃ varjanaṃ paridhāvanam

09,056.019a abhidravaṇam ākṣepam avasthānaṃ savigraham

09,056.019c parāvartanasaṃvartam avaplutam athāplutam

09,056.019e upanyastam apanyastaṃ gadāyuddhaviśāradau

09,056.020a evaṃ tau vicarantau tu nyaghnatāṃ vai parasparam

09,056.020c vañcayantau punaś caiva ceratuḥ kurusattamau

09,056.021a vikrīḍantau subalinau maṇḍalāni praceratuḥ

09,056.021c gadāhastau tatas tau tu maṇḍalāvasthitau balī

09,056.022a dakṣiṇaṃ maṇḍalaṃ rājan dhārtarāṣṭro 'bhyavartata

09,056.022c savyaṃ tu maṇḍalaṃ tatra bhīmaseno 'bhyavartata

09,056.023a tathā tu caratas tasya bhīmasya raṇamūrdhani

09,056.023c duryodhano mahārāja pārśvadeśe 'bhyatāḍayat

09,056.024a āhatas tu tadā bhīmas tava putreṇa bhārata

09,056.024c āvidhyata gadāṃ gurvīṃ prahāraṃ tam acintayan

09,056.025a indrāśanisamāṃ ghorāṃ yamadaṇḍam ivodyatām

09,056.025c dadṛśus te mahārāja bhīmasenasya tāṃ gadām

09,056.026a āvidhyantaṃ gadāṃ dṛṣṭvā bhīmasenaṃ tavātmajaḥ

09,056.026c samudyamya gadāṃ ghorāṃ pratyavidhyad ariṃdamaḥ

09,056.026d*0327_01 yamadaṇḍanibhāṃ rājan ghorāṃ prati ariṃdamaḥ

09,056.027a gadāmārutavegena tava putrasya bhārata

09,056.027c śabda āsīt sutumulas tejaś ca samajāyata

09,056.027d*0328_01 śabda āsīn mahāṃs tatra tumulo lomaharṣaṇaḥ

09,056.028a sa caran vividhān mārgān maṇḍalāni ca bhāgaśaḥ

09,056.028c samaśobhata tejasvī bhūyo bhīmāt suyodhanaḥ

09,056.029a āviddhā sarvavegena bhīmena mahatī gadā

09,056.029c sadhūmaṃ sārciṣaṃ cāgniṃ mumocogrā mahāsvanā

09,056.029d*0329_01 udvamac cārciṣo vahniṃ sasphuliṅgaṃ samantataḥ

09,056.030a ādhūtāṃ bhīmasenena gadāṃ dṛṣṭvā suyodhanaḥ

09,056.030c adrisāramayīṃ gurvīm āvidhyan bahv aśobhata

09,056.031a gadāmārutavegaṃ hi dṛṣṭvā tasya mahātmanaḥ

09,056.031c bhayaṃ viveśa pāṇḍūn vai sarvān eva sasomakān

09,056.032a tau darśayantau samare yuddhakrīḍāṃ samantataḥ

09,056.032c gadābhyāṃ sahasānyonyam ājaghnatur ariṃdamau

09,056.033a tau parasparam āsādya daṃṣṭrābhyāṃ dviradau yathā

09,056.033c aśobhetāṃ mahārāja śoṇitena pariplutau

09,056.034a evaṃ tad abhavad yuddhaṃ ghorarūpam asaṃvṛtam

09,056.034c parivṛtte 'hani krūraṃ vṛtravāsavayor iva

09,056.035a dṛṣṭvā vyavasthitaṃ bhīmaṃ tava putro mahābalaḥ

09,056.035c caraṃś citratarān mārgān kaunteyam abhidudruve

09,056.036a tasya bhīmo mahāvegāṃ jāmbūnadapariṣkṛtām

09,056.036c abhikruddhasya kruddhas tu tāḍayām āsa tāṃ gadām

09,056.037a savisphuliṅgo nirhrādas tayos tatrābhighātajaḥ

09,056.037c prādurāsīn mahārāja sṛṣṭayor vajrayor iva

09,056.038a vegavatyā tayā tatra bhīmasenapramuktayā

09,056.038c nipatantyā mahārāja pṛthivī samakampata

09,056.039a tāṃ nāmṛṣyata kauravyo gadāṃ pratihatāṃ raṇe

09,056.039c matto dvipa iva kruddhaḥ pratikuñjaradarśanāt

09,056.040a sa savyaṃ maṇḍalaṃ rājann udbhrāmya kṛtaniścayaḥ

09,056.040c ājaghne mūrdhni kaunteyaṃ gadayā bhīmavegayā

09,056.041a tayā tv abhihato bhīmaḥ putreṇa tava pāṇḍavaḥ

09,056.041c nākampata mahārāja tad adbhutam ivābhavat

09,056.042a āścaryaṃ cāpi tad rājan sarvasainyāny apūjayan

09,056.042c yad gadābhihato bhīmo nākampata padāt padam

09,056.043a tato gurutarāṃ dīptāṃ gadāṃ hemapariṣkṛtām

09,056.043c duryodhanāya vyasṛjad bhīmo bhīmaparākramaḥ

09,056.044a taṃ prahāram asaṃbhrānto lāghavena mahābalaḥ

09,056.044c moghaṃ duryodhanaś cakre tatrābhūd vismayo mahān

09,056.045a sā tu moghā gadā rājan patantī bhīmacoditā

09,056.045c cālayām āsa pṛthivīṃ mahānirghātanisvanā

09,056.046a āsthāya kauśikān mārgān utpatan sa punaḥ punaḥ

09,056.046b*0330_01 gadānipātaṃ kriyayā moghaṃ cakre sutas tava

09,056.046b*0330_02 sa gadāvarjitaṃ dṛṣṭvā bhīmasenam upādravat

09,056.046b*0330_03 so 'gacchac calito rājan kaunteyas trirathāntaram

09,056.046c gadānipātaṃ prajñāya bhīmasenam avañcayat

09,056.047a vañcayitvā tathā bhīmaṃ gadayā kurusattamaḥ

09,056.047c tāḍayām āsa saṃkruddho vakṣodeśe mahābalaḥ

09,056.048a gadayābhihato bhīmo muhyamāno mahāraṇe

09,056.048c nābhyamanyata kartavyaṃ putreṇābhyāhatas tava

09,056.049a tasmiṃs tathā vartamāne rājan somakapāṇḍavāḥ

09,056.049c bhṛśopahatasaṃkalpā nahṛṣṭamanaso 'bhavan

09,056.050a sa tu tena prahāreṇa mātaṅga iva roṣitaḥ

09,056.050c hastivad dhastisaṃkāśam abhidudrāva te sutam

09,056.051a tatas tu rabhaso bhīmo gadayā tanayaṃ tava

09,056.051c abhidudrāva vegena siṃho vanagajaṃ yathā

09,056.052a upasṛtya tu rājānaṃ gadāmokṣaviśāradaḥ

09,056.052c āvidhyata gadāṃ rājan samuddiśya sutaṃ tava

09,056.053a atāḍayad bhīmasenaḥ pārśve duryodhanaṃ tadā

09,056.053c sa vihvalaḥ prahāreṇa jānubhyām agaman mahīm

09,056.054a tasmiṃs tu bharataśreṣṭhe jānubhyām avanīṃ gate

09,056.054c udatiṣṭhat tato nādaḥ sṛñjayānāṃ jagatpate

09,056.055a teṣāṃ tu ninadaṃ śrutvā sṛñjayānāṃ nararṣabhaḥ

09,056.055c amarṣād bharataśreṣṭha putras te samakupyata

09,056.056a utthāya tu mahābāhuḥ kruddho nāga iva śvasan

09,056.056c didhakṣann iva netrābhyāṃ bhīmasenam avaikṣata

09,056.057a tataḥ sa bharataśreṣṭho gadāpāṇir abhidravat

09,056.057c pramathiṣyann iva śiro bhīmasenasya saṃyuge

09,056.058a sa mahātmā mahātmānaṃ bhīmaṃ bhīmaparākramaḥ

09,056.058c atāḍayac chaṅkhadeśe sa cacālācalopamaḥ

09,056.059a sa bhūyaḥ śuśubhe pārthas tāḍito gadayā raṇe

09,056.059c udbhinnarudhiro rājan prabhinna iva kuñjaraḥ

09,056.059d*0331_01 sa saṃkruddho mahārāja bhīmo bhīmaparākramaḥ

09,056.060a tato gadāṃ vīrahaṇīm ayasmayīṃ; pragṛhya vajrāśanitulyanisvanām

09,056.060c atāḍayac chatrum amitrakarśano; balena vikramya dhanaṃjayāgrajaḥ

09,056.061a sa bhīmasenābhihatas tavātmajaḥ; papāta saṃkampitadehabandhanaḥ

09,056.061c supuṣpito mārutavegatāḍito; mahāvane sāla ivāvaghūrṇitaḥ

09,056.062a tataḥ praṇedur jahṛṣuś ca pāṇḍavāḥ; samīkṣya putraṃ patitaṃ kṣitau tava

09,056.062c tataḥ sutas te pratilabhya cetanāṃ; samutpapāta dvirado yathā hradāt

09,056.063a sa pārthivo nityam amarṣitas tadā; mahārathaḥ śikṣitavat paribhraman

09,056.063c atāḍayat pāṇḍavam agrataḥ sthitaṃ; sa vihvalāṅgo jagatīm upāspṛśat

09,056.064a sa siṃhanādān vinanāda kauravo; nipātya bhūmau yudhi bhīmam ojasā

09,056.064c bibheda caivāśanitulyatejasā; gadānipātena śarīrarakṣaṇam

09,056.065a tato 'ntarikṣe ninado mahān abhūd; divaukasām apsarasāṃ ca neduṣām

09,056.065c papāta coccair amarapraveritaṃ; vicitrapuṣpotkaravarṣam uttamam

09,056.066a tataḥ parān āviśad uttamaṃ bhayaṃ; samīkṣya bhūmau patitaṃ narottamam

09,056.066c ahīyamānaṃ ca balena kauravaṃ; niśamya bhedaṃ ca dṛḍhasya varmaṇaḥ

09,056.067a tato muhūrtād upalabhya cetanāṃ; pramṛjya vaktraṃ rudhirārdram ātmanaḥ

09,056.067c dhṛtiṃ samālambya vivṛttalocano; balena saṃstabhya vṛkodaraḥ sthitaḥ

09,056.067d*0332_01 tato yamau yamasadṛśau parākrame

09,056.067d*0332_02 sapārṣataḥ śinitanayaś ca vīryavān

09,056.067d*0332_03 samāhvayann aham aham ity abhitvaraṃs

09,056.067d*0332_04 tavātmajaṃ samabhiyayur vadhaiṣiṇaḥ

09,056.067d*0332_05 nigṛhya tān punar api pāṇḍavo balī

09,056.067d*0332_06 tavātmajaṃ svayam abhigamya kālavat

09,056.067d*0332_07 cacāra ca vyapagatakhedavepathuḥ

09,056.067d*0332_08 sureśvaro namucim ivottamaṃ raṇe

09,057.001 saṃjaya uvāca

09,057.001a samudīrṇaṃ tato dṛṣṭvā saṃgrāmaṃ kurumukhyayoḥ

09,057.001c athābravīd arjunas tu vāsudevaṃ yaśasvinam

09,057.002a anayor vīrayor yuddhe ko jyāyān bhavato mataḥ

09,057.002c kasya vā ko guṇo bhūyān etad vada janārdana

09,057.003 vāsudeva uvāca

09,057.003a upadeśo 'nayos tulyo bhīmas tu balavattaraḥ

09,057.003c kṛtayatnataras tv eṣa dhārtarāṣṭro vṛkodarāt

09,057.004a bhīmasenas tu dharmeṇa yudhyamāno na jeṣyati

09,057.004c anyāyena tu yudhyan vai hanyād eṣa suyodhanam

09,057.005a māyayā nirjitā devair asurā iti naḥ śrutam

09,057.005c virocanaś ca śakreṇa māyayā nirjitaḥ sakhe

09,057.005e māyayā cākṣipat tejo vṛtrasya balasūdanaḥ

09,057.005f*0333_01 tasmān māyāmayaṃ bhīma ātiṣṭhatu parākramam

09,057.005f*0334_01 karotu bhīmaḥ samayaṃ balam āsthāya vīryavān

09,057.006a pratijñātaṃ tu bhīmena dyūtakāle dhanaṃjaya

09,057.006c ūrū bhetsyāmi te saṃkhye gadayeti suyodhanam

09,057.007a so 'yaṃ pratijñāṃ tāṃ cāpi pārayitvārikarśanaḥ

09,057.007c māyāvinaṃ ca rājānaṃ māyayaiva nikṛntatu

09,057.008a yady eṣa balam āsthāya nyāyena prahariṣyati

09,057.008c viṣamasthas tato rājā bhaviṣyati yudhiṣṭhiraḥ

09,057.009a punar eva ca vakṣyāmi pāṇḍavedaṃ nibodha me

09,057.009c dharmarājāparādhena bhayaṃ naḥ punarāgatam

09,057.010a kṛtvā hi sumahat karma hatvā bhīṣmamukhān kurūn

09,057.010c jayaḥ prāpto yaśaś cāgryaṃ vairaṃ ca pratiyātitam

09,057.010e tad evaṃ vijayaḥ prāptaḥ punaḥ saṃśayitaḥ kṛtaḥ

09,057.011a abuddhir eṣā mahatī dharmarājasya pāṇḍava

09,057.011c yad ekavijaye yuddhaṃ paṇitaṃ kṛtam īdṛśam

09,057.011e suyodhanaḥ kṛtī vīra ekāyanagatas tathā

09,057.012a api cośanasā gītaḥ śrūyate 'yaṃ purātanaḥ

09,057.012c ślokas tattvārthasahitas tan me nigadataḥ śṛṇu

09,057.012d*0335_01 asminn arthe purāṇo 'yaṃ śloko 'pi niyataḥ kila

09,057.012d*0335_02 śrutaś cośanasā gītaḥ satāṃ nītividāṃ mataḥ

09,057.013a punarāvartamānānāṃ bhagnānāṃ jīvitaiṣiṇām

09,057.013c bhetavyam ariśeṣāṇām ekāyanagatā hi te

09,057.013d*0336_01 sāhasotpatitānāṃ ca nirāśānāṃ ca jīvite

09,057.013d*0336_02 na śakyam agrataḥ sthātuṃ śakreṇāpi dhanaṃjaya

09,057.014a suyodhanam imaṃ bhagnaṃ hatasainyaṃ hradaṃ gatam

09,057.014c parājitaṃ vanaprepsuṃ nirāśaṃ rājyalambhane

09,057.015a ko nv eṣa saṃyuge prājñaḥ punar dvaṃdve samāhvayet

09,057.015c api vo nirjitaṃ rājyaṃ na hareta suyodhanaḥ

09,057.016a yas trayodaśavarṣāṇi gadayā kṛtaniśramaḥ

09,057.016c caraty ūrdhvaṃ ca tiryak ca bhīmasenajighāṃsayā

09,057.017a evaṃ cen na mahābāhur anyāyena haniṣyati

09,057.017c eṣa vaḥ kauravo rājā dhārtarāṣṭro bhaviṣyati

09,057.018a dhanaṃjayas tu śrutvaitat keśavasya mahātmanaḥ

09,057.018c prekṣato bhīmasenasya hastenorum atāḍayat

09,057.019a gṛhya saṃjñāṃ tato bhīmo gadayā vyacarad raṇe

09,057.019c maṇḍalāni vicitrāṇi yamakānītarāṇi ca

09,057.020a dakṣiṇaṃ maṇḍalaṃ savyaṃ gomūtrakam athāpi ca

09,057.020c vyacarat pāṇḍavo rājann ariṃ saṃmohayann iva

09,057.021a tathaiva tava putro 'pi gadāmārgaviśāradaḥ

09,057.021c vyacaral laghu citraṃ ca bhīmasenajighāṃsayā

09,057.022a ādhunvantau gade ghore candanāgarurūṣite

09,057.022c vairasyāntaṃ parīpsantau raṇe kruddhāv ivāntakau

09,057.023a anyonyaṃ tau jighāṃsantau pravīrau puruṣarṣabhau

09,057.023c yuyudhāte garutmantau yathā nāgāmiṣaiṣiṇau

09,057.024a maṇḍalāni vicitrāṇi carator nṛpabhīmayoḥ

09,057.024c gadāsaṃpātajās tatra prajajñuḥ pāvakārciṣaḥ

09,057.025a samaṃ praharatos tatra śūrayor balinor mṛdhe

09,057.025c kṣubdhayor vāyunā rājan dvayor iva samudrayoḥ

09,057.026a tayoḥ praharatos tulyaṃ mattakuñjarayor iva

09,057.026c gadānirghātasaṃhrādaḥ prahārāṇām ajāyata

09,057.027a tasmiṃs tadā saṃprahāre dāruṇe saṃkule bhṛśam

09,057.027c ubhāv api pariśrāntau yudhyamānāv ariṃdamau

09,057.028a tau muhūrtaṃ samāśvasya punar eva paraṃtapau

09,057.028c abhyahārayatāṃ kruddhau pragṛhya mahatī gade

09,057.029a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ ghorarūpam asaṃvṛtam

09,057.029c gadānipātai rājendra takṣator vai parasparam

09,057.030a vyāyāmapradrutau tau tu vṛṣabhākṣau tarasvinau

09,057.030c anyonyaṃ jaghnatur vīrau paṅkasthau mahiṣāv iva

09,057.031a jarjarīkṛtasarvāṅgau rudhireṇābhisaṃplutau

09,057.031c dadṛśāte himavati puṣpitāv iva kiṃśukau

09,057.032a duryodhanena pārthas tu vivare saṃpradarśite

09,057.032c īṣad utsmayamānas tu sahasā prasasāra ha

09,057.033a tam abhyāśagataṃ prājño raṇe prekṣya vṛkodaraḥ

09,057.033c avākṣipad gadāṃ tasmai vegena mahatā balī

09,057.034a avakṣepaṃ tu taṃ dṛṣṭvā putras tava viśāṃ pate

09,057.034c apāsarpat tataḥ sthānāt sā moghā nyapatad bhuvi

09,057.035a mokṣayitvā prahāraṃ taṃ sutas tava sa saṃbhramāt

09,057.035c bhīmasenaṃ ca gadayā prāharat kurusattamaḥ

09,057.036a tasya viṣyandamānena rudhireṇāmitaujasaḥ

09,057.036b*0337_01 samāplutasya bhīmasya krodharaktekṣaṇasya ca

09,057.036c prahāragurupātāc ca mūrcheva samajāyata

09,057.037a duryodhanas taṃ ca veda pīḍitaṃ pāṇḍavaṃ raṇe

09,057.037c dhārayām āsa bhīmo 'pi śarīram atipīḍitam

09,057.038a amanyata sthitaṃ hy enaṃ prahariṣyantam āhave

09,057.038c ato na prāharat tasmai punar eva tavātmajaḥ

09,057.039a tato muhūrtam āśvasya duryodhanam avasthitam

09,057.039c vegenābhyadravad rājan bhīmasenaḥ pratāpavān

09,057.040a tam āpatantaṃ saṃprekṣya saṃrabdham amitaujasam

09,057.040c mogham asya prahāraṃ taṃ cikīrṣur bharatarṣabha

09,057.041a avasthāne matiṃ kṛtvā putras tava mahāmanāḥ

09,057.041c iyeṣotpatituṃ rājaṃś chalayiṣyan vṛkodaram

09,057.042a abudhyad bhīmasenas tad rājñas tasya cikīrṣitam

09,057.042c athāsya samabhidrutya samutkramya ca siṃhavat

09,057.043a sṛtyā vañcayato rājan punar evotpatiṣyataḥ

09,057.043c ūrubhyāṃ prāhiṇod rājan gadāṃ vegena pāṇḍavaḥ

09,057.044a sā vajraniṣpeṣasamā prahitā bhīmakarmaṇā

09,057.044c ūrū duryodhanasyātha babhañja priyadarśanau

09,057.045a sa papāta naravyāghro vasudhām anunādayan

09,057.045c bhagnorur bhīmasenena putras tava mahīpate

09,057.046a vavur vātāḥ sanirghātāḥ pāṃsuvarṣaṃ papāta ca

09,057.046c cacāla pṛthivī cāpi savṛkṣakṣupaparvatā

09,057.047a tasmin nipatite vīre patyau sarvamahīkṣitām

09,057.047c mahāsvanā punar dīptā sanirghātā bhayaṃkarī

09,057.047e papāta colkā mahatī patite pṛthivīpatau

09,057.048a tathā śoṇitavarṣaṃ ca pāṃsuvarṣaṃ ca bhārata

09,057.048c vavarṣa maghavāṃs tatra tava putre nipātite

09,057.049a yakṣāṇāṃ rākṣasānāṃ ca piśācānāṃ tathaiva ca

09,057.049c antarikṣe mahānādaḥ śrūyate bharatarṣabha

09,057.050a tena śabdena ghoreṇa mṛgāṇām atha pakṣiṇām

09,057.050c jajñe ghoratamaḥ śabdo bahūnāṃ sarvatodiśam

09,057.051a ye tatra vājinaḥ śeṣā gajāś ca manujaiḥ saha

09,057.051c mumucus te mahānādaṃ tava putre nipātite

09,057.052a bherīśaṅkhamṛdaṅgānām abhavac ca svano mahān

09,057.052c antarbhūmigataś caiva tava putre nipātite

09,057.053a bahupādair bahubhujaiḥ kabandhair ghoradarśanaiḥ

09,057.053c nṛtyadbhir bhayadair vyāptā diśas tatrābhavan nṛpa

09,057.054a dhvajavanto 'stravantaś ca śastravantas tathaiva ca

09,057.054c prākampanta tato rājaṃs tava putre nipātite

09,057.055a hradāḥ kūpāś ca rudhiram udvemur nṛpasattama

09,057.055c nadyaś ca sumahāvegāḥ pratisrotovahābhavan

09,057.056a pulliṅgā iva nāryas tu strīliṅgāḥ puruṣābhavan

09,057.056c duryodhane tadā rājan patite tanaye tava

09,057.057a dṛṣṭvā tān adbhutotpātān pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha

09,057.057b*0338_01 sṛñjayāś ca mahārāja sarva eva mahārathāḥ

09,057.057c āvignamanasaḥ sarve babhūvur bharatarṣabha

09,057.057d*0339_01 prahṛṣṭamanasaś cāsan pāṇḍavāḥ sṛñjayaiḥ saha

09,057.058a yayur devā yathākāmaṃ gandharvāpsarasas tathā

09,057.058c kathayanto 'dbhutaṃ yuddhaṃ sutayos tava bhārata

09,057.059a tathaiva siddhā rājendra tathā vātikacāraṇāḥ

09,057.059c narasiṃhau praśaṃsantau viprajagmur yathāgatam

09,058.001 saṃjaya uvāca

09,058.001a taṃ pātitaṃ tato dṛṣṭvā mahāśālam ivodgatam

09,058.001c prahṛṣṭamanasaḥ sarve babhūvus tatra pāṇḍavāḥ

09,058.002a unmattam iva mātaṅgaṃ siṃhena vinipātitam

09,058.002c dadṛśur hṛṣṭaromāṇaḥ sarve te cāpi somakāḥ

09,058.003a tato duryodhanaṃ hatvā bhīmasenaḥ pratāpavān

09,058.003c patitaṃ kauravendraṃ tam upagamyedam abravīt

09,058.003d*0340_01 vṛkodaro mahārāja vākśalyam atiduḥsaham

09,058.004a gaur gaur iti purā manda draupadīm ekavāsasam

09,058.004c yat sabhāyāṃ hasann asmāṃs tadā vadasi durmate

09,058.004e tasyāvahāsasya phalam adya tvaṃ samavāpnuhi

09,058.005a evam uktvā sa vāmena padā maulim upāspṛśat

09,058.005c śiraś ca rājasiṃhasya pādena samaloḍayat

09,058.006a tathaiva krodhasaṃrakto bhīmaḥ parabalārdanaḥ

09,058.006c punar evābravīd vākyaṃ yat tac chṛṇu narādhipa

09,058.007a ye 'smān puro 'panṛtyanta punar gaur iti gaur iti

09,058.007c tān vayaṃ pratinṛtyāmaḥ punar gaur iti gaur iti

09,058.008a nāsmākaṃ nikṛtir vahnir nākṣadyūtaṃ na vañcanā

09,058.008b*0341_01 na śāṭhyaṃ naiva no māyā yathāsya sudurātmanaḥ

09,058.008c svabāhubalam āśritya prabādhāmo vayaṃ ripūn

09,058.009a so 'vāpya vairasya parasya pāraṃ; vṛkodaraḥ prāha śanaiḥ prahasya

09,058.009c yudhiṣṭhiraṃ keśavasṛñjayāṃś ca; dhanaṃjayaṃ mādravatīsutau ca

09,058.010a rajasvalāṃ draupadīm ānayan ye; ye cāpy akurvanta sadasy avastrām

09,058.010c tān paśyadhvaṃ pāṇḍavair dhārtarāṣṭrān; raṇe hatāṃs tapasā yājñasenyāḥ

09,058.011a ye naḥ purā ṣaṇḍhatilān avocan; krūrā rājño dhṛtarāṣṭrasya putrāḥ

09,058.011c te no hatāḥ sagaṇāḥ sānubandhāḥ; kāmaṃ svargaṃ narakaṃ vā vrajāmaḥ

09,058.012a punaś ca rājñaḥ patitasya bhūmau; sa tāṃ gadāṃ skandhagatāṃ nirīkṣya

09,058.012c vāmena pādena śiraḥ pramṛdya; duryodhanaṃ naikṛtikety avocat

09,058.013a hṛṣṭena rājan kurupārthivasya; kṣudrātmanā bhīmasenena pādam

09,058.013c dṛṣṭvā kṛtaṃ mūrdhani nābhyanandan; dharmātmānaḥ somakānāṃ prabarhāḥ

09,058.014a tava putraṃ tathā hatvā katthamānaṃ vṛkodaram

09,058.014c nṛtyamānaṃ ca bahuśo dharmarājo 'bravīd idam

09,058.014d*0342_01 gato 'si vairasyānṛṇyaṃ pratijñā pūritā tvayā

09,058.014d*0342_02 śubhenaivāśubhenātha karmaṇā viramādhunā

09,058.015a mā śiro 'sya padā mardīr mā dharmas te 'tyagān mahān

09,058.015a*0343_01 **** **** ekādaśacamūpateḥ

09,058.015a*0343_02 pañcānām api yo bhartā na sā prakṛtir mānuṣī

09,058.015c rājā jñātir hataś cāyaṃ naitan nyāyyaṃ tavānagha

09,058.015d*0344_01 āgacchet tvāṃ mahābāho vācyaṃ cādharmasaṃhitam

09,058.015d*0344_02 mā śiro 'sya padā mṛdnā ekādaśacamūpateḥ

09,058.015d*0344_03 na naśyetāṃ ca dharmasya tyāgāt kīrtir mahad yaśaḥ

09,058.015d*0344_04 nihatasya padāghāto naitan nyāyyaṃ tavānagha

09,058.015d*0345_01 ekādaśacamūnāthaṃ kurūṇām adhipaṃ tathā

09,058.015d*0345_02 mā sprākṣīr bhīma pādena rājānaṃ jñātim eva ca

09,058.015d*0345_03 hatabandhur hatāmātyo bhraṣṭasainyo hato mṛdhe

09,058.015d*0345_04 sarvākāreṇa śocyo 'yaṃ nāvahāsyo 'yam īśvaraḥ

09,058.016a vidhvasto 'yaṃ hatāmātyo hatabhrātā hataprajaḥ

09,058.016c utsannapiṇḍo bhrātā ca naitan nyāyyaṃ kṛtaṃ tvayā

09,058.017a dhārmiko bhīmaseno 'sāv ity āhus tvāṃ purā janāḥ

09,058.017c sa kasmād bhīmasena tvaṃ rājānam adhitiṣṭhasi

09,058.018a dṛṣṭvā duryodhanaṃ rājā kuntīputras tathāgatam

09,058.018c netrābhyām aśrupūrṇābhyām idaṃ vacanam abravīt

09,058.018d*0346_01 ity uktvā bhīmasenaṃ tu sāśrukaṇṭho yudhiṣṭhiraḥ

09,058.018d*0346_02 upasṛtyābravīd dīno duryodhanam ariṃdamam

09,058.018d*0347_01 tāta manyur na te kāryo nātmā śocyas tvayā tathā

09,058.018d*0347_02 nūnaṃ pūrvakṛtaṃ karma sughoram anubhūyate

09,058.019a nūnam etad balavatā dhātrādiṣṭaṃ mahātmanā

09,058.019c yad vayaṃ tvāṃ jighāṃsāmas tvaṃ cāsmān kurusattama

09,058.020a ātmano hy aparādhena mahad vyasanam īdṛśam

09,058.020c prāptavān asi yal lobhān madād bālyāc ca bhārata

09,058.021a ghātayitvā vayasyāṃś ca bhrātṝn atha pitṝṃs tathā

09,058.021c putrān pautrāṃs tathācāryāṃs tato 'si nidhanaṃ gataḥ

09,058.022a tavāparādhād asmābhir bhrātaras te mahārathāḥ

09,058.022b*0348_01 ātmā na śocanīyas te ślāghyo mṛtyus tavānagha

09,058.022b*0348_02 vayam evādhunā śocyāḥ sarvāvasthāsu kaurava

09,058.022b*0348_03 kṛpaṇaṃ vartayiṣyāmas tair hīnā bandhubhiḥ priyaiḥ

09,058.022b*0348_04 bhrātṝṇāṃ caiva putrāṇāṃ tathā vai śokavihvalāḥ

09,058.022b*0348_05 kathaṃ drakṣyāmi vidhavā vadhūḥ śokapariplutāḥ

09,058.022b*0348_06 tvam ekaḥ susthito rājan svarge te nilayo dhruvaḥ

09,058.022b*0348_07 vayaṃ narakasaṃjñā vai duḥkhaṃ bhokṣyāma dāruṇam

09,058.022c nihatā jñātayaś cānye diṣṭaṃ manye duratyayam

09,058.023a snuṣāś ca prasnuṣāś caiva dhṛtarāṣṭrasya vihvalāḥ

09,058.023c garhayiṣyanti no nūnaṃ vidhavāḥ śokakarśitāḥ

09,058.024a evam uktvā suduḥkhārto niśaśvāsa sa pārthivaḥ

09,058.024c vilalāpa ciraṃ cāpi dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ

09,058.024d*0349_01 vilalāpa mahīyān saḥ prakṛtyā karuṇāparaḥ

09,059.001 dhṛtarāṣṭra uvāca

09,059.001a adharmeṇa hataṃ dṛṣṭvā rājānaṃ mādhavottamaḥ

09,059.001c kim abravīt tadā sūta baladevo mahābalaḥ

09,059.002a gadāyuddhaviśeṣajño gadāyuddhaviśāradaḥ

09,059.002c kṛtavān rauhiṇeyo yat tan mamācakṣva saṃjaya

09,059.003 saṃjaya uvāca

09,059.003a śirasy abhihataṃ dṛṣṭvā bhīmasenena te sutam

09,059.003c rāmaḥ praharatāṃ śreṣṭhaś cukrodha balavad balī

09,059.004a tato madhye narendrāṇām ūrdhvabāhur halāyudhaḥ

09,059.004c kurvann ārtasvaraṃ ghoraṃ dhig dhig bhīmety uvāca ha

09,059.005a aho dhig yad adho nābheḥ prahṛtaṃ śuddhavikrame

09,059.005c naitad dṛṣṭaṃ gadāyuddhe kṛtavān yad vṛkodaraḥ

09,059.006a adho nābhyā na hantavyam iti śāstrasya niścayaḥ

09,059.006c ayaṃ tv aśāstravin mūḍhaḥ svacchandāt saṃpravartate

09,059.007a tasya tat tad bruvāṇasya roṣaḥ samabhavan mahān

09,059.007b*0350_01 tato rājānam ālokya roṣasaṃraktalocanaḥ

09,059.007b*0350_02 baladevo mahārāja tato vacanam abravīt

09,059.007b*0350_03 na caiṣa patitaḥ kṛṣṇa kevalaṃ matsamo 'samaḥ

09,059.007b*0350_04 āśritasya tu daurbalyād āśrayaḥ paribhartsyate

09,059.007c tato lāṅgalam udyamya bhīmam abhyadravad balī

09,059.008a tasyordhvabāhoḥ sadṛśaṃ rūpam āsīn mahātmanaḥ

09,059.008c bahudhātuvicitrasya śvetasyeva mahāgireḥ

09,059.008d*0351_01 tam utpatantaṃ saṃkruddhaṃ vijñāya madhusūdanaḥ

09,059.008d*0352_01 bhrātṛbhiḥ sahito bhīmaḥ sārjunair astrakovidaiḥ

09,059.008d*0352_02 na vivyathe mahārāja dṛṣṭvā haladharaṃ balī

09,059.009a tam utpatantaṃ jagrāha keśavo vinayānataḥ

09,059.009c bāhubhyāṃ pīnavṛttābhyāṃ prayatnād balavad balī

09,059.010a sitāsitau yaduvarau śuśubhāte 'dhikaṃ tataḥ

09,059.010b*0353_01 saṃgatāv iva rājendra kailāsāñjanaparvatau

09,059.010c nabhogatau yathā rājaṃś candrasūryau dinakṣaye

09,059.011a uvāca cainaṃ saṃrabdhaṃ śamayann iva keśavaḥ

09,059.011c ātmavṛddhir mitravṛddhir mitramitrodayas tathā

09,059.011e viparītaṃ dviṣatsv etat ṣaḍvidhā vṛddhir ātmanaḥ

09,059.012a ātmany api ca mitreṣu viparītaṃ yadā bhavet

09,059.012c tadā vidyān manojyānim āśu śāntikaro bhavet

09,059.013a asmākaṃ sahajaṃ mitraṃ pāṇḍavāḥ śuddhapauruṣāḥ

09,059.013c svakāḥ pitṛṣvasuḥ putrās te parair nikṛtā bhṛśam

09,059.014a pratijñāpāraṇaṃ dharmaḥ kṣatriyasyeti vettha ha

09,059.014c suyodhanasya gadayā bhaṅktāsmy ūrū mahāhave

09,059.014e iti pūrvaṃ pratijñātaṃ bhīmena hi sabhātale

09,059.015a maitreyeṇābhiśaptaś ca pūrvam eva maharṣiṇā

09,059.015c ūrū bhetsyati te bhīmo gadayeti paraṃtapa

09,059.015e ato doṣaṃ na paśyāmi mā krudhas tvaṃ pralambahan

09,059.015f*0354_01 ye jñātibāndhavebhyaś ca śreṣṭhā vai snehabāndhavāḥ

09,059.015f*0354_02 pāṇḍavāś cābhavañ śreṣṭhāḥ snehāt saṃbandhatas tathā

09,059.016a yaunair hārdaiś ca saṃbandhaiḥ saṃbaddhāḥ smeha pāṇḍavaiḥ

09,059.016c teṣāṃ vṛddhyābhivṛddhir no mā krudhaḥ puruṣarṣabha

09,059.016d*0355_01 vāsudevavacaḥ śrutvā sīrabhṛt prāha dharmavit

09,059.017 rāma uvāca

09,059.017a dharmaḥ sucaritaḥ sadbhiḥ saha dvābhyāṃ niyacchati

09,059.017c arthaś cātyarthalubdhasya kāmaś cātiprasaṅginaḥ

09,059.018a dharmārthau dharmakāmau ca kāmārthau cāpy apīḍayan

09,059.018c dharmārthakāmān yo 'bhyeti so 'tyantaṃ sukham aśnute

09,059.019a tad idaṃ vyākulaṃ sarvaṃ kṛtaṃ dharmasya pīḍanāt

09,059.019c bhīmasenena govinda kāmaṃ tvaṃ tu yathāttha mām

09,059.020 vāsudeva uvāca

09,059.020a aroṣaṇo hi dharmātmā satataṃ dharmavatsalaḥ

09,059.020c bhavān prakhyāyate loke tasmāt saṃśāmya mā krudhaḥ

09,059.021a prāptaṃ kaliyugaṃ viddhi pratijñāṃ pāṇḍavasya ca

09,059.021c ānṛṇyaṃ yātu vairasya pratijñāyāś ca pāṇḍavaḥ

09,059.021d*0356_01 ataḥ puruṣaśārdūlo hatvā naikṛtikaṃ raṇe

09,059.021d*0356_02 nikṛtyā nikṛtiprajñaṃ yo hanyād vairiṇaṃ raṇe

09,059.021d*0356_03 adharmo vidyate nātra yad bhīmo hatavān ripum

09,059.021d*0356_04 yudhyantaṃ samare vīraṃ kuruvṛṣṇiyaśaskaram

09,059.021d*0356_05 anena karṇaḥ saṃdiṣṭaḥ pratīto dhanur acchinat

09,059.021d*0356_06 tataḥ saṃchinnadhanvānaṃ virathaṃ pauruṣe sthitam

09,059.021d*0356_07 vyāyudhīkṛtya hatavān saubhadram apalāyinam

09,059.021d*0356_08 janmaprabhṛti lubdhaś ca pāpaś caiṣa durātmavān

09,059.021d*0356_09 nihato bhīmasenena durbuddhiḥ kulapāṃsanaḥ

09,059.021d*0356_10 pratijñāṃ bhīmasenasya trayodaśasamārjitām

09,059.021d*0356_11 kimarthaṃ nābhijānāti yudhyamāno hi viśrutām

09,059.021d*0356_12 ūrdhvam utkramya vegena jighāṃsantaṃ vṛkodaraḥ

09,059.021d*0356_13 babhañja gadayā corū na ca sthāne ca maṇḍale

09,059.021d*0357_01 gacchatv adya mahāprājño bhīmaseno mahābalaḥ

09,059.022 saṃjaya uvāca

09,059.022a dharmacchalam api śrutvā keśavāt sa viśāṃ pate

09,059.022c naiva prītamanā rāmo vacanaṃ prāha saṃsadi

09,059.023a hatvādharmeṇa rājānaṃ dharmātmānaṃ suyodhanam

09,059.023c jihmayodhīti loke 'smin khyātiṃ yāsyati pāṇḍavaḥ

09,059.024a duryodhano 'pi dharmātmā gatiṃ yāsyati śāśvatīm

09,059.024c ṛjuyodhī hato rājā dhārtarāṣṭro narādhipaḥ

09,059.025a yuddhadīkṣāṃ praviśyājau raṇayajñaṃ vitatya ca

09,059.025c hutvātmānam amitrāgnau prāpa cāvabhṛthaṃ yaśaḥ

09,059.025d*0358_01 svargaṃ gantā mahārājaḥ sasuhṛjjñātibāndhavaḥ

09,059.026a ity uktvā ratham āsthāya rauhiṇeyaḥ pratāpavān

09,059.026c śvetābhraśikharākāraḥ prayayau dvārakāṃ prati

09,059.027a pāñcālāś ca savārṣṇeyāḥ pāṇḍavāś ca viśāṃ pate

09,059.027c rāme dvāravatīṃ yāte nātipramanaso 'bhavan

09,059.028a tato yudhiṣṭhiraṃ dīnaṃ cintāparam adhomukham

09,059.028c śokopahatasaṃkalpaṃ vāsudevo 'bravīd idam

09,059.029a dharmarāja kimarthaṃ tvam adharmam anumanyase

09,059.029c hatabandhor yad etasya patitasya vicetasaḥ

09,059.030a duryodhanasya bhīmena mṛdyamānaṃ śiraḥ padā

09,059.030c upaprekṣasi kasmāt tvaṃ dharmajñaḥ san narādhipa

09,059.031 yudhiṣṭhira uvāca

09,059.031a na mamaitat priyaṃ kṛṣṇa yad rājānaṃ vṛkodaraḥ

09,059.031c padā mūrdhny aspṛśat krodhān na ca hṛṣye kulakṣaye

09,059.032a nikṛtyā nikṛtā nityaṃ dhṛtarāṣṭrasutair vayam

09,059.032c bahūni paruṣāṇy uktvā vanaṃ prasthāpitāḥ sma ha

09,059.033a bhīmasenasya tad duḥkham atīva hṛdi vartate

09,059.033c iti saṃcintya vārṣṇeya mayaitat samupekṣitam

09,059.034a tasmād dhatvākṛtaprajñaṃ lubdhaṃ kāmavaśānugam

09,059.034c labhatāṃ pāṇḍavaḥ kāmaṃ dharme 'dharme 'pi vā kṛte

09,059.035 saṃjaya uvāca

09,059.035a ity ukte dharmarājena vāsudevo 'bravīd idam

09,059.035b*0359_01 ity uktavati kaunteye dharmarāje yudhiṣṭhire

09,059.035b*0359_02 vāsudevo mahābāhur yudhiṣṭhiram abhāṣata

09,059.035c kāmam astv evam iti vai kṛcchrād yadukulodvahaḥ

09,059.036a ity ukto vāsudevena bhīmapriyahitaiṣiṇā

09,059.036c anvamodata tat sarvaṃ yad bhīmena kṛtaṃ yudhi

09,059.036d*0360_01 arjuno 'pi mahābāhur aprītenāntarātmanā

09,059.036d*0360_02 novāca kiṃ cid vacanaṃ bhrātaraṃ sādhv asādhu vā

09,059.037a bhīmaseno 'pi hatvājau tava putram amarṣaṇaḥ

09,059.037c abhivādyāgrataḥ sthitvā saṃprahṛṣṭaḥ kṛtāñjaliḥ

09,059.038a provāca sumahātejā dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram

09,059.038c harṣād utphullanayano jitakāśī viśāṃ pate

09,059.039a tavādya pṛthivī rājan kṣemā nihatakaṇṭakā

09,059.039c tāṃ praśādhi mahārāja svadharmam anupālayan

09,059.040a yas tu kartāsya vairasya nikṛtyā nikṛtipriyaḥ

09,059.040c so 'yaṃ vinihataḥ śete pṛthivyāṃ pṛthivīpate

09,059.041a duḥśāsanaprabhṛtayaḥ sarve te cogravādinaḥ

09,059.041c rādheyaḥ śakuniś cāpi nihatās tava śatravaḥ

09,059.042a seyaṃ ratnasamākīrṇā mahī savanaparvatā

09,059.042c upāvṛttā mahārāja tvām adya nihatadviṣam

09,059.043 yudhiṣṭhira uvāca

09,059.043a gataṃ vairasya nidhanaṃ hato rājā suyodhanaḥ

09,059.043c kṛṣṇasya matam āsthāya vijiteyaṃ vasuṃdharā

09,059.044a diṣṭyā gatas tvam ānṛṇyaṃ mātuḥ kopasya cobhayoḥ

09,059.044c diṣṭyā jayasi durdharṣa diṣṭyā śatrur nipātitaḥ

09,060.001 dhṛtarāṣṭra uvāca

09,060.001a hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge

09,060.001c pāṇḍavāḥ sṛñjayāś caiva kim akurvata saṃjaya

09,060.001d*0361_01 aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ

09,060.001d*0361_02 hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā pratyapadyanta saṃjaya

09,060.002 saṃjaya uvāca

09,060.002a hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge

09,060.002c siṃheneva mahārāja mattaṃ vanagajaṃ vane

09,060.003a prahṛṣṭamanasas tatra kṛṣṇena saha pāṇḍavāḥ

09,060.003c pāñcālāḥ sṛñjayāś caiva nihate kurunandane

09,060.004a āvidhyann uttarīyāṇi siṃhanādāṃś ca nedire

09,060.004c naitān harṣasamāviṣṭān iyaṃ sehe vasuṃdharā

09,060.005a dhanūṃṣy anye vyākṣipanta jyāś cāpy anye tathākṣipan

09,060.005c dadhmur anye mahāśaṅkhān anye jaghnuś ca dundubhīḥ

09,060.006a cikrīḍuś ca tathaivānye jahasuś ca tavāhitāḥ

09,060.006c abruvaṃś cāsakṛd vīrā bhīmasenam idaṃ vacaḥ

09,060.007a duṣkaraṃ bhavatā karma raṇe 'dya sumahat kṛtam

09,060.007c kauravendraṃ raṇe hatvā gadayātikṛtaśramam

09,060.008a indreṇeva hi vṛtrasya vadhaṃ paramasaṃyuge

09,060.008c tvayā kṛtam amanyanta śatror vadham imaṃ janāḥ

09,060.009a carantaṃ vividhān mārgān maṇḍalāni ca sarvaśaḥ

09,060.009c duryodhanam imaṃ śūraṃ ko 'nyo hanyād vṛkodarāt

09,060.010a vairasya ca gataḥ pāraṃ tvam ihānyaiḥ sudurgamam

09,060.010c aśakyam etad anyena saṃpādayitum īdṛśam

09,060.011a kuñjareṇeva mattena vīra saṃgrāmamūrdhani

09,060.011c duryodhanaśiro diṣṭyā pādena mṛditaṃ tvayā

09,060.012a siṃhena mahiṣasyeva kṛtvā saṃgaram adbhutam

09,060.012c duḥśāsanasya rudhiraṃ diṣṭyā pītaṃ tvayānagha

09,060.013a ye viprakurvan rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram

09,060.013c mūrdhni teṣāṃ kṛtaḥ pādo diṣṭyā te svena karmaṇā

09,060.014a amitrāṇām adhiṣṭhānād vadhād duryodhanasya ca

09,060.014c bhīma diṣṭyā pṛthivyāṃ te prathitaṃ sumahad yaśaḥ

09,060.015a evaṃ nūnaṃ hate vṛtre śakraṃ nandanti bandinaḥ

09,060.015c tathā tvāṃ nihatāmitraṃ vayaṃ nandāma bhārata

09,060.016a duryodhanavadhe yāni romāṇi hṛṣitāni naḥ

09,060.016c adyāpi na vihṛṣyanti tāni tad viddhi bhārata

09,060.016e ity abruvan bhīmasenaṃ vātikās tatra saṃgatāḥ

09,060.017a tān hṛṣṭān puruṣavyāghrān pāñcālān pāṇḍavaiḥ saha

09,060.017c bruvataḥ sadṛśaṃ tatra provāca madhusūdanaḥ

09,060.018a na nyāyyaṃ nihataḥ śatrur bhūyo hantuṃ janādhipāḥ

09,060.018c asakṛd vāgbhir ugrābhir nihato hy eṣa mandadhīḥ

09,060.019a tadaivaiṣa hataḥ pāpo yadaiva nirapatrapaḥ

09,060.019c lubdhaḥ pāpasahāyaś ca suhṛdāṃ śāsanātigaḥ

09,060.020a bahuśo viduradroṇakṛpagāṅgeyasṛñjayaiḥ

09,060.020b*0362_01 ity uktaḥ pāṇḍavebhyaś ca hy ardharājyaṃ dadasva vai

09,060.020c pāṇḍubhyaḥ procyamāno 'pi pitryam aṃśaṃ na dattavān

09,060.020d*0363_01 nānena kāryaṃ dṛṣṭena śrutenaiva kathāsv api

09,060.020d*0363_02 īdṛśā bhinnamaryādā gatiṃ yāntīha tādṛśīm

09,060.020d*0363_03 śrutvaivaṃ vacanaṃ tasya sāsūyavacanaṃ tadā

09,060.020d*0363_04 jvalann iva ca roṣeṇa sphurann iva ca bhūpatiḥ

09,060.021a naiṣa yogyo 'dya mitraṃ vā śatrur vā puruṣādhamaḥ

09,060.021c kim anenātinunnena vāgbhiḥ kāṣṭhasadharmaṇā

09,060.022a ratheṣv ārohata kṣipraṃ gacchāmo vasudhādhipāḥ

09,060.022c diṣṭyā hato 'yaṃ pāpātmā sāmātyajñātibāndhavaḥ

09,060.023a iti śrutvā tv adhikṣepaṃ kṛṣṇād duryodhano nṛpaḥ

09,060.023c amarṣavaśam āpanna udatiṣṭhad viśāṃ pate

09,060.024a sphigdeśenopaviṣṭaḥ sa dorbhyāṃ viṣṭabhya medinīm

09,060.024c dṛṣṭiṃ bhrūsaṃkaṭāṃ kṛtvā vāsudeve nyapātayat

09,060.025a ardhonnataśarīrasya rūpam āsīn nṛpasya tat

09,060.025c kruddhasyāśīviṣasyeva cchinnapucchasya bhārata

09,060.026a prāṇāntakaraṇīṃ ghorāṃ vedanām avicintayan

09,060.026c duryodhano vāsudevaṃ vāgbhir ugrābhir ārdayat

09,060.027a kaṃsadāsasya dāyāda na te lajjāsty anena vai

09,060.027c adharmeṇa gadāyuddhe yad ahaṃ vinipātitaḥ

09,060.028a ūrū bhindhīti bhīmasya smṛtiṃ mithyā prayacchatā

09,060.028c kiṃ na vijñātam etan me yad arjunam avocathāḥ

09,060.029a ghātayitvā mahīpālān ṛjuyuddhān sahasraśaḥ

09,060.029c jihmair upāyair bahubhir na te lajjā na te ghṛṇā

09,060.030a ahany ahani śūrāṇāṃ kurvāṇaḥ kadanaṃ mahat

09,060.030c śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya ghātitas te pitāmahaḥ

09,060.031a aśvatthāmnaḥ sanāmānaṃ hatvā nāgaṃ sudurmate

09,060.031c ācāryo nyāsitaḥ śastraṃ kiṃ tan na viditaṃ mama

09,060.032a sa cānena nṛśaṃsena dhṛṣṭadyumnena vīryavān

09,060.032c pātyamānas tvayā dṛṣṭo na cainaṃ tvam avārayaḥ

09,060.033a vadhārthaṃ pāṇḍuputrasya yācitāṃ śaktim eva ca

09,060.033c ghaṭotkace vyaṃsayathāḥ kas tvattaḥ pāpakṛttamaḥ

09,060.034a chinnabāhuḥ prāyagatas tathā bhūriśravā balī

09,060.034c tvayā nisṛṣṭena hataḥ śaineyena durātmanā

09,060.035a kurvāṇaś cottamaṃ karma karṇaḥ pārthajigīṣayā

09,060.035c vyaṃsanenāśvasenasya pannagendrasutasya vai

09,060.036a punaś ca patite cakre vyasanārtaḥ parājitaḥ

09,060.036c pātitaḥ samare karṇaś cakravyagro 'graṇīr nṛṇām

09,060.037a yadi māṃ cāpi karṇaṃ ca bhīṣmadroṇau ca saṃyuge

09,060.037c ṛjunā pratiyudhyethā na te syād vijayo dhruvam

09,060.038a tvayā punar anāryeṇa jihmamārgeṇa pārthivāḥ

09,060.038c svadharmam anutiṣṭhanto vayaṃ cānye ca ghātitāḥ

09,060.038d*0364_01 tvayā māyāvinā kṛṣṇa māyām arkapramoṣiṇīm

09,060.038d*0364_02 kṛtvā hataḥ sindhupatiḥ kiṃ tan na viditaṃ mama

09,060.039 vāsudeva uvāca

09,060.039a hatas tvam asi gāndhāre sabhrātṛsutabāndhavaḥ

09,060.039c sagaṇaḥ sasuhṛc caiva pāpamārgam anuṣṭhitaḥ

09,060.040a tavaiva duṣkṛtair vīrau bhīṣmadroṇau nipātitau

09,060.040c karṇaś ca nihataḥ saṃkhye tava śīlānuvartakaḥ

09,060.041a yācyamāno mayā mūḍha pitryam aṃśaṃ na ditsasi

09,060.041c pāṇḍavebhyaḥ svarājyārdhaṃ lobhāc chakuniniścayāt

09,060.042a viṣaṃ te bhīmasenāya dattaṃ sarve ca pāṇḍavāḥ

09,060.042c pradīpitā jatugṛhe mātrā saha sudurmate

09,060.042d*0365_01 pāṇḍavāḥ duḥkhitāś cāsan purā vai vāraṇāvate

09,060.043a sabhāyāṃ yājñasenī ca kṛṣṭā dyūte rajasvalā

09,060.043c tadaiva tāvad duṣṭātman vadhyas tvaṃ nirapatrapaḥ

09,060.044a anakṣajñaṃ ca dharmajñaṃ saubalenākṣavedinā

09,060.044c nikṛtyā yat parājaiṣīs tasmād asi hato raṇe

09,060.045a jayadrathena pāpena yat kṛṣṇā kleśitā vane

09,060.045c yāteṣu mṛgayāṃ teṣu tṛṇabindor athāśrame

09,060.045d*0366_01 tasmāt so 'pi hataḥ krūras tava doṣeṇa cātmanaḥ

09,060.046a abhimanyuś ca yad bāla eko bahubhir āhave

09,060.046c tvaddoṣair nihataḥ pāpa tasmād asi hato raṇe

09,060.046d*0367_01 yāny akāryāṇi cāsmākaṃ kṛtānīti prabhāṣase

09,060.046d*0367_02 vaiguṇyena tavātyarthaṃ sarvaṃ hi tad anuṣṭhitam

09,060.046d*0367_03 bṛhaspater uśanaso nopadeśaḥ śrutas tvayā

09,060.046d*0367_04 vṛddhā nopāsitāś caiva hitaṃ vākyaṃ na te śrutam

09,060.046d*0367_05 lobhenātibalena tvaṃ tṛṣṇayā ca vaśīkṛtaḥ

09,060.046d*0367_06 kṛtavān asyakāryāṇi vipākas teṣu bhujyatām

09,060.046d@004_0001 kurvāṇaṃ karma samare pāṇḍavān arthakāṅkṣiṇam

09,060.046d@004_0002 yac chikhaṇḍy avadhīd bhīṣmaṃ mitrārthe na vyatikramaḥ

09,060.046d@004_0003 svadharmaṃ pṛṣṭhataḥ kṛtvā ācāryas tvatpriyepsayā

09,060.046d@004_0004 pārṣatena hataḥ saṃkhye vartamāno 'satāṃ pathi

09,060.046d@004_0005 pratijñām ātmanaḥ satyāṃ cikīrṣan samare ripum

09,060.046d@004_0006 hatavān sātvato vidvān saumadattiṃ mahāratham

09,060.046d@004_0007 arjunaḥ samare rājan yudhyamānaḥ kadā cana

09,060.046d@004_0008 ninditaṃ puruṣavyāghraḥ karoti na kathaṃ cana

09,060.046d@004_0009 labdhvāpi bahuśaś chidraṃ vīravṛttam anusmaran

09,060.046d@004_0010 na jaghāna raṇe karṇaṃ maivaṃ vocaḥ sudurmate

09,060.046d@004_0011 devānāṃ matam ājñāya teṣāṃ priyahitepsayā

09,060.046d@004_0012 nārjunasya mate nāgaṃ mayā vyaṃsitam asrajam

09,060.046d@004_0013 tvaṃ ca bhīṣmaś ca karṇaś ca droṇo drauṇis tathā kṛpaḥ

09,060.046d@004_0014 virāṭanagare tasya ānṛśaṃsyāc ca jīvitāḥ

09,060.046d@004_0015 smara pārthasya vikrāntaṃ gandharveṣu kṛtaṃ tadā

09,060.046d@004_0016 adharmaṃ nātra gāndhāre pāṇḍavair yat kṛtaṃ tvayi

09,060.046d@004_0017 svabāhubalam āsthāya svadharmeṇa paraṃtapāḥ

09,060.046d@004_0018 jitavanto raṇe vīrāḥ pāpo 'si nidhanaṃ gataḥ

09,060.047 duryodhana uvāca

09,060.047a adhītaṃ vidhivad dattaṃ bhūḥ praśāstā sasāgarā

09,060.047c mūrdhni sthitam amitrāṇāṃ ko nu svantataro mayā

09,060.048a yad iṣṭaṃ kṣatrabandhūnāṃ svadharmam anupaśyatām

09,060.048c tad idaṃ nidhanaṃ prāptaṃ ko nu svantataro mayā

09,060.049a devārhā mānuṣā bhogāḥ prāptā asulabhā nṛpaiḥ

09,060.049c aiśvaryaṃ cottamaṃ prāptaṃ ko nu svantataro mayā

09,060.050a sasuhṛt sānubandhaś ca svargaṃ gantāham acyuta

09,060.050c yūyaṃ vihatasaṃkalpāḥ śocanto vartayiṣyatha

09,060.050d*0368_01 na me viṣādo bhīmena pādena śira āhatam

09,060.050d*0368_02 kāko vā kaṅkagṛdhro vā nidhāsyati padaṃ kṣaṇāt

09,060.051 saṃjaya uvāca

09,060.051a asya vākyasya nidhane kururājasya bhārata

09,060.051c apatat sumahad varṣaṃ puṣpāṇāṃ puṇyagandhinām

09,060.052a avādayanta gandharvā jaguś cāpsarasāṃ gaṇāḥ

09,060.052a*0369_01 **** **** vāditraṃ sumanoharam

09,060.052a*0369_02 jaguś cāpsaraso rājño yaśaḥ saṃbaddham eva ca

09,060.052c siddhāś ca mumucur vācaḥ sādhu sādhv iti bhārata

09,060.053a vavau ca surabhir vāyuḥ puṇyagandho mṛduḥ sukhaḥ

09,060.053c vyarājatāmalaṃ caiva nabho vaiḍūryasaṃnibham

09,060.054a atyadbhutāni te dṛṣṭvā vāsudevapurogamāḥ

09,060.054b*0370_01 āścaryaṃ paramaṃ jagmuḥ pāñcālāḥ somakaiḥ saha

09,060.054c duryodhanasya pūjāṃ ca dṛṣṭvā vrīḍām upāgaman

09,060.055a hatāṃś cādharmataḥ śrutvā śokārtāḥ śuśucur hi te

09,060.055b*0371_01 hatāṃś ca kauravāñ śrutvādharmataś ca mahīpatīn

09,060.055b*0371_02 śokārtāḥ śuśucuḥ sarve pāṇḍavā bharatarṣabha

09,060.055c bhīṣmaṃ droṇaṃ tathā karṇaṃ bhūriśravasam eva ca

09,060.056a tāṃs tu cintāparān dṛṣṭvā pāṇḍavān dīnacetasaḥ

09,060.056c provācedaṃ vacaḥ kṛṣṇo meghadundubhinisvanaḥ

09,060.057a naiṣa śakyo 'tiśīghrāstras te ca sarve mahārathāḥ

09,060.057c ṛjuyuddhena vikrāntā hantuṃ yuṣmābhir āhave

09,060.057d*0372_01 naiṣa śakyaḥ kadā cit tu hantuṃ dharmeṇa pārthivaḥ

09,060.057d*0372_02 te vā bhīṣmamukhāḥ sarve maheṣvāsā mahārathāḥ

09,060.057d*0372_03 mayānekair upāyais tu māyāyogena cāsakṛt

09,060.057d*0372_04 hatās te sarva evājau bhavatāṃ hitam icchatā

09,060.057d*0372_05 yadi naivaṃvidhaṃ jātu kuryāṃ jihmam ahaṃ raṇe

09,060.057d*0372_06 kuto vo vijayo bhūyaḥ kuto rājyaṃ kuto dhanam

09,060.058a upāyā vihitā hy ete mayā tasmān narādhipāḥ

09,060.058c anyathā pāṇḍaveyānāṃ nābhaviṣyaj jayaḥ kva cit

09,060.059a te hi sarve mahātmānaś catvāro 'tirathā bhuvi

09,060.059c na śakyā dharmato hantuṃ lokapālair api svayam

09,060.060a tathaivāyaṃ gadāpāṇir dhārtarāṣṭro gataklamaḥ

09,060.060c na śakyo dharmato hantuṃ kālenāpīha daṇḍinā

09,060.061a na ca vo hṛdi kartavyaṃ yad ayaṃ ghātito nṛpaḥ

09,060.061c mithyāvadhyās tathopāyair bahavaḥ śatravo 'dhikāḥ

09,060.062a pūrvair anugato mārgo devair asuraghātibhiḥ

09,060.062c sadbhiś cānugataḥ panthāḥ sa sarvair anugamyate

09,060.062d*0373_01 evaṃ vidhātrā vihitaṃ vadham eṣāṃ mahātmanām

09,060.062d*0373_02 daivaṃ puruṣakāreṇa na śakyam ativartitum

09,060.062d*0373_03 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca nimeṣād yo haniṣyati

09,060.062d*0373_04 kṛtāntam anyathākartuṃ necchet so 'yaṃ dhanaṃjayaḥ

09,060.063a kṛtakṛtyāḥ sma sāyāhne nivāsaṃ rocayāmahe

09,060.063c sāśvanāgarathāḥ sarve viśramāmo narādhipāḥ

09,060.064a vāsudevavacaḥ śrutvā tadānīṃ pāṇḍavaiḥ saha

09,060.064c pāñcālā bhṛśasaṃhṛṣṭā vineduḥ siṃhasaṃghavat

09,060.065a tataḥ prādhmāpayañ śaṅkhān pāñcajanyaṃ ca mādhavaḥ

09,060.065b*0374_01 devadattaṃ prahṛṣṭātmā śaṅkhapravaram arjunaḥ

09,060.065b*0374_02 anantavijayaṃ rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ

09,060.065b*0374_03 pauṇḍraṃ dadhmau mahāśaṅkhaṃ bhīmakarmā vṛkodaraḥ

09,060.065b*0374_04 nakulaḥ sahadevaś ca sughoṣamaṇipuṣpakau

09,060.065b*0374_05 dhṛṣṭadyumnas tathā jaitraṃ sātyakir nandivardhanam

09,060.065b*0374_06 teṣāṃ nādena mahatā śaṅkhānāṃ bharatarṣabha

09,060.065b*0374_07 āpupūre nabhaḥ sarvaṃ pṛthivī ca cacāla ha

09,060.065b*0374_08 tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca paṇavānakagomukhāḥ

09,060.065b*0374_09 pāṇḍusainyeṣv avādyanta sa śabdas tumulo 'bhavat

09,060.065b*0374_10 astuvan pāṇḍavān anye gīrbhiś ca stutimaṅgalaiḥ

09,060.065b*0375_01 gīrbhir maṅgalayuktābhir vandinaḥ stutipāṭhakāḥ

09,060.065c hṛṣṭā duryodhanaṃ dṛṣṭvā nihataṃ puruṣarṣabhāḥ

09,061.001 saṃjaya uvāca

09,061.001a tatas te prayayuḥ sarve nivāsāya mahīkṣitaḥ

09,061.001c śaṅkhān pradhmāpayanto vai hṛṣṭāḥ parighabāhavaḥ

09,061.002a pāṇḍavān gacchataś cāpi śibiraṃ no viśāṃ pate

09,061.002c maheṣvāso 'nvagāt paścād yuyutsuḥ sātyakis tathā

09,061.003a dhṛṣṭadyumnaḥ śikhaṇḍī ca draupadeyāś ca sarvaśaḥ

09,061.003c sarve cānye maheṣvāsā yayuḥ svaśibirāṇy uta

09,061.004a tatas te prāviśan pārthā hatatviṭkaṃ hateśvaram

09,061.004c duryodhanasya śibiraṃ raṅgavad visṛte jane

09,061.005a gatotsavaṃ puram iva hṛtanāgam iva hradam

09,061.005c strīvarṣavarabhūyiṣṭhaṃ vṛddhāmātyair adhiṣṭhitam

09,061.006a tatraitān paryupātiṣṭhan duryodhanapuraḥsarāḥ

09,061.006c kṛtāñjalipuṭā rājan kāṣāyamalināmbarāḥ

09,061.007a śibiraṃ samanuprāpya kururājasya pāṇḍavāḥ

09,061.007c avaterur mahārāja rathebhyo rathasattamāḥ

09,061.008a tato gāṇḍīvadhanvānam abhyabhāṣata keśavaḥ

09,061.008c sthitaḥ priyahite nityam atīva bharatarṣabha

09,061.009a avaropaya gāṇḍīvam akṣayyau ca maheṣudhī

09,061.009c athāham avarokṣyāmi paścād bharatasattama

09,061.010a svayaṃ caivāvaroha tvam etac chreyas tavānagha

09,061.010c tac cākarot tathā vīraḥ pāṇḍuputro dhanaṃjayaḥ

09,061.011a atha paścāt tataḥ kṛṣṇo raśmīn utsṛjya vājinām

09,061.011c avārohata medhāvī rathād gāṇḍīvadhanvanaḥ

09,061.012a athāvatīrṇe bhūtānām īśvare sumahātmani

09,061.012c kapir antardadhe divyo dhvajo gāṇḍīvadhanvanaḥ

09,061.013a sa dagdho droṇakarṇābhyāṃ divyair astrair mahārathaḥ

09,061.013c atha dīpto 'gninā hy āśu prajajvāla mahīpate

09,061.014a sopāsaṅgaḥ saraśmiś ca sāśvaḥ sayugabandhuraḥ

09,061.014c bhasmībhūto 'patad bhūmau ratho gāṇḍīvadhanvanaḥ

09,061.015a taṃ tathā bhasmabhūtaṃ tu dṛṣṭvā pāṇḍusutāḥ prabho

09,061.015c abhavan vismitā rājann arjunaś cedam abravīt

09,061.016a kṛtāñjaliḥ sapraṇayaṃ praṇipatyābhivādya ca

09,061.016c govinda kasmād bhagavan ratho dagdho 'yam agninā

09,061.017a kim etan mahad āścaryam abhavad yadunandana

09,061.017c tan me brūhi mahābāho śrotavyaṃ yadi manyase

09,061.017d*0376_01 arjunasya vacaḥ śrutvā punaḥ prāha janārdanaḥ

09,061.018 vāsudeva uvāca

09,061.018a astrair bahuvidhair dagdhaḥ pūrvam evāyam arjuna

09,061.018c madadhiṣṭhitatvāt samare na viśīrṇaḥ paraṃtapa

09,061.019a idānīṃ tu viśīrṇo 'yaṃ dagdho brahmāstratejasā

09,061.019c mayā vimuktaḥ kaunteya tvayy adya kṛtakarmaṇi

09,061.020 saṃjaya uvāca

09,061.020a īṣad utsmayamānaś ca bhagavān keśavo 'rihā

09,061.020c pariṣvajya ca rājānaṃ yudhiṣṭhiram abhāṣata

09,061.021a diṣṭyā jayasi kaunteya diṣṭyā te śatravo jitāḥ

09,061.021c diṣṭyā gāṇḍīvadhanvā ca bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ

09,061.022a tvaṃ cāpi kuśalī rājan mādrīputrau ca pāṇḍavau

09,061.022c muktā vīrakṣayād asmāt saṃgrāmān nihatadviṣaḥ

09,061.022e kṣipram uttarakālāni kuru kāryāṇi bhārata

09,061.023a upayātam upaplavyaṃ saha gāṇḍīvadhanvanā

09,061.023c ānīya madhuparkaṃ māṃ yat purā tvam avocathāḥ

09,061.024a eṣa bhrātā sakhā caiva tava kṛṣṇa dhanaṃjayaḥ

09,061.024c rakṣitavyo mahābāho sarvāsv āpatsv iti prabho

09,061.024e tava caivaṃ bruvāṇasya tathety evāham abruvam

09,061.025a sa savyasācī guptas te vijayī ca nareśvara

09,061.025c bhrātṛbhiḥ saha rājendra śūraḥ satyaparākramaḥ

09,061.025e mukto vīrakṣayād asmāt saṃgrāmād romaharṣaṇāt

09,061.026a evam uktas tu kṛṣṇena dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

09,061.026c hṛṣṭaromā mahārāja pratyuvāca janārdanam

09,061.027a pramuktaṃ droṇakarṇābhyāṃ brahmāstram arimardana

09,061.027b*0377_01 bhīṣmadroṇakṛpadrauṇikarṇaśalyamukhān rathān

09,061.027c kas tvad anyaḥ sahet sākṣād api vajrī puraṃdaraḥ

09,061.028a bhavatas tu prasādena saṃgrāme bahavo jitāḥ

09,061.028c mahāraṇagataḥ pārtho yac ca nāsīt parāṅmukhaḥ

09,061.029a tathaiva ca mahābāho paryāyair bahubhir mayā

09,061.029a*0378_01 **** **** prasādād bahavo hatāḥ

09,061.029a*0378_02 bhīmasenena ca mayā yamābhyāṃ yudhi mānada

09,061.029a*0378_03 karmaṇā manasā vācā tvam asmākaṃ gatiḥ parā

09,061.029c karmaṇām anusaṃtānaṃ tejasaś ca gatiḥ śubhā

09,061.030a upaplavye maharṣir me kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt

09,061.030c yato dharmas tataḥ kṛṣṇo yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ

09,061.030d@005_0001 evam uktas tataḥ kṛṣṇaḥ pratyuvāca yudhiṣṭhiram

09,061.030d@005_0002 akṣauhiṇyo daśāṣṭau ca tava teṣāṃ ca bhārata

09,061.030d@005_0003 na tulyaś cārjunasyeha balena kurunandana

09,061.030d@005_0004 sa eva sarvāṇy astrāṇi divyāni prāpya śaṃkarāt

09,061.030d@005_0005 matsamo madviśiṣṭo vā raṇe tvam iti pāṇḍava

09,061.030d@005_0006 anujñātaḥ pāṇḍusutaḥ punaḥ pratyāgaman mahīm

09,061.030d@005_0007 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca anujānāsi cet prabho

09,061.030d@005_0008 nimeṣārdhān naravyāghro nayed iti matir mama

09,061.030d@005_0009 droṇaṃ bhīṣmaṃ kṛpaṃ karṇaṃ droṇaputraṃ jayadratham

09,061.030d@005_0010 nihantuṃ śaknuyāt kruddho nimeṣārdhād dhanaṃjayaḥ

09,061.030d@005_0011 sadevāsuragandharvān sayakṣoragakiṃnarān

09,061.030d@005_0012 trīn vā lokān vijetuṃ hi śaktaḥ kim iha mānuṣān

09,061.030d@005_0013 vidhinā vihitaś cāsau mayā saṃcodito 'pi san

09,061.030d@005_0014 na cakāra matiṃ hantuṃ kṛtānto balavattaraḥ

09,061.030d@005_0015 atra gītā mayā suṣṭhu giraḥ satyā mahīpate

09,061.030d@005_0016 darśitaṃ mayi sarvaṃ ca tenāsau jitavān ripūn

09,061.030d@005_0017 arjuno 'pi mahābāhur mayā tulyo mahīpate

09,061.030d@005_0018 sa maheśvaralabdhāstraḥ kiṃ na kuryād vibhuḥ prabho

09,061.031a ity evam ukte te vīrāḥ śibiraṃ tava bhārata

09,061.031c praviśya pratyapadyanta kośaratnarddhisaṃcayān

09,061.032a rajataṃ jātarūpaṃ ca maṇīn atha ca mauktikān

09,061.032c bhūṣaṇāny atha mukhyāni kambalāny ajināni ca

09,061.032d*0379_01 gajān aśvān rathāṃś caiva mahānti śayanāni ca

09,061.032e dāsīdāsam asaṃkhyeyaṃ rājyopakaraṇāni ca

09,061.033a te prāpya dhanam akṣayyaṃ tvadīyaṃ bharatarṣabha

09,061.033c udakrośan maheṣvāsā narendra vijitārayaḥ

09,061.034a te tu vīrāḥ samāśvasya vāhanāny avamucya ca

09,061.034c atiṣṭhanta muhuḥ sarve pāṇḍavāḥ sātyakis tathā

09,061.035a athābravīn mahārāja vāsudevo mahāyaśāḥ

09,061.035c asmābhir maṅgalārthāya vastavyaṃ śibirād bahiḥ

09,061.035d*0380_01 jayantī yatra devī tu tatra vrajata mā ciram

09,061.035d*0380_02 upayācitam etan me yuddhārambhopakalpitam

09,061.036a tathety uktvā ca te sarve pāṇḍavāḥ sātyakis tathā

09,061.036c vāsudevena sahitā maṅgalārthaṃ yayur bahiḥ

09,061.037a te samāsādya saritaṃ puṇyāmoghavatīṃ nṛpa

09,061.037c nyavasann atha tāṃ rātriṃ pāṇḍavā hataśatravaḥ

09,061.037d*0381_01 yudhiṣṭhiras tato rājā prāptakālam acintayat

09,061.038a tataḥ saṃpreṣayām āsur yādavaṃ nāgasāhvayam

09,061.038c sa ca prāyāj javenāśu vāsudevaḥ pratāpavān

09,061.038e dārukaṃ ratham āropya yena rājāmbikāsutaḥ

09,061.039a tam ūcuḥ saṃprayāsyantaṃ sainyasugrīvavāhanam

09,061.039c pratyāśvāsaya gāndhārīṃ hataputrāṃ yaśasvinīm

09,061.040a sa prāyāt pāṇḍavair uktas tat puraṃ sātvatāṃ varaḥ

09,061.040c āsasādayiṣuḥ kṣipraṃ gāndhārīṃ nihatātmajām

09,062.001 janamejaya uvāca

09,062.001a kimarthaṃ rājaśārdūlo dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

09,062.001c gāndhāryāḥ preṣayām āsa vāsudevaṃ paraṃtapam

09,062.002a yadā pūrvaṃ gataḥ kṛṣṇaḥ śamārthaṃ kauravān prati

09,062.002c na ca taṃ labdhavān kāmaṃ tato yuddham abhūd idam

09,062.003a nihateṣu tu yodheṣu hate duryodhane tathā

09,062.003c pṛthivyāṃ pāṇḍaveyasya niḥsapatne kṛte yudhi

09,062.004a vidrute śibire śūnye prāpte yaśasi cottame

09,062.004c kiṃ nu tat kāraṇaṃ brahman yena kṛṣṇo gataḥ punaḥ

09,062.005a na caitat kāraṇaṃ brahmann alpaṃ vai pratibhāti me

09,062.005c yatrāgamad ameyātmā svayam eva janārdanaḥ

09,062.006a tattvato vai samācakṣva sarvam adhvaryusattama

09,062.006c yac cātra kāraṇaṃ brahman kāryasyāsya viniścaye

09,062.007 vaiśaṃpāyana uvāca

09,062.007a tvadyukto 'yam anupraśno yan māṃ pṛcchasi pārthiva

09,062.007c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi yathāvad bharatarṣabha

09,062.008a hataṃ duryodhanaṃ dṛṣṭvā bhīmasenena saṃyuge

09,062.008c vyutkramya samayaṃ rājan dhārtarāṣṭraṃ mahābalam

09,062.009a anyāyena hataṃ dṛṣṭvā gadāyuddhena bhārata

09,062.009c yudhiṣṭhiraṃ mahārāja mahad bhayam athāviśat

09,062.010a cintayāno mahābhāgāṃ gāndhārīṃ tapasānvitām

09,062.010c ghoreṇa tapasā yuktāṃ trailokyam api sā dahet

09,062.011a tasya cintayamānasya buddhiḥ samabhavat tadā

09,062.011c gāndhāryāḥ krodhadīptāyāḥ pūrvaṃ praśamanaṃ bhavet

09,062.012a sā hi putravadhaṃ śrutvā kṛtam asmābhir īdṛśam

09,062.012c mānasenāgninā kruddhā bhasmasān naḥ kariṣyati

09,062.013a kathaṃ duḥkham idaṃ tīvraṃ gāndhārī prasahiṣyati

09,062.013c śrutvā vinihataṃ putraṃ chalenājihmayodhinam

09,062.014a evaṃ vicintya bahudhā bhayaśokasamanvitaḥ

09,062.014c vāsudevam idaṃ vākyaṃ dharmarājo 'bhyabhāṣata

09,062.015a tava prasādād govinda rājyaṃ nihatakaṇṭakam

09,062.015c aprāpyaṃ manasāpīha prāptam asmābhir acyuta

09,062.016a pratyakṣaṃ me mahābāho saṃgrāme romaharṣaṇe

09,062.016c vimardaḥ sumahān prāptas tvayā yādavanandana

09,062.017a tvayā devāsure yuddhe vadhārtham amaradviṣām

09,062.017c yathā sāhyaṃ purā dattaṃ hatāś ca vibudhadviṣaḥ

09,062.018a sāhyaṃ tathā mahābāho dattam asmākam acyuta

09,062.018c sārathyena ca vārṣṇeya bhavatā yad dhṛtā vayam

09,062.019a yadi na tvaṃ bhaven nāthaḥ phalgunasya mahāraṇe

09,062.019c kathaṃ śakyo raṇe jetuṃ bhaved eṣa balārṇavaḥ

09,062.019d*0382_01 jetuṃ parān parivyūḍhān prāptāṃś caiva tvayācyuta

09,062.020a gadāprahārā vipulāḥ parighaiś cāpi tāḍanam

09,062.020c śaktibhir bhiṇḍipālaiś ca tomaraiḥ saparaśvadhaiḥ

09,062.021a vācaś ca paruṣāḥ prāptās tvayā hy asmaddhitaiṣiṇā

09,062.021b*0383_01 asmatkṛte tvayā kṛṣṇa vācaḥ suparuṣāḥ śrutāḥ

09,062.021c tāś ca te saphalāḥ sarvā hate duryodhane 'cyuta

09,062.021d*0384_01 śastrāṇāṃ ca nipātā vai vajrasparśopamā raṇe

09,062.021d*0385_01 tat sarvaṃ na yathā naśyet punaḥ kṛṣṇa tathā kuru

09,062.021d*0385_02 saṃdehadolāṃ prāptaṃ naś cetaḥ kṛṣṇa jaye sati

09,062.022a gāndhāryā hi mahābāho krodhaṃ budhyasva mādhava

09,062.022c sā hi nityaṃ mahābhāgā tapasogreṇa karśitā

09,062.023a putrapautravadhaṃ śrutvā dhruvaṃ naḥ saṃpradhakṣyati

09,062.023c tasyāḥ prasādanaṃ vīra prāptakālaṃ mataṃ mama

09,062.024a kaś ca tāṃ krodhadīptākṣīṃ putravyasanakarśitām

09,062.024c vīkṣituṃ puruṣaḥ śaktas tvām ṛte puruṣottama

09,062.025a tatra me gamanaṃ prāptaṃ rocate tava mādhava

09,062.025c gāndhāryāḥ krodhadīptāyāḥ praśamārtham ariṃdama

09,062.026a tvaṃ hi kartā vikartā ca lokānāṃ prabhavāpyayaḥ

09,062.026c hetukāraṇasaṃyuktair vākyaiḥ kālasamīritaiḥ

09,062.027a kṣipram eva mahāprājña gāndhārīṃ śamayiṣyasi

09,062.027c pitāmahaś ca bhagavān kṛṣṇas tatra bhaviṣyati

09,062.028a sarvathā te mahābāho gāndhāryāḥ krodhanāśanam

09,062.028c kartavyaṃ sātvataśreṣṭha pāṇḍavānāṃ hitaiṣiṇā

09,062.029a dharmarājasya vacanaṃ śrutvā yadukulodvahaḥ

09,062.029c āmantrya dārukaṃ prāha rathaḥ sajjo vidhīyatām

09,062.030a keśavasya vacaḥ śrutvā tvaramāṇo 'tha dārukaḥ

09,062.030c nyavedayad rathaṃ sajjaṃ keśavāya mahātmane

09,062.031a taṃ rathaṃ yādavaśreṣṭhaḥ samāruhya paraṃtapaḥ

09,062.031c jagāma hāstinapuraṃ tvaritaḥ keśavo vibhuḥ

09,062.032a tataḥ prāyān mahārāja mādhavo bhagavān rathī

09,062.032c nāgasāhvayam āsādya praviveśa ca vīryavān

09,062.033a praviśya nagaraṃ vīro rathaghoṣeṇa nādayan

09,062.033c vidito dhṛtarāṣṭrasya so 'vatīrya rathottamāt

09,062.034a abhyagacchad adīnātmā dhṛtarāṣṭraniveśanam

09,062.034c pūrvaṃ cābhigataṃ tatra so 'paśyad ṛṣisattamam

09,062.035a pādau prapīḍya kṛṣṇasya rājñaś cāpi janārdanaḥ

09,062.035c abhyavādayad avyagro gāndhārīṃ cāpi keśavaḥ

09,062.036a tatas tu yādavaśreṣṭho dhṛtarāṣṭram adhokṣajaḥ

09,062.036c pāṇim ālambya rājñaḥ sa sasvaraṃ praruroda ha

09,062.037a sa muhūrtam ivotsṛjya bāṣpaṃ śokasamudbhavam

09,062.037c prakṣālya vāriṇā netre ācamya ca yathāvidhi

09,062.037e uvāca praśritaṃ vākyaṃ dhṛtarāṣṭram ariṃdamaḥ

09,062.038a na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid bhūtabhavyasya bhārata

09,062.038c kālasya ca yathā vṛttaṃ tat te suviditaṃ prabho

09,062.039a yad idaṃ pāṇḍavaiḥ sarvais tava cittānurodhibhiḥ

09,062.039c kathaṃ kulakṣayo na syāt tathā kṣatrasya bhārata

09,062.040a bhrātṛbhiḥ samayaṃ kṛtvā kṣāntavān dharmavatsalaḥ

09,062.040c dyūtacchalajitaiḥ śaktair vanavāso 'bhyupāgataḥ

09,062.041a ajñātavāsacaryā ca nānāveśasamāvṛtaiḥ

09,062.041c anye ca bahavaḥ kleśās tv aśaktair iva nityadā

09,062.042a mayā ca svayam āgamya yuddhakāla upasthite

09,062.042c sarvalokasya sāṃnidhye grāmāṃs tvaṃ pañca yācitaḥ

09,062.043a tvayā kālopasṛṣṭena lobhato nāpavarjitāḥ

09,062.043c tavāparādhān nṛpate sarvaṃ kṣatraṃ kṣayaṃ gatam

09,062.044a bhīṣmeṇa somadattena bāhlikena kṛpeṇa ca

09,062.044c droṇena ca saputreṇa vidureṇa ca dhīmatā

09,062.044e yācitas tvaṃ śamaṃ nityaṃ na ca tat kṛtavān asi

09,062.045a kālopahatacitto hi sarvo muhyati bhārata

09,062.045c yathā mūḍho bhavān pūrvam asminn arthe samudyate

09,062.046a kim anyat kālayogād dhi diṣṭam eva parāyaṇam

09,062.046c mā ca doṣaṃ mahārāja pāṇḍaveṣu niveśaya

09,062.047a alpo 'py atikramo nāsti pāṇḍavānāṃ mahātmanām

09,062.047c dharmato nyāyataś caiva snehataś ca paraṃtapa

09,062.048a etat sarvaṃ tu vijñāya ātmadoṣakṛtaṃ phalam

09,062.048c asūyāṃ pāṇḍuputreṣu na bhavān kartum arhati

09,062.049a kulaṃ vaṃśaś ca piṇḍaś ca yac ca putrakṛtaṃ phalam

09,062.049c gāndhāryās tava caivādya pāṇḍaveṣu pratiṣṭhitam

09,062.049d*0386_01 tvaṃ caiva naraśārdūla gāndhārī ca yaśasvinī

09,062.049d*0386_02 mā śuco naraśārdūla pāṇḍavān prati kilbiṣam

09,062.050a etat sarvam anudhyātvā ātmanaś ca vyatikramam

09,062.050c śivena pāṇḍavān dhyāhi namas te bharatarṣabha

09,062.051a jānāsi ca mahābāho dharmarājasya yā tvayi

09,062.051c bhaktir bharataśārdūla snehaś cāpi svabhāvataḥ

09,062.052a etac ca kadanaṃ kṛtvā śatrūṇām apakāriṇām

09,062.052c dahyate sma divārātraṃ na ca śarmādhigacchati

09,062.053a tvāṃ caiva naraśārdūla gāndhārīṃ ca yaśasvinīm

09,062.053c sa śocan bharataśreṣṭha na śāntim adhigacchati

09,062.054a hriyā ca parayāviṣṭo bhavantaṃ nādhigacchati

09,062.054c putraśokābhisaṃtaptaṃ buddhivyākulitendriyam

09,062.055a evam uktvā mahārāja dhṛtarāṣṭraṃ yadūttamaḥ

09,062.055c uvāca paramaṃ vākyaṃ gāndhārīṃ śokakarśitām

09,062.056a saubaleyi nibodha tvaṃ yat tvāṃ vakṣyāmi suvrate

09,062.056c tvatsamā nāsti loke 'sminn adya sīmantinī śubhe

09,062.057a jānāmi ca yathā rājñi sabhāyāṃ mama saṃnidhau

09,062.057c dharmārthasahitaṃ vākyam ubhayoḥ pakṣayor hitam

09,062.057e uktavaty asi kalyāṇi na ca te tanayaiḥ śrutam

09,062.058a duryodhanas tvayā cokto jayārthī paruṣaṃ vacaḥ

09,062.058c śṛṇu mūḍha vaco mahyaṃ yato dharmas tato jayaḥ

09,062.059a tad idaṃ samanuprāptaṃ tava vākyaṃ nṛpātmaje

09,062.059c evaṃ viditvā kalyāṇi mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ

09,062.059e pāṇḍavānāṃ vināśāya mā te buddhiḥ kadā cana

09,062.060a śaktā cāsi mahābhāge pṛthivīṃ sacarācarām

09,062.060c cakṣuṣā krodhadīptena nirdagdhuṃ tapaso balāt

09,062.061a vāsudevavacaḥ śrutvā gāndhārī vākyam abravīt

09,062.061c evam etan mahābāho yathā vadasi keśava

09,062.062a ādhibhir dahyamānāyā matiḥ saṃcalitā mama

09,062.062c sā me vyavasthitā śrutvā tava vākyaṃ janārdana

09,062.063a rājñas tv andhasya vṛddhasya hataputrasya keśava

09,062.063c tvaṃ gatiḥ saha tair vīraiḥ pāṇḍavair dvipadāṃ vara

09,062.064a etāvad uktvā vacanaṃ mukhaṃ pracchādya vāsasā

09,062.064c putraśokābhisaṃtaptā gāndhārī praruroda ha

09,062.065a tata enāṃ mahābāhuḥ keśavaḥ śokakarśitām

09,062.065c hetukāraṇasaṃyuktair vākyair āśvāsayat prabhuḥ

09,062.066a samāśvāsya ca gāndhārīṃ dhṛtarāṣṭraṃ ca mādhavaḥ

09,062.066c drauṇeḥ saṃkalpitaṃ bhāvam anvabudhyata keśavaḥ

09,062.067a tatas tvarita utthāya pādau mūrdhnā praṇamya ca

09,062.067c dvaipāyanasya rājendra tataḥ kauravam abravīt

09,062.068a āpṛcche tvāṃ kuruśreṣṭha mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ

09,062.068c drauṇeḥ pāpo 'sty abhiprāyas tenāsmi sahasotthitaḥ

09,062.068e pāṇḍavānāṃ vadhe rātrau buddhis tena pradarśitā

09,062.069a etac chrutvā tu vacanaṃ gāndhāryā sahito 'bravīt

09,062.069c dhṛtarāṣṭro mahābāhuḥ keśavaṃ keśisūdanam

09,062.070a śīghraṃ gaccha mahābāho pāṇḍavān paripālaya

09,062.070c bhūyas tvayā sameṣyāmi kṣipram eva janārdana

09,062.070e prāyāt tatas tu tvarito dārukeṇa sahācyutaḥ

09,062.071a vāsudeve gate rājan dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram

09,062.071c āśvāsayad ameyātmā vyāso lokanamaskṛtaḥ

09,062.072a vāsudevo 'pi dharmātmā kṛtakṛtyo jagāma ha

09,062.072c śibiraṃ hāstinapurād didṛkṣuḥ pāṇḍavān nṛpa

09,062.073a āgamya śibiraṃ rātrau so 'bhyagacchata pāṇḍavān

09,062.073c tac ca tebhyaḥ samākhyāya sahitas taiḥ samāviśat

09,063.001 dhṛtarāṣṭra uvāca

09,063.001a adhiṣṭhitaḥ padā mūrdhni bhagnasaktho mahīṃ gataḥ

09,063.001c śauṭīramānī putro me kāny abhāṣata saṃjaya

09,063.002a atyarthaṃ kopano rājā jātavairaś ca pāṇḍuṣu

09,063.002c vyasanaṃ paramaṃ prāptaḥ kim āha paramāhave

09,063.003 saṃjaya uvāca

09,063.003a śṛṇu rājan pravakṣyāmi yathāvṛttaṃ narādhipa

09,063.003c rājñā yad uktaṃ bhagnena tasmin vyasana āgate

09,063.004a bhagnasaktho nṛpo rājan pāṃsunā so 'vaguṇṭhitaḥ

09,063.004c yamayan mūrdhajāṃs tatra vīkṣya caiva diśo daśa

09,063.005a keśān niyamya yatnena niḥśvasann urago yathā

09,063.005c saṃrambhāśruparītābhyāṃ netrābhyām abhivīkṣya mām

09,063.006a bāhū dharaṇyāṃ niṣpiṣya muhur matta iva dvipaḥ

09,063.006c prakīrṇān mūrdhajān dhunvan dantair dantān upaspṛśan

09,063.006e garhayan pāṇḍavaṃ jyeṣṭhaṃ niḥśvasyedam athābravīt

09,063.007a bhīṣme śāṃtanave nāthe karṇe cāstrabhṛtāṃ vare

09,063.007c gautame śakunau cāpi droṇe cāstrabhṛtāṃ vare

09,063.008a aśvatthāmni tathā śalye śūre ca kṛtavarmaṇi

09,063.008b*0387_01 anyeṣv api ca śūreṣu nyastabhāro mahātmasu

09,063.008c imām avasthāṃ prāpto 'smi kālo hi duratikramaḥ

09,063.009a ekādaśacamūbhartā so 'ham etāṃ daśāṃ gataḥ

09,063.009c kālaṃ prāpya mahābāho na kaś cid ativartate

09,063.010a ākhyātavyaṃ madīyānāṃ ye 'smiñ jīvanti saṃgare

09,063.010c yathāhaṃ bhīmasenena vyutkramya samayaṃ hataḥ

09,063.011a bahūni sunṛśaṃsāni kṛtāni khalu pāṇḍavaiḥ

09,063.011c bhūriśravasi karṇe ca bhīṣme droṇe ca śrīmati

09,063.012a idaṃ cākīrtijaṃ karma nṛśaṃsaiḥ pāṇḍavaiḥ kṛtam

09,063.012c yena te satsu nirvedaṃ gamiṣyantīti me matiḥ

09,063.013a kā prītiḥ sattvayuktasya kṛtvopadhikṛtaṃ jayam

09,063.013c ko vā samayabhettāraṃ budhaḥ saṃmantum arhati

09,063.014a adharmeṇa jayaṃ labdhvā ko nu hṛṣyeta paṇḍitaḥ

09,063.014c yathā saṃhṛṣyate pāpaḥ pāṇḍuputro vṛkodaraḥ

09,063.015a kiṃ nu citram atas tv adya bhagnasakthasya yan mama

09,063.015c kruddhena bhīmasenena pādena mṛditaṃ śiraḥ

09,063.016a pratapantaṃ śriyā juṣṭaṃ vartamānaṃ ca bandhuṣu

09,063.016c evaṃ kuryān naro yo hi sa vai saṃjaya pūjitaḥ

09,063.017a abhijñau kṣatradharmasya mama mātā pitā ca me

09,063.017c tau hi saṃjaya duḥkhārtau vijñāpyau vacanān mama

09,063.018a iṣṭaṃ bhṛtyā bhṛtāḥ samyag bhūḥ praśāstā sasāgarā

09,063.018c mūrdhni sthitam amitrāṇāṃ jīvatām eva saṃjaya

09,063.019a dattā dāyā yathāśakti mitrāṇāṃ ca priyaṃ kṛtam

09,063.019c amitrā bādhitāḥ sarve ko nu svantataro mayā

09,063.020a yātāni pararāṣṭrāṇi nṛpā bhuktāś ca dāsavat

09,063.020c priyebhyaḥ prakṛtaṃ sādhu ko nu svantataro mayā

09,063.021a mānitā bāndhavāḥ sarve mānyaḥ saṃpūjito janaḥ

09,063.021c tritayaṃ sevitaṃ sarvaṃ ko nu svantataro mayā

09,063.022a ājñaptaṃ nṛpamukhyeṣu mānaḥ prāptaḥ sudurlabhaḥ

09,063.022c ājāneyais tathā yātaṃ ko nu svantataro mayā

09,063.023a adhītaṃ vidhivad dattaṃ prāptam āyur nirāmayam

09,063.023c svadharmeṇa jitā lokāḥ ko nu svantataro mayā

09,063.024a diṣṭyā nāhaṃ jitaḥ saṃkhye parān preṣyavad āśritaḥ

09,063.024c diṣṭyā me vipulā lakṣmīr mṛte tv anyaṃ gatā vibho

09,063.025a yad iṣṭaṃ kṣatrabandhūnāṃ svadharmam anutiṣṭhatām

09,063.025c nidhanaṃ tan mayā prāptaṃ ko nu svantataro mayā

09,063.026a diṣṭyā nāhaṃ parāvṛtto vairāt prākṛtavaj jitaḥ

09,063.026c diṣṭyā na vimatiṃ kāṃ cid bhajitvā tu parājitaḥ

09,063.027a suptaṃ vātha pramattaṃ vā yathā hanyād viṣeṇa vā

09,063.027c evaṃ vyutkrāntadharmeṇa vyutkramya samayaṃ hataḥ

09,063.028a aśvatthāmā mahābhāgaḥ kṛtavarmā ca sātvataḥ

09,063.028c kṛpaḥ śāradvataś caiva vaktavyā vacanān mama

09,063.029a adharmeṇa pravṛttānāṃ pāṇḍavānām anekaśaḥ

09,063.029c viśvāsaṃ samayaghnānāṃ na yūyaṃ gantum arhatha

09,063.030a vātikāṃś cābravīd rājā putras te satyavikramaḥ

09,063.030c adharmād bhīmasenena nihato 'haṃ yathā raṇe

09,063.031a so 'haṃ droṇaṃ svargagataṃ śalyakarṇāv ubhau tathā

09,063.031c vṛṣasenaṃ mahāvīryaṃ śakuniṃ cāpi saubalam

09,063.032a jalasaṃdhaṃ mahāvīryaṃ bhagadattaṃ ca pārthivam

09,063.032c saumadattiṃ maheṣvāsaṃ saindhavaṃ ca jayadratham

09,063.033a duḥśāsanapurogāṃś ca bhrātṝn ātmasamāṃs tathā

09,063.033c dauḥśāsaniṃ ca vikrāntaṃ lakṣmaṇaṃ cātmajāv ubhau

09,063.034a etāṃś cānyāṃś ca subahūn madīyāṃś ca sahasraśaḥ

09,063.034c pṛṣṭhato 'nugamiṣyāmi sārthahīna ivādhvagaḥ

09,063.035a kathaṃ bhrātṝn hatāñ śrutvā bhartāraṃ ca svasā mama

09,063.035c rorūyamāṇā duḥkhārtā duḥśalā sā bhaviṣyati

09,063.036a snuṣābhiḥ prasnuṣābhiś ca vṛddho rājā pitā mama

09,063.036c gāndhārīsahitaḥ krośan kāṃ gatiṃ pratipatsyate

09,063.037a nūnaṃ lakṣmaṇamātāpi hataputrā hateśvarā

09,063.037c vināśaṃ yāsyati kṣipraṃ kalyāṇī pṛthulocanā

09,063.038a yadi jānāti cārvākaḥ parivrāḍ vāgviśāradaḥ

09,063.038c kariṣyati mahābhāgo dhruvaṃ so 'pacitiṃ mama

09,063.039a samantapañcake puṇye triṣu lokeṣu viśrute

09,063.039c ahaṃ nidhanam āsādya lokān prāpsyāmi śāśvatān

09,063.040a tato janasahasrāṇi bāṣpapūrṇāni māriṣa

09,063.040c pralāpaṃ nṛpateḥ śrutvā vidravanti diśo daśa

09,063.041a sasāgaravanā ghorā pṛthivī sacarācarā

09,063.041c cacālātha sanirhrādā diśaś caivāvilābhavan

09,063.042a te droṇaputram āsādya yathāvṛttaṃ nyavedayan

09,063.042c vyavahāraṃ gadāyuddhe pārthivasya ca ghātanam

09,063.043a tad ākhyāya tataḥ sarve droṇaputrasya bhārata

09,063.043b*0388_01 vādikā duḥkhasaṃtaptāḥ śokopahatacetasaḥ

09,063.043c dhyātvā ca suciraṃ kālaṃ jagmur ārtā yathāgatam

09,064.001 saṃjaya uvāca

09,064.001a vātikānāṃ sakāśāt tu śrutvā duryodhanaṃ hatam

09,064.001c hataśiṣṭās tato rājan kauravāṇāṃ mahārathāḥ

09,064.002a vinirbhinnāḥ śitair bāṇair gadātomaraśaktibhiḥ

09,064.002c aśvatthāmā kṛpaś caiva kṛtavarmā ca sātvataḥ

09,064.002e tvaritā javanair aśvair āyodhanam upāgaman

09,064.003a tatrāpaśyan mahātmānaṃ dhārtarāṣṭraṃ nipātitam

09,064.003c prabhagnaṃ vāyuvegena mahāśālaṃ yathā vane

09,064.004a bhūmau viveṣṭamānaṃ taṃ rudhireṇa samukṣitam

09,064.004c mahāgajam ivāraṇye vyādhena vinipātitam

09,064.005a vivartamānaṃ bahuśo rudhiraughapariplutam

09,064.005c yadṛcchayā nipatitaṃ cakram ādityagocaram

09,064.006a mahāvātasamutthena saṃśuṣkam iva sāgaram

09,064.006c pūrṇacandram iva vyomni tuṣārāvṛtamaṇḍalam

09,064.007a reṇudhvastaṃ dīrghabhujaṃ mātaṅgasamavikramam

09,064.007c vṛtaṃ bhūtagaṇair ghoraiḥ kravyādaiś ca samantataḥ

09,064.007e yathā dhanaṃ lipsamānair bhṛtyair nṛpatisattamam

09,064.008a bhrukuṭīkṛtavaktrāntaṃ krodhād udvṛttacakṣuṣam

09,064.008c sāmarṣaṃ taṃ naravyāghraṃ vyāghraṃ nipatitaṃ yathā

09,064.009a te tu dṛṣṭvā maheṣvāsā bhūtale patitaṃ nṛpam

09,064.009c moham abhyāgaman sarve kṛpaprabhṛtayo rathāḥ

09,064.010a avatīrya rathebhyas tu prādravan rājasaṃnidhau

09,064.010c duryodhanaṃ ca saṃprekṣya sarve bhūmāv upāviśan

09,064.011a tato drauṇir mahārāja bāṣpapūrṇekṣaṇaḥ śvasan

09,064.011c uvāca bharataśreṣṭhaṃ sarvalokeśvareśvaram

09,064.012a na nūnaṃ vidyate 'sahyaṃ mānuṣye kiṃ cid eva hi

09,064.012c yatra tvaṃ puruṣavyāghra śeṣe pāṃsuṣu rūṣitaḥ

09,064.013a bhūtvā hi nṛpatiḥ pūrvaṃ samājñāpya ca medinīm

09,064.013c katham eko 'dya rājendra tiṣṭhase nirjane vane

09,064.014a duḥśāsanaṃ na paśyāmi nāpi karṇaṃ mahāratham

09,064.014c nāpi tān suhṛdaḥ sarvān kim idaṃ bharatarṣabha

09,064.015a duḥkhaṃ nūnaṃ kṛtāntasya gatiṃ jñātuṃ kathaṃ cana

09,064.015c lokānāṃ ca bhavān yatra śete pāṃsuṣu rūṣitaḥ

09,064.016a eṣa mūrdhāvasiktānām agre gatvā paraṃtapaḥ

09,064.016c satṛṇaṃ grasate pāṃsuṃ paśya kālasya paryayam

09,064.017a kva te tad amalaṃ chatraṃ vyajanaṃ kva ca pārthiva

09,064.017c sā ca te mahatī senā kva gatā pārthivottama

09,064.017c*0389_01 **** **** gajāśvarathasaṃkulā

09,064.017c*0389_02 sāmantarājasaṃyuktā

09,064.017d*0390_01 bhrātaras te mahārāja vīryaśakrasamā yudhi

09,064.017d*0390_02 śatrūṇāṃ ca nihantāro mahābalaparākramāḥ

09,064.017d*0390_03 kva gatāḥ pārthivendrādya saubhrātraṃ ca samāśritam

09,064.017d*0390_04 tava putrā mahābhāga lakṣmaṇādyā mahārathāḥ

09,064.017d*0390_05 pūrṇendusadṛśā vīrāḥ śāntisaundaryakāntibhiḥ

09,064.017d*0390_06 kṛtavān nṛpaśārdūla jayantasamavikramam

09,064.018a durvijñeyā gatir nūnaṃ kāryāṇāṃ kāraṇāntare

09,064.018c yad vai lokagurur bhūtvā bhavān etāṃ daśāṃ gataḥ

09,064.019a adhruvā sarvamartyeṣu dhruvaṃ śrīr upalakṣyate

09,064.019b*0391_01 dhruveva bhāti sarvatra nityaṃ mohakarī nṛṇām

09,064.019b*0391_02 vivekibhir nṛbhir nityaṃ cintyamānā viśeṣataḥ

09,064.019b*0391_03 na tu viśvasen nityāṃ vai hy adhruvā vai svabhāvataḥ

09,064.019c bhavato vyasanaṃ dṛṣṭvā śakravispardhino bhṛśam

09,064.019d*0392_01 imaṃ lokam anityaṃ vā hy adyāhaṃ samacintaye

09,064.020a tasya tad vacanaṃ śrutvā duḥkhitasya viśeṣataḥ

09,064.020c uvāca rājan putras te prāptakālam idaṃ vacaḥ

09,064.021a vimṛjya netre pāṇibhyāṃ śokajaṃ bāṣpam utsṛjan

09,064.021c kṛpādīn sa tadā vīrān sarvān eva narādhipaḥ

09,064.022a īdṛśo martyadharmo 'yaṃ dhātrā nirdiṣṭa ucyate

09,064.022c vināśaḥ sarvabhūtānāṃ kālaparyāyakāritaḥ

09,064.023a so 'yaṃ māṃ samanuprāptaḥ pratyakṣaṃ bhavatāṃ hi yaḥ

09,064.023c pṛthivīṃ pālayitvāham etāṃ niṣṭhām upāgataḥ

09,064.024a diṣṭyā nāhaṃ parāvṛtto yuddhe kasyāṃ cid āpadi

09,064.024b*0393_01 diṣṭyāhaṃ no nṛpatibhir nirjito na kadā cana

09,064.024b*0393_02 diṣṭyā mayā nirjitās te rājāno bahuśo yudhi

09,064.024c diṣṭyāhaṃ nihataḥ pāpaiś chalenaiva viśeṣataḥ

09,064.024c*0394_01 **** **** pāṇḍuputrair durātmabhiḥ

09,064.024c*0394_02 adharmato gadāyuddhe

09,064.025a utsāhaś ca kṛto nityaṃ mayā diṣṭyā yuyutsatā

09,064.025b*0395_01 diṣṭyā hatā gajā yuddhe sagajārohakā bhṛśam

09,064.025b*0395_02 diṣṭyāśvā deśajāḥ sarve kṛtino vegaśālinaḥ

09,064.025b*0395_03 kuśalaiḥ sādibhiḥ sārdhaṃ nihatā raṇamūrdhani

09,064.025b*0395_04 diṣṭyā raṇe vinihatā rathā hemapariṣkṛtāḥ

09,064.025b*0395_05 rathibhir yuddhakuśalaiḥ sārdhaṃ vidalitaiḥ śaraiḥ

09,064.025b*0395_06 diṣṭyā yodhā dhanuṣmantaḥ sarve yuddhaviśāradāḥ

09,064.025b*0395_07 śaranirbhinnasarvāṅgāḥ samare patitābhavan

09,064.025b*0395_08 diṣṭyā mamāyudhāny āśu nāśam āyānti vai kṣaṇāt

09,064.025c diṣṭyā cāsmi hato yuddhe nihatajñātibāndhavaḥ

09,064.026a diṣṭyā ca vo 'haṃ paśyāmi muktān asmāj janakṣayāt

09,064.026b*0396_01 svasti haṃto tv ahaṃ yuddhe nihatajñātibāndhavaḥ

09,064.026c svastiyuktāṃś ca kalyāṃś ca tan me priyam anuttamam

09,064.027a mā bhavanto 'nutapyantāṃ sauhṛdān nidhanena me

09,064.027c yadi vedāḥ pramāṇaṃ vo jitā lokā mayākṣayāḥ

09,064.028a manyamānaḥ prabhāvaṃ ca kṛṣṇasyāmitatejasaḥ

09,064.028c tena na cyāvitaś cāhaṃ kṣatradharmāt svanuṣṭhitāt

09,064.029a sa mayā samanuprāpto nāsmi śocyaḥ kathaṃ cana

09,064.029b*0397_01 tathā tu dṛṣṭvā rājendra vartate vijayo mama

09,064.029c kṛtaṃ bhavadbhiḥ sadṛśam anurūpam ivātmanaḥ

09,064.029e yatitaṃ vijaye nityaṃ daivaṃ tu duratikramam

09,064.030a etāvad uktvā vacanaṃ bāṣpavyākulalocanaḥ

09,064.030c tūṣṇīṃ babhūva rājendra rujāsau vihvalo bhṛśam

09,064.031a tathā tu dṛṣṭvā rājānaṃ bāṣpaśokasamanvitam

09,064.031c drauṇiḥ krodhena jajvāla yathā vahnir jagatkṣaye

09,064.032a sa tu krodhasamāviṣṭaḥ pāṇau pāṇiṃ nipīḍya ca

09,064.032c bāṣpavihvalayā vācā rājānam idam abravīt

09,064.033a pitā me nihataḥ kṣudraiḥ sunṛśaṃsena karmaṇā

09,064.033c na tathā tena tapyāmi yathā rājaṃs tvayādya vai

09,064.034a śṛṇu cedaṃ vaco mahyaṃ satyena vadataḥ prabho

09,064.034b*0398_01 anṛṇo 'haṃ bhaviṣyāmi tavādya nṛpasattama

09,064.034b*0398_02 tava priyaṃ kariṣyāmi kṛtvā kāryam anuttamam

09,064.034b*0398_03 īpsitaṃ manasā rājan yathecchasi tathā vada

09,064.034c iṣṭāpūrtena dānena dharmeṇa sukṛtena ca

09,064.034d*0399_01 śapeyaṃ rājaśārdūla pādābhyāṃ mama vai pituḥ

09,064.035a adyāhaṃ sarvapāñcālān vāsudevasya paśyataḥ

09,064.035a*0400_01 **** **** sṛñjayāṃś caiva sarvaśaḥ

09,064.035a*0400_02 sarvāṃś ca nṛpatīn rājan dhṛṣṭadyumnapurogamān

09,064.035a*0400_03 sasainyān yudhiśeṣāṃś ca

09,064.035c sarvopāyair hi neṣyāmi pretarājaniveśanam

09,064.035d*0401_01 adya rātrau mahārāja nihaniṣyāmi pāṇḍavān

09,064.035e anujñāṃ tu mahārāja bhavān me dātum arhati

09,064.036a iti śrutvā tu vacanaṃ droṇaputrasya kauravaḥ

09,064.036b*0402_01 tac chrutvā vacanaṃ drauṇer dhṛtarāṣṭra tavātmajaḥ

09,064.036c manasaḥ prītijananaṃ kṛpaṃ vacanam abravīt

09,064.036e ācārya śīghraṃ kalaśaṃ jalapūrṇaṃ samānaya

09,064.037a sa tad vacanam ājñāya rājño brāhmaṇasattamaḥ

09,064.037c kalaśaṃ pūrṇam ādāya rājño 'ntikam upāgamat

09,064.038a tam abravīn mahārāja putras tava viśāṃ pate

09,064.038c mamājñayā dvijaśreṣṭha droṇaputro 'bhiṣicyatām

09,064.038e senāpatyena bhadraṃ te mama ced icchasi priyam

09,064.039a rājño niyogād yoddhavyaṃ brāhmaṇena viśeṣataḥ

09,064.039c vartatā kṣatradharmeṇa hy evaṃ dharmavido viduḥ

09,064.040a rājñas tu vacanaṃ śrutvā kṛpaḥ śāradvatas tataḥ

09,064.040c drauṇiṃ rājño niyogena senāpatye 'bhyaṣecayat

09,064.041a so 'bhiṣikto mahārāja pariṣvajya nṛpottamam

09,064.041c prayayau siṃhanādena diśaḥ sarvā vinādayan

09,064.042a duryodhano 'pi rājendra śoṇitaughapariplutaḥ

09,064.042c tāṃ niśāṃ pratipede 'tha sarvabhūtabhayāvahām

09,064.043a apakramya tu te tūrṇaṃ tasmād āyodhanān nṛpa

09,064.043c śokasaṃvignamanasaś cintādhyānaparābhavan

09,064.043d*0403_01 kṛtavarmakṛpābhyāṃ ca aśvatthāme 'pi gacchati

09,064.043d*0403_02 āste rājā cintayānas teṣām āgamanaṃ prati

09,064.043d*0403_03 gadāparvaṇi rājendra samāpte 'bhīṣṭade nṛṇām

09,064.043d*0403_04 brāhmaṇān bhojayet paścād vaktāraṃ ca supūjayet


Holder of rights
GRETIL project

Citation Suggestion for this Object
TextGrid Repository (2025). Epics Collection. Mahābhārata: Śalyaparvan. Mahābhārata: Śalyaparvan. GRETIL. GRETIL project. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-D1FB-1