Śatapatha-Brāhmaṇa, Mādhyaṃdina, 8

8.1.1.[1]

prāṇabhṛta upadadhāti | prāṇā vai prāṇabhṛtaḥ prāṇānevaitadupadadhāti tāḥ

prathamāyāṃ citā upadadhāti pūrvārdha eṣo 'gneryatprathamā citiḥ

purastāttatprāṇāndadhāti tasmādime purastātprāṇāḥ

8.1.1.[2]

tā daśa-daśopadadhāti | daśa vai prāṇā yadu vā api bahu kṛtvo daśa-daśa daśaiva

tṛtpañca kṛtvo daśa-daśopadadhāti pañca vā etānpaśūnupadadhāti daśa-daśa vā

ekaikasminpaśau prāṇāstadeṣu sarveṣu prāṇāndadhātyanantarhitāḥ paśubhya

upadadhātyanantarhitāṃstatpaśubhyaḥ prāṇāndadhāti sarvata upadadhāti sarvata

evaiṣvetatprāṇāndadhāti

8.1.1.[3]

yadveva prāṇabhṛta upadadhāti | prajāpatervisrastātprāṇā udakrāmandevatā bhūtvā

tānabravīdupa meta prati ma etaddhatta yena me yūyamudakramiṣṭeti sa vai

tadannaṃ sṛjasva yatte vayam paśyanta upavasāmeti te vā ubhaye sṛjāmahā iti tatheti

te prāṇāśca prajāpatiścaitadannamasṛjantaitāḥ prāṇabhṛtaḥ

8.1.1.[4]

sa purastādupadadhāti | ayam puro bhuva ityagnirvai purastadyattamāha pura iti

prāñcaṃ hyagnimuddharanti prāñcamupacarantyatha yadbhuva ityāhāgnirvai bhuvo

'gnerhīdaṃ sarvam bhavati prāṇo hāgnirbhūtvā purastāttasthau tadeva

tadrūpamupadadhāti

8.1.1.[5]

tasya prāṇo bhauvāyana iti | prāṇaṃ tasmādrūpādagnerniramimīta vasantaḥ prāṇāyana

iti vasantamṛtum prāṇānniramimīta gāyatrī vāsantīti gāyatrīṃ cando

vasantādṛtorniramimīta gāyatryai gāyatramiti gāyatryai candaso gāyatraṃ sāma

niramimīta gāyatrādupāṃśuriti gāyatrātsāmna upāṃśuṃ grahaṃ

niramimītopāṃśostrivṛdityupāṃśorgrahāttrivṛtaṃ stomaṃ niramimīta trivṛto

rathantaramiti trivṛta stomādrathantaram pṛṣṭhaṃ niramimīta

8.1.1.[6]

vasiṣṭha ṛṣiriti | prāṇo vai vasiṣṭha ṛṣiryadvai nu śreṣṭhastena vasiṣṭho 'tho

yadvastṛtamo vasati teno eva vasiṣṭhaḥ prajāpatigṛhītayā tvayeti prajāpatisṛṣṭayā

tvayetyetatprāṇaṃ gṛhṇāmi prajābhya iti prāṇam purastātprāpādayata nānopadadhāti

ye nānākāmāḥ prāṇe tāṃstaddadhāti sakṛtsādayatyekaṃ tatprāṇaṃ karotyatha yannānā

sādayetprāṇaṃ ha vicindyātsaiṣā trivṛdiṣṭakā yajuḥ sādanaṃ

sūdadohāstattrivṛttrivṛdagniryāvānagniryāvatyasya mātrā tāvattatkṛtvopadadhāti

8.1.1.[7]

atha dakṣiṇataḥ | ayaṃ dakṣiṇā viśvakarmetyayaṃ vai vāyurviśvakarmā yo 'yam

pavata eṣa hīdaṃ sarvaṃ karoti tadyattamāha dakṣiṇeti tasmādeṣa dakṣiṇaiva

bhūyiṣṭhaṃ vāti mano ha vāyurbhūtvā dakṣiṇatastasthau tadeva tadrūpamupadadhāti

8.1.1.[8]

tasya mano vaiśvakarmaṇamiti | manastasmādrūpādvāyorniramimīta grīṣmo mānasa

iti grīṣmamṛtum manaso niramimīta triṣṭubgraiṣmīti triṣṭubhaṃ cando

grīṣmādṛtorniramimīta triṣṭubhaḥ svāramiti triṣṭubhaścandasaḥ svāraṃ sāma

niramimīta svārādantaryāma iti svārātsāmno 'ntaryāmaṃ grahaṃ

niramimītāntaryāmātpañcadaśa ityantaryāmādgrahātpañcadaśaṃ stomaṃ niramimīta

pañcadaśādbṛhaditi pañcadaśātstomādbṛhatpṛṣṭhaṃ niramimīta

8.1.1.[9]

bharadvāja ṛṣiriti | mano vai bharadvāja ṛṣirannaṃ vājo yo vai mano bibharti so

'nnaṃ vājam bharati tasmānmano bharadvāja ṛṣiḥ prajāpatigṛhītayā tvayeti

prajāpatisṛṣṭayā tvayetyetanmano gṛhṇāmi prajābhya iti mano dakṣiṇataḥ

prāpādayata nānopadadhāti ye nānākāmā manasi tāṃstaddadhāti sakṛtsādayatyekaṃ

tanmanaḥ karotyatha yannānā sādayenmano ha vicindyātsaiṣā trivṛdiṣṭakā tasyokto

bandhuḥ

8.1.2.[1]

atha paścāt | ayam paścādviśvavyacā ityasau vā ādityo viśvavyacā yadā hyevaiṣa

udetyathedaṃ sarvaṃ vyaco bhavati tadyattamāha paścāditi tasmādetam

pratyañcameva yantam paśyanti cakṣurhādityo bhūtvā paścāttasthau tadeva

tadrūpamupadadhāti

8.1.2.[2]

tasya cakṣurvaiśvavyacasamiti | cakṣustasmādrūpādādityānniramimīta

varṣāścākṣuṣya iti varṣā ṛtuṃ cakṣuṣo niramimīta jagatī vārṣīti jagatīṃ cando

varṣābhya ṛtorniramimīta jagatyā ṛkṣamamiti jagatyai candasa ṛkṣamaṃ sāma

niramimīta 'rkṣamācukra ityṛkṣamātsāmnaḥ śukraṃ grahaṃ niramimīta

śukrātsaptadaśa iti śukrādgrahātsaptadaśaṃ stomaṃ niramimīta

saptadaśādvairūpamiti saptadaśātstomādvairūpam pṛṣṭhaṃ niramimīta

8.1.2.[3]

jamadagnirṛṣiriti | cakṣurvai jamadagnirṛṣiryadenena jagatpaśyatyatho manute

tasmāccakṣurjamadagnirṛṣiḥ prajāpatigṛhītayā tvayeti prajāpatisṛṣṭayā

tvayetyetaccakṣurgṛhṇāmi prajābhya iti cakṣuḥ paścātprāpādayata nānopadadhāti ye

nānākāmāścakṣuṣi tāṃstaddadhāti sakṛtsādayatyekaṃ taccakṣuḥ karotyatha yannānā

sādayeccakṣurha vicindyātsaiṣā trivṛdiṣṭakā tasyokto bandhuḥ

8.1.2.[4]

athottarataḥ | idamuttarātsvariti diśo vā uttarāttadyattā āhottarādityuttarā

hyasmātsarvasmāddiśo 'tha yatsvarityāha svargo hi loko diśaḥ śrotraṃ ha diśo

bhūtvottaratastasthau tadeva tadrūpamupadadhāti

8.1.2.[5]

tasya śrotraṃ sauvamiti | śrotraṃ tasmādrūpāddigbhyo niramimīta śaracrautrīti

śaradamṛtuṃ śrotrānniramimītānuṣṭupśāradītyanuṣṭubhaṃ candaḥ śarada

ṛtorniramimītānuṣṭubha aiḍamityanuṣṭubhaścandasa aiḍaṃ sāma

niramimītaiḍānmanthītyaiḍātsāmno manthinaṃ grahaṃ niramimīta manthina

ekaviṃśa iti manthino grahādekaviṃśaṃ stomaṃ

niramimītaikaviṃśādvairājamityekaviṃśātstomādvairājam pṛṣṭhaṃ niramimīta

8.1.2.[6]

viśvāmitra ṛṣiriti | śrotraṃ vai viśvāmitra ṛṣiryadenena sarvataḥ śṛṇotyatho yadasmai

sarvato mitram bhavati tasmācrotraṃ viśvāmitra ṛṣiḥ prajāpatigṛhītayā tvayeti

prajāpatisṛṣṭayā tvayetyetacrotraṃ gṛhṇāmi prajābhya iti śrotramuttarataḥ

prāpādayata nānopadadhāti ye nānākāmāḥ śrotre tāṃstaddadhāti sakṛtsādayatyekaṃ

tacrotraṃ karotyatha yannānā sādayecrotraṃ ha vicindyātsaiṣā trivṛdiṣṭakā tasyokto

bandhuḥ

8.1.2.[7]

atha madhye | iyamupari matiriti candramā vā upari tadyattamāhoparotyupari hi

candramā atha yanmatirityāha vāgvai matirvācā hīdaṃ sarvam manute vāggha

candramā bhūtvopariṣṭāttasthau tadeva tadrūpamupadadhāti

8.1.2.[8]

tasyai vāṅnātyeti | vācaṃ tasmādrūpāccandramaso niramimīta hemanto vācya iti

hemantamṛtuṃ vāco niramimīta paṅktirhaimantīti paṅktiṃ cando

hemantādṛtorniramimīta paṅktyai nidhanavaditi paṅktyai candaso nidhanavatsāma

niramimīta nidhanavata āgrayaṇa iti nidhanavataḥ sāmna āgrayaṇaṃ grahaṃ

niramimītāgrayaṇāttriṇavatrayastriṃśāvityāgrayaṇādgrahāttriṇavatrayastriṃśau stomau

niramimīta triṇavatrayastriṃśābhyāṃ śākvararaivate iti triṇavatrayastriṃśābhyāṃ

stomābhyāṃ śākvararaivate pṛṣṭhe niramimīta

8.1.2.[9]

viśvakarma ṛṣiriti | vāgvai viśvakarma 'rṣirvācā hīdaṃ sarvaṃ kṛtaṃ

tasmādvāgviśvakarma 'rṣiḥ prajāpatigṛhītayā tvayeti prajāpatisṛṣṭayā

tvayetyetadvācaṃ gṛhṇāmi prajābhya iti vācamupariṣṭātprāpādayata nānopadadhāti ye

nānākāmā vāci tāṃstaddadhāti sakṛtsādayatyekāṃ tadvācaṃ karotyatha yannānā

sādayedvācaṃ ha vicindyātsaiṣā trivṛdiṣṭakā tasyokto bandhuḥ

8.1.2.[10]

etadvai tadannam | yattatprāṇāśca prajāpatiścāsṛjantaitāvānvai sarvo yajño yajña u

devānāmannam

8.1.2.[11]

tā daśa-dśopadadhāti | daśākṣarā virāḍvirāḍu kṛtsnamannaṃ

sarvamevāsminnetatkṛtsnamannaṃ dadhāti sarvata upadadhāti sarvata

evāsminnetatkṛtsnamannaṃ dadhāti tā haitā virāja etānprāṇānbibhrati

yatprāṇānbibhrati tasmātprāṇabhṛtaḥ

8.1.3.[1]

tadāhuḥ | kim prāṇāḥ kim prāṇabhṛta iti prāṇā eva prāṇā aṅgāni prāṇabhṛntyaṅgāni

hi

prāṇānbibhrati prāṇāstveva prāṇā annam prāṇabhṛdannaṃ hi prāṇānbibharti

8.1.3.[2]

tadāhuḥ | kathamasyaitāḥ sarvāḥ prājāpatyā bhavantīti yadeva sarvāsvāha

prajāpatigṛhītayā tvayetyevamu hāsyaitāḥ sarvāḥ prājāpatyā bhavanti

8.1.3.[3]

tadāhuḥ | yadgrahāya gṛhītāya stuvate 'tha śaṃsatyatha

kasmātpurastādgrahāṇāmṛcaśca sāmāni copadadhātīti saṃsthā vai karmaṇo

'nvīkṣitavya 'rcā vai pratipadā graho gṛhyata ṛci sāma gīyate

tadasyaitadyatpurastādgrahāṇāmṛcaśca sāmāni copadadhātyatha

yadupariṣṭādgrahāṇāṃ stutaśastre bhavatastadvasyaitadyadupariṣṭādgrahāṇāṃ

stomāṃśca pṛṣṭhāni copadadhāti

8.1.3.[4]

tadāhuḥ | yadetattrayaṃ saha kriyate graha stotraṃ śastramathātra grahaṃ caiva

stotraṃ copadadhāti kathamasyātrāpi śasramupahitaṃ yadvāva stotraṃ tacastraṃ yāsu

hyeva stuvate tā u evānuśaṃsatyevamu hāsyātrāpi śastramupahitam bhavati

8.1.3.[5]

tadāhuḥ | yadyathā pituḥ putramevaṃ trīṇi prathamānyāhātha kasmādṛkṣāmayoḥ

saṃkrāmatīti sāma vā ṛcaḥ patistadyattatrāpi yathā pituḥ putramevam brūyādyathā

patiṃ santam putram brūyāttādṛktattasmādṛkṣāmayoḥ saṃkrāmati kasmādu triḥ

saṃtanotīti pitaram putram pautraṃ tāṃstatsaṃtanoti tasmādu tebhya eka eva dadāti

8.1.3.[6]

tadyāḥ purastādupadadhāti | tāḥ prāṇabhṛto 'tha yāḥ paścāttāścakṣurbhṛtastā

apānabhṛto 'tha yā dakṣiṇatastā manobhṛtastā u vyānabhṛto 'tha yā uttaratastāḥ

śrotrabhṛtastā udānabhṛto 'tha yā madhye tā vāgbhṛtastā u samānabhṛtaḥ

8.1.3.[7]

tadu ha carakādhvaryavaḥ | anyā evāpānabhṛto vyānabhṛta udānabhṛtaḥ

samānabhṛtaścakṣurbhṛto manobhṛtaḥ śrotrabhṛto vāgbhṛta ityupadadhati na tathā

kuryādatyahaiva rocayantyatro evaitāni sarvāṇi rūpāṇyupadhīyante

8.1.3.[8]

sa vai purastādupadhāya paścādupadadhāti | prāṇo hāpāno bhūtvāṅgulyagrebhya iti

saṃcaratyapāna u ha prāṇo bhūtvāṅgulyagrebhya iti saṃcarati tadyatpurastādupadhāya

paścādupadadhātyenāvevaitatprāṇau saṃtanoti saṃdadhāti tasmādetau prāṇau saṃtatau

saṃhitau

8.1.3.[9]

atha dakṣiṇata upadhāyottarata upadadhāti | vyāno hodāno bhūtvāṅgulyagrebhya iti

saṃcaratyudāna u ha vyāno bhūtvāṅgulyagrebhya iti saṃcarati tadyaddakṣiṇata

upadhāyottarata upadadhātyetāvevaitatprāṇau saṃtanoti saṃdadhāti tasmādetau prāṇau

saṃtatau saṃhitau

8.1.3.[10]

atha yā madhya upadadhāti | sa prāṇastā retaḥsicorvelayopadadhāti pṛṣṭayo vai

retaḥsicau madhyamu pṛṣṭayo madhyata evāsminnetatprāṇaṃ dadhāti sarvata

upadadhāti sarvata evāsminnetatprāṇaṃ dadhātyatho evaṃ haiṣa gudaḥ prāṇaḥ

samantaṃ nābhim paryakno nūcīśca tiraścīścopadadhāti tasmādime 'nvañcaśca

tiryañcaścātmanprāṇāḥ saṃspṛṣṭā upadadhāti prāṇānevaitatsaṃtanoti saṃdadhāti

tasmādime prāṇāḥ saṃtatāḥ saṃhitāḥ

8.1.4.[1]

tā haike puruṣamupārpyopadadhati | eṣa vai prāṇastametā bibhrati yatprāṇam

bibhrati tasmātprāṇabhṛta iti na tathā kuryādeṣo 'haiva prāṇo ya eṣa hiraṇmayaḥ

puruṣastasya tvayamātmā yāvadidamabhyayamagnirvihitastadyaddhāsyaitā aṅga

nābhiprāpnuyuḥ prāṇo hāsya tadaṅgaṃ nābhiprāpnuyādyadu vai prāṇo 'ṅgaṃ

nābhiprāpnoti śuṣyati vā vai tanmlāyati vā tasmādenāḥ

pariśritsvevopārpyopadadhyādatha yā madhya upadadhāti tābhirasyaiṣa ātmā

pūrṇastā u evaitasmādanantarhitāḥ

8.1.4.[2]

tadāhuḥ | yadayam puro bhuvo 'yaṃ dakṣiṇā viśvakarmāyam paścādviśvavyacā

idamuttarātsvariyamupari matiriti samprati diśo 'bhyanūcyante 'tha kasmādenā

akṣṇayādeśeṣūpadadhātīti prāṇā vai prāṇabhṛtastā yatsamprati diśa

upadadhyātprāgapaṃ haivāyam prāṇaḥ saṃcaredatha yadenā evamabhyanūktāḥ

satīrakṣṇayādeśeṣūpadadhāti tasmādayam prāgapam prāṇaḥ sannakṣṇayā

sarvāṇyaṅgāni sarvamātmānamanusaṃcarati

8.1.4.[3]

sa eṣa paśuryadagniḥ | so 'traiva sarvaḥ kṛtsnaḥ saṃskṛtastasya yāḥ

purastādupadadhāti tau bāhū atha yāḥ paścātte sakthyāvatha yā madhya upadadhāti

sa ātmā tā retaḥsicorvelayopadadhāti pṛṣṭayo vai retaḥsicau madhyamu pṛṣṭayo

madhyato hyayamātmā sarvata upadadhāti sarvato hyayamātmā

8.1.4.[4]

tadāhuḥ | yatpūrveṣu gaṇeṣvekaikaṃ stomamekaikam pṛṣṭhamupadadhātyatha

kasmādatra dvau stomau dve pṛṣṭhe upadadhātītyātmā vā asyaiṣa ātmānaṃ

tadaṅgānāṃ jyeṣṭhaṃ variṣṭhaṃ vīryavattamaṃ karoti tasmādayamātmāṅgānāṃ

jyeṣṭho variṣṭho vīryavattamaḥ

8.1.4.[5]

tadāhuḥ | kathamasyaiṣo 'gniḥ sarvaḥ kṛtsna iṣṭakāyāmiṣṭakāyāṃ saṃskṛto bhavatīti

majjā yajurasthīṣṭakā māṃsaṃ sādanaṃ tvakṣūdadohā loma purīṣasya yajurannam

purīṣamevamu hāsyaiṣo 'gniḥ sarvaḥ kṛtsna iṣṭakāyāmiṣṭakāyāṃ saṃskṛto bhavati

8.1.4.[6]

sa eṣa sārvāyuṣo 'gniḥ | sa yo haitamevaṃ sārvāyuṣamagniṃ veda sarvaṃ haivāyureti

8.1.4.[7]

athātaḥ samañcanaprasāraṇasyaiva | saṃcitaṃ haike

samañcanaprasāraṇenetyabhimṛśanti paśureṣa yadagniryadā vai paśuraṅgāni saṃ

cāñcati pra ca sārayatyatha sa tairvīryaṃ karoti

8.1.4.[8]

saṃvatsaro 'si parivatsaro 'si | idāvatsaro 'sīdvatsaro 'si vatsaro 'si uṣasaste

kalpantāmahorātrāste kalpantāmardhamāsāste kalpantām māsāste kalpantāmṛtavaste

kalpantāṃ saṃvatsaraste kalpatām pretyā etyai saṃ cāñca pra ca sāraya suparṇācidasi

tayā devatayāṅgirasvaddhruvaḥ sīdeti

8.1.4.[9]

api ha smāha śāṭyāyaniḥ | sphoṭatorhaikaḥ pakṣayorupaśuśrāvaitenābhimṛṣṭasya

tasmādenametenābhyeva mṛśediti

8.1.4.[10]

atha ha smāha svarhinnāgnajitaḥ | nagnajidvā gāndhāraḥ prāṇo vai

samañcanaprasāraṇaṃ yasminvā aṅge prāṇo bhavati tatsaṃ cāñcati pra ca sārayati

saṃcitamevainam bahiṣṭādabhyanyāttadasminprāṇaṃ samañcanaprasāraṇaṃ dadhāti

tathā saṃ cāñcati pra ca sārayatīti tadahaiva samañcanaprasāraṇaṃ yatsa taduvāca

rājanyabandhuriva tveva taduvāca yannu śataṃ kṛtvo 'tho sahasram

bahiṣṭādabhyanyurna vai tasmiṃste prāṇaṃ dadhyuryo vā ātmanprāṇaḥ sa eva

prāṇastadyatprāṇabhṛta upadadhāti tadasminprāṇaṃ samañcanaprasāraṇaṃ dadhāti

tathā saṃ cāñcati pra ca sārayatyatha lokampṛṇe upadadhātyasyāṃ sraktyāṃ tayorupari

bandhuḥ purīṣaṃ nivapati tasyopari bandhuḥ

8.2.1.[1]

dvitīyāṃ citimupadadhāti | etadvai devāḥ prathamāṃ citiṃ citvā samārohannayaṃ vai

lokaḥ prathamā citirimameva tallokaṃ saṃskṛtya samārohan

8.2.1.[2]

te 'bruvan | cetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvannita ūrdhvamicateti te

cetayamānā etāṃ dvitīyāṃ citimapaśyanyadūrdhvam pṛthivyā

arvācīnamantarikṣātteṣāmeṣa loko 'dhruva ivāpratiṣṭhita iva manasyāsīt

8.2.1.[3]

te 'śvināvabruvan | yuvaṃ vai brahmāṇau bhiṣajau stho yuvaṃ na imāṃ dvitīyāṃ

citimupadhattamiti kiṃ nau tato bhaviṣyatīti yuvameva no 'syā agnicityāyā adhvaryū

bhaviṣyatha iti tatheti tebhya etāmaśvinau dvitīyāṃ citimupādhattāṃ

tasmādāhuraśvināveva devānāmadhvaryū iti

8.2.1.[4]

sa upadadhāti | dhruvakṣitirdhruvayonirdhruvāsīti yadvai sthiraṃ yatpratiṣṭhitaṃ

taddhruvamatha vā eṣāmeṣa loko 'dhruva ivāpratiṣṭhita iva

manasyāsīttamevaitatsthiraṃ dhruvaṃ kṛtvā pratyadhattāṃ dhruvaṃ yonimāsīda

sādhuyeti sthiraṃ yonimāsīda sādhuyetyetadukhyasya ketum prathamaṃ juṣāṇetyayaṃ

vā agnirukhyastasyaiṣa prathamaḥ keturyatprathamā citistaṃ

juṣāṇetyetadaśvinādhvaryū sādayatāmiha tvetyaśvinau hyadhvaryū upādhattām

8.2.1.[5]

kulāyinī ghṛtavatī puraṃdhiriti | kulāyamiva vai dvitīyā citiḥ syone sīda sadane

pṛthivyā iti pṛthivī vai prathamā citistasyai śive syone sīda sadana ityetadabhi tvā

rudrā vasavo gṛṇantvityetāstvāṃ devatā abhigṛṇantvityetadimā brahma pīpihi

saubhagāyetīmā brahmāva saubhagāyetyetadaśvinādhvaryū sādayatāmiha tvetyaśvinau

hyadhvaryū upādhattām

8.2.1.[6]

svairdakṣairdakṣapiteha sīdeti | svena vīryeṇeha sīdetyetaddevānāṃ samne bṛhate

raṇāyeti devānāṃ sumnāya mahate raṇāyetyetatpitevaidhi sūnava ā suśeveti yathā pitā

putrāya syonaḥ suśeva evaṃ suśevaidhītyetatsvāveśā tanvā saṃviśāsvetyātmā vai tanūḥ

svāveśenātmanā saṃviśasvetyetadaśvinādhvaryū sādayatāmiha tvetyaśvinau

hyadhvaryū upādhattām

8.2.1.[7]

pṛthivyāḥ purīṣamasīti | pṛthivī vai prathamā citistasyā etatpurīṣamiva

yaddvitīyāpso nāmeti raso nāmetyetattāṃ tvā viśve abhigṛṇantu devā iti tāṃ tvā sarve

'bhigṛṇantu devā ityetatstomapṛṣṭhā ghṛtavatīha sīdeti yāntstomānasyāṃ taṃsyamāno

bhavati taireṣā stomapṛṣṭhā prajāvadasme draviṇāyajasveti prajāvadasme

draviṇamāyajasvetyetadaśvinādhvaryū sādayatāmiha tvetyaśvinau hyadhvaryū

upādhattām

8.2.1.[8]

tā etā diśaḥ | tā retaḥsicorvelayopadadhātīme vai retaḥsicāvanayostaddiśo dadhāti

tasmādanayordiśaḥ sarvata upadadhāti sarvatastaddiśo dadhāti tasmātsarvato diśaḥ

sarvataḥ samīcīḥ sarvatastatsamīcīrdiśo dadhāti tasmātsarvataḥ samīcyo diśastā

nānopadadhāti nānā sādayati nānā sūdadohasā 'dhivadati nānā hi diśaḥ

8.2.1.[9]

atha pañcamīṃ diśyāmupadadhāti | ūrdhvā ha sā dikṣā yā sordhvā digasau sa ādityo

'mumevaitadādityamupadadhāti tāmantareṇa dakṣiṇāṃ diśyāmupadadhātyamuṃ

tadādityamantareṇa dakṣiṇāṃ diśaṃ dadhāti tasmādeṣo 'ntareṇa dakṣiṇāṃ diśameti

8.2.1.[10]

adityāstvā pṛṣṭhe sādayāmīti | iyaṃ vā aditirasyāmevainametatpratiṣṭhāyām

pratiṣṭhāpayatyantarikṣasya dhartrīṃ viṣṭambhanīṃ diśāmadhipatnīm

bhuvanānāmityantarikṣasya hyeṣa dhartā viṣṭambhano

diśāmadhipatirbhuvanānāmūrmirdrapso apāmasīti raso vā ūrmirviśvakarmā ta ṛṣiriti

prajāpatirvai viśvakarmā prajāpatisṛṣṭāsītyetadaśvinādhvaryū sādayatāmiha

tvetyaśvinau hyadhvaryū upādhattām

8.2.1.[11]

yadvevaitā āśvinīrupadadhāti | prajāpatiṃ visrastaṃ devatā ādāya vyudakrāmaṃstasya

yadūrdhvam pratiṣṭhāyā avācīnam madhyāttadasyāśvināvādāyotkramyātiṣṭhatām

8.2.1.[12]

tāvabravīt | upa metam prati ma etaddhattaṃ yena me yuvamuda !kramiṣṭamiti kiṃ

nau tato bhaviṣyatīti yuvaddevatyameva ma etadātmano bhaviṣyatīti tatheti

tadasminnetadaśvinau pratyadhattām

8.2.1.[13]

tadyā etāḥ pañcāśvinyaḥ | etadasya tadātmanastadyadetā atropadadhāti yadevāsyaitā

ātmanastadasminnetatpratidadhāti tasmādetā atropadadhāti

8.2.1.[14]

dhruvakṣitirdhruvayonirdhruvāsīti | yadvai sthiraṃ yatpratiṣṭhitaṃ taddhruvamatha

vā asyaitadasthiramivādhruvamivātmana āsīttadevaitatsthiraṃ dhruvaṃ kṛtvā

pratyadhattām

8.2.1.[15]

kulāyinī ghṛtavatī puraṃdhiriti | kulāyamiva vā asyaitadātmanaḥ

svairdakṣairdakṣapiteha sīdetyadakṣayatāmevāsyaitadātmanaḥ pṛthivyāḥ

purīṣamasīti purīṣasaṃhitamiva vā asyaitadātmano retaḥsicorvelayā pṛṣṭayo vai

retaḥsicau pṛṣṭisācayamiva vā asyaitadātmanaḥ sarvata upadadhāti sarvato

hyasyaitadaśvināvātmanaḥ pratyadhattām

8.2.1.[16]

atha 'rtavye upadadhāti | ṛtava ete yadṛtavye ṛtūnevaitadupadadhāti śukraśca śuciśca

graiṣmāvṛtū iti nāmanī enayorete nāmabhyāmevaine etadupadadhāti dve iṣṭake

bhavato dvau hi māsāvṛtuḥ sakṛtsādayatyekaṃ tadṛtuṃ karoti

8.2.1.[17]

tadyadete atropadadhāti | saṃvatsara eṣo 'gnirima u lokāḥ saṃvatsarastasya

yadūrdhvam pṛthivyā arvācīnamantarikṣāttadasyaiṣā dvitīyāṃ citistadvasya grīṣma

ṛtustadyadete atropadadhāti

8.2.1.[18]

yadvevaite atropadadhāti | prajāpatireṣo 'gniḥ saṃvatsara u prajāpatistasya

yadūrdhvam pratiṣṭhāyā avācīnam madhyāttadasyaiṣā dvitīyā citistadvasya grīṣma

ṛtustadyadete atropadadhāti yadevāsyaite ātmanastadasminnetatpratidadhāti

tasmādete atropadadhāti

8.2.2.[1]

atha vaiśvadevīrupadadhāti | eṣā vai sā dvītīyā citiryāmebhyastadaśvinā upādhattāṃ

tāmupadhāyedaṃ sarvamabhavatāṃ yadidaṃ kiṃ ca

8.2.2.[2]

te devā abruvan | aśvinau vā idaṃ sarvamabhūtāmupa tajjānīta yathā

vyamihāpyasāmeti te 'bruvaṃścetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvaṃstadicata

yathā vayamihāpyasāmeti te cetayamānā etā iṣṭakā apaśyanvaiśvadevīḥ

8.2.2.[3]

te 'bruvan | aśvinau vā idaṃ

sarvamabhūtāmaśvibhyāmevāśvinościtimanūpadadhāmahā iti te

'śvibhyāmevāśvinościtimanūpādadhata tasmādetāmāśvinī citirityācakṣate

tasmādyathaiva pūrvāsāmudarka evametāsāmiśvibhyāṃ hyevāśvinościtimanūpādadhata

8.2.2.[4]

yadveva vaiśvadevīrupadadhāti | ye vai te viśve devā etāṃ dvitīyāṃ citimapaśyanye ta

etena rasenopāyaṃsta ete tānevaitadupadadhāti tā etāḥ sarvāḥ prajāstā

retaḥsicorvelayopadadhātīme vai retaḥsicāvanayostatprajā dadhāti tasmādanayoḥ

prajāḥ sarvata upadadhāti sarvatastatprajā dadhāti tasmātsarvataḥ prajā diśyā

anūpadadhāti dikṣu tatprajā dadhāti tasmātsarvāsu dikṣu prajāḥ

8.2.2.[5]

yadveva vaiśvadevīrupadadhāti | prajāpatervisrastātsarvāḥ prajā madhyata

udakrāmannetasyā adhi yonestā enametasminnātmanaḥ pratihite prāpadyanta

8.2.2.[6]

sa yaḥ sa prajāpatirvyasraṃsata | ayameva sa yo 'yamagniścīyate 'tha yā asmāttāḥ prajā

madhyata udakrāmannetāstā vaiśvadevya iṣṭakāstadyadetā upadadhāti yā evāsmāttāḥ

prajā madhyata udakrāmaṃstā asminnetatprapādayati retaḥsicorvelayā pṛṣṭayo vai

retaḥsicau madhyamu pṛṣṭayo madhyata evāsminnetāḥ prajāḥ prapādayati sarvata

upadadhāti sarvata evāsminnetāḥ prajāḥ prapādayati

8.2.2.[7]

yadveva vaiśvadevīrupadadhāti | etadvai prajāpatiretasminnātmanaḥ pratihite

'kāmayata prajāḥ sṛjeya prajāyeyeti sa ṛtubhiradbhiḥ prāṇaiḥ saṃvatsareṇāśvibhyāṃ

sayugbhūtvaitāḥ prajāḥ prājanayattathaivaitadyajamāna etābhirdevatābhiḥ

sayugbhūtvaitāḥ prajāḥ prajanayati tasmādu sarvāsveva sajūḥ-sajūrityanuvartate

8.2.2.[8]

sajūrṛtubhiriti | tadṛtūnprājanayadṛtubhirvai sayugbhūtvā

prājanayatsajūrvidhābhirityāpo vai vidhā adbhirhīdaṃ sarvaṃ vihitamadbhirvai

sayugbhūtvā prājanayatsajūrdevairiti taddevānprājanayadyaddevā ityācakṣate

sajūrdevairvayonādhairiti prāṇā vai devā vayonādhāḥ prāṇairhīdaṃ sarvaṃ vayunaṃ

naddhamatho candāṃsi vai devā vayonādhāścandobhirhīdaṃ sarvaṃ vayunaṃ

naddham prāṇairvai sayugbhūtvā prājanayadagnaye tvā vaiśvānarāyeti saṃvatsaro vā

agnirvaiśvānaraḥ saṃvatsareṇa vai sayugbhūtvā prājanayadaśvinādhvaryū sādayatāmiha

tvetyaśvibhyāṃ vai sayugbhūtvā prājanayat

8.2.2.[9]

sajūrvasubhiriti dakṣiṇataḥ | tadvasūnprājanayatsajū rudrairiti

paścāttadrudrānprājanayatsajūrādityairityuttaratastadādityānprājanayatsajūrviśvairdeva

irityupariṣṭāttadviśvāndevānprājanayattā vai samānaprabhṛtayaḥ samānodarkā nānā

madhyatastā yatsamānaprabhṛtayaḥ samānībhirhi devatābhiḥ purastāccopariṣṭācca

sayugbhūtvā prājanayadatha yannānā madhyato 'nyā-anyā hi prajā madhyataḥ

prājanayat

8.2.3.[1]

atha prāṇabhṛta upadadhāti | etadvai devā abruvaṃścetayadhvamiti citimicateti vāva

tadabruvaṃste cetayamānā vāyumeva

citimapaśyaṃstāmasminnadadhustathaivāsminnayametaddadhāti

8.2.3.[2]

prāṇabhṛta upadadhāti | prāṇo vai vāyurvāyumevāsminnetaddadhāti

retaḥsicorvelayeme vai retaḥsicāvanayostadvāyuṃ dadhāti tasmādanayorvāyuḥ sarvata

upadadhāti sarvatastadvāyuṃ dadhāti tasmātsarvato vāyuḥ sarvataḥ samīcīḥ

sarvatastatsamyañcaṃ vāyuṃ dadhāti tasmātsarvataḥ samyaṅbhūtvā sarvābhyo digbhyo

vāti diśyā anūpadadhāti dikṣu tadvāyuṃ dadhāti tasmātsarvāsu dikṣu vāyuḥ

8.2.3.[3]

yadveva prāṇabhṛta upadadhāti | āsvevaitatprajāsu prāṇāndadhāti tā anantarhitā

vaiśvadevībhya upadadhātyanantarhitāṃstatprajābhyaḥ prāṇāndadhāti prāṇam me

pāhyapānam me pāhi vyānam me pāhi cakṣurma urvyā bibhāhi śrotram me

ślokayetyetānevāsvetatkLptānprāṇāndadhāti

8.2.3.[4]

athāpasyā upadadhāti | etadvai devā abruvaṃścetayadhvamiti citimicateti vāva

tadabruvaṃste cetayamānā vṛṣṭimeva

citimapaśyaṃstāmasminnadadhustathaivāsminnayametaddadhāti

8.2.3.[5]

apasyā upadadhāti | āpo vai vṛṣṭirvṛṣṭimevāsminnetaddadhāti retaḥsicorvelayeme vai

retaḥsicāvanayostadvṛṣṭiṃ dadhāti tasmādanayorvarṣati sarvata upadadhāti

sarvatastadvṛṣṭiṃ dadhāti tasmātsarvato varṣati sarvataḥ samīcīḥ sarvatastamīcīṃ

vṛṣṭiṃ dadhāti tasmātsarvataḥ samyaṅbhūtvā sarvābhyo digbhyo varṣati vāyavyā

anūpadadhāti vāyau tadvṛṣṭiṃ dadhāti tasmādyāṃ diśaṃ vāyureti tāṃ diśaṃ

vṛṣṭiranveti

8.2.3.[6]

yadvevāpasyā upadadhāti | eṣvevaitatprāṇeṣvapo dadhāti tā antarhitāḥ prāṇabhṛdbhya

upadadhātyanantarhitāstatprāṇebhyo 'po dadhātyatho annaṃ vā āpo 'nantarhitaṃ

tatprāṇebhyo 'nnaṃ dadhātyapaḥ pinvauṣadhīrjinva dvipādava catuṣpātpāhi divo

vṛṣṭimerayetyetā evaiṣvetatkLptā apo dadhāti

8.2.3.[7]

atha candasyā upadadhāti | etadvai devā abruvaṃścetayadhvamiti citimicateti vāva

tadabruvaṃste cetayamānāḥ paśūneva

citimapaśyaṃstāmasminnadadhustathaivāsminnayametaddadhāti

8.2.3.[8]

candasyā upadadhāti | paśavo vai candāṃsi paśūnevāsminnetaddadhāti sarvata

upadadhāti sarvatastatpaśūndadhāti tasmātsarvataḥ paśavo 'pasyā anūpadadhātyapsu

tatpaśūnpratiṣṭhāpayati tasmādyadā varṣatyatha paśavaḥ pratitiṣṭhanti

8.2.3.[9]

yadveva candasyā upadadhāti | prajāpatervisrastātpaśava udakrāmaṃścandāṃsi bhūtvā

tāngāyatrī cando bhūtvā vayasāpnottadyadgāyatryāpnodetaddhi canda āśiṣṭhaṃ sā

tadbhūtvā prajāpatiretānpaśūnvayasāpnot

8.2.3.[10]

mūrdhā vaya iti | prajāpatirvai mūrdhā sa vayo 'bhavatprajāpatiścanda iti

prajāpatireva cando 'bhavat

8.2.3.[11]

kṣatraṃ vaya iti | prajāpatirvai kṣatraṃ sa vayo 'bhavanmayaṃdaṃ canda iti yadvā

aniruktaṃ tanmayaṃdamanirukto vai prajāpatiḥ prajāpatireva cando 'bhavat

8.2.3.[12]

viṣṭambho vaya iti | prajāpatirvai viṣṭambhaḥ sa vayo 'bhavadadhipatiścanda iti

prajāpatirvā adhipatiḥ prajāpatireva cando 'bhavat

8.2.3.[13]

viśvakarmā vaya iti | prajāparirvai viśvakarmā sa vayo 'bhavatparameṣṭhī canda

ityāpo vai prajāpatiḥ parameṣṭhī tā hi parame sthāne tiṣṭhanti prajāpatireva

parameṣṭhī cando 'bhavat

8.2.3.[14]

tāni vā etāni | catvāri vayāṃsi catvāri candāṃsi tadaṣṭāvaṣṭākṣarā gāyatryeṣā vai sā

gāyatrī yā tadbhūtvā prajāpatiretānpaśūnvayasāpnottasmājjīrṇam paśuṃ vayasāpta

ityācakṣate tasmādu sarvāsveva vayo vaya ityamuvartate 'tha ye 'smātte paśava

udakrāmannete te pañcadaśottare vajro vai paśavo vajraḥ pañcadaśastasmādyasya

paśavo bhavantyapaiva sa pāpmānaṃ hate vajro haiva tasya pāpmānamapahanti

tasmādyāṃ kāṃ ca diśam paśumāneti vajravihitāṃ haiva tāmanveti

8.2.4.[1]

basto vaya iti bastaṃ vayasāpnodvivalaṃ canda ityekapadā vai vivalaṃ canda ekapadā

ha bhūtvājā uccakramuḥ

8.2.4.[2]

vṛṣṇirvaya iti | vṛṣṇiṃ vayasāpnodviśālaṃ canda iti dvipadā vai viśālaṃ cando dvipadā

ha bhūtvāvaya uccakramuḥ

8.2.4.[3]

puruṣo vaya iti | puruṣaṃ vayasāpnottandraṃ canda iti paṅktirvai tandraṃ candaḥ

paṅktirha bhūtvā puruṣā uccakramuḥ

8.2.4.[4]

vyāghro vaya iti | vyāghraṃ vayasāpnodanādhṛṣṭaṃ canda iti virāḍvā anādhṛṣṭaṃ

cando 'nnaṃ vai virāḍannamanādhṛṣṭaṃ virāḍṛ bhūtvā vyāghrā uccakramuḥ

8.2.4.[5]

siṃho vaya iti | siṃhaṃ vayasāpnoccadiścanda ityaticandā vai cadiścandaḥ sā hi sarvāṇi

candāṃsi cādayatyaticandā ha bhūtvā siṃhā uccakramurathāto niruktāneva

paśūnniruktāni candāṃsyupadadhāti

8.2.4.[6]

paṣṭhavāḍvaya iti | paṣṭhavāhaṃ vayasāpnodbṛhatī canda iti bṛhatī ha bhūtvā

paṣṭhavāha uccakramuḥ

8.2.4.[7]

ukṣā vaya iti | ukṣāṇaṃ vayasāpnotkakupcanda iti kakubbha bhūtvokṣāṇa

uccakramuḥ

8.2.4.[8]

ṛṣabho vaya iti | ṛṣabhaṃ vayasāpnotsatobṛhatī canda iti satobṛhatī ha bhūtva

'rṣabhā uccakramuḥ

8.2.4.[9]

anaḍvānvaya iti | anaḍvāhaṃ vayasāpnotpaṅktiścanda iti paṅktirha bhūtvānaḍvāha

uccakramuḥ

8.2.4.[10]

dhenurvaya iti | dhenuṃ vayasāpnojjagatī canda iti jagatī ha bhūtvā dhenava

uccakramuḥ

8.2.4.[11]

tryavirvaya iti | tryaviṃ vayasāpnottriṣṭupcanda iti triṣṭubbha bhūtvā tryavaya

uccakramuḥ

8.2.4.[12]

divyavāḍvaya iti | dityavāhaṃ vayasāpnodvirāṭ canda iti virāḍa bhūtvā dityavāha

uccakramuḥ

8.2.4.[13]

pañcāvirvaya iti | pañcāviṃ vayasāpnodgāyatrī canda iti gāyatrī ha bhūtvā pañcāvaya

uccakramuḥ

8.2.4.[14]

trivatso vaya iti | trivatsaṃ vayasāpnoduṣṇikcanda ityuṣṇiggha bhūtvā trivatsā

uccakramuḥ

8.2.4.[15]

turyavāḍvaya iti | turyavāhaṃ vayasāptodanuṣṭupcanda ityanuṣṭubbha bhūtvā

turyavāha uccakramuḥ

8.2.4.[16]

ete vai te paśavaḥ | yāṃstatprajāpatirvayasāpnotsa vai paśum prathamamāhātha vayo

'tha cando vayasā ca hyenāṃścandasā ca parigatyātmannadhattātmannakuruta

tathaivainānayametadvayasā caiva candasā ca parigatyātmandhatta ātmankurute

8.2.4.[17]

sa eṣa paśuryadagniḥ | so 'traiva sarvaḥ kṛtsnaḥ saṃskṛtastasya yāḥ

purastādupadadhāti śiro 'sya tā atha yā dakṣiṇataścottarataśca sa ātmātha yāḥ

paścāttatpucam

8.2.4.[18]

sa vai purastādevāgra upadadhāti | śiro hi prathamaṃ jāyamānasya jāyate 'tha

dakṣiṇata upadhāyottarata upadadhāti sārdhamayamātmā jāyātā ityatha paścātpucaṃ

hyantato jāyamānasya jāyate

8.2.4.[19]

tadyāni varṣiṣṭhāni candāṃsi | ye sthaviṣṭhāḥ paśavastānmadhya upadadhāti

madhyaṃ tatprati paśuṃ variṣṭhaṃ karoti tasmānmadhyam prati paśurvariṣṭho 'tha

ye vīryavattamāḥ paśavastāndakṣiṇata upadadhāti dakṣiṇaṃ tadardham

paśorvīryavattaraṃ karoti tasmāddakṣiṇo 'rdhaḥ paśorvīyattaraḥ

8.2.4.[20]

pūrvārdhaṃ ca jaghanārdhaṃ cāṇiṣṭhau karoti | yadahāmūścatasrastenainā aṇiṣṭhā

atha yadiha hrasiṣṭhānpaśūnupadadhāti teno etā aṇiṣṭhāḥ pūrvārdhaṃ ca

tajjaghanārdhaṃ ca paśoraṇiṣṭhau karoti tasmātpūrvārdhaśca jaghanārdhaśca

paśoraṇiṣṭhau tasmātpūrvārdhena ca jaghanārdhena ca paśurucca tiṣṭhati saṃ ca

viśatyatha lokampṛṇe upadadhātyasyāṃ sraktyāṃ tayorupari bandhuḥ purīṣaṃ

nivapati tasyopari bandhuḥ

8.3.1.[1]

tṛtīyāṃ citimupadadhāti | etadvai devā dvitīyāṃ citiṃ citvā samārohanyadūrdhvam

pṛthivyā arvācīnamantarikṣāttadeva tatsaṃskṛtya samārohan

8.3.1.[2]

te 'bruvan | cetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvannita ūrdhvamicateti te

cetayamānā antarikṣameva bṛhatīṃ tṛtīyāṃ citimapaśyaṃstebhya eṣa loko 'candayat

8.3.1.[3]

ta indrāgnī abruvan | yuvaṃ na imāṃ tṛtīyāṃ citimupadhattamiti kiṃ nau tato

bhaviṣyatīti yuvameva naḥ śreṣṭhau bhaviṣyatha iti tatheti tebhya etāmindrāgnī

tṛtīyāṃ citimupādhattāṃ tasmādāhurindrāgnī eva devānāṃ śreṣṭhāviti

8.3.1.[4]

sa vā indrāgnibhyāmupadadhāti | viśvakarmaṇā sādayatīndrāgnī ca vai viśvakarmā

caitāṃ tṛtīyāṃ citimapaśyaṃstasmādindrāgnibhyāmupadadhāti viśvakarmaṇā sādayati

8.3.1.[5]

yadvevendrāgnibhyāmupadadhāti | viśvakarmaṇā sādayati prajāpatiṃ visrastaṃ devatā

ādāya vyudakrāmaṃstasyendrāgnī ca viśvakarmā ca madhyamādāyotkamyātiṣṭhan

8.3.1.[6]

tānabravīt | upa meta prati ma etaddhatta yena me yūyamudakramiṣṭeti kiṃ nastato

bhaviṣyatīti yuṣmaddevatyameva ma etadātmano bhaviṣyatīti tatheti

tadasminnetadindrāgnī ca viśvakarmā ca pratyadadhuḥ

8.3.1.[7]

tadyaiṣā madhyamā svayamātṛṇā | etadasya tadātmanastadyadetāmatropadadhāti

yadevāsyaiṣātmanastadasminnetatpratidadhāti tasmādetāmatropadadhāti

8.3.1.[8]

indrāgnī avyathamānām | iṣṭakāṃ dṛṃhataṃ yuvamiti yathaiva yajustathā bandhuḥ

pṛṣṭhena dyāvāpṛthivī antarikṣaṃ ca vibādhasa iti pṛṣṭhena hyeṣā dyāvāpṛthivī

antarikṣaṃ ca vibādhate

8.3.1.[9]

viśvakarmā tvā sādayatviti | viśvakarmā hyetāṃ tṛtīyāṃ citimapaśyadantarikṣasya

pṛṣṭhe vyacasvatīm prathasva tīmityantarikṣasya hyetatpṛṣṭhaṃ

vyacasvatprathasvadantarikṣaṃ yacāntarikṣaṃ dṛṃhāntarikṣam mā hiṃsīrityātmānaṃ

yacātmānaṃ dṛṃhātmānam mā hiṃsīrityetat

8.3.1.[10]

viśvasmai prāṇāyāpānāya | vyānāyodānāyeti prāṇo vai svayamātṛṇā sarvasmā u vā

etasmai prāṇaḥ pratiṣṭhāyai caritrāyetīme vai lokāḥ svayamātṛṇā ima u lokāḥ

pratiṣṭhā caritraṃ vāyuṣṭvābhipātviti vāyuṣṭvābhigopāyatvityetanmahyā svastyeti

mahatyā svastyetyetaccardiṣā śaṃtameneti yaccardiḥ śaṃtamaṃ tenetyetatsādayitvā

sūdadohasādhivadati tasyokto bandhuratha sāma gāyati tasyopari bandhuḥ

8.3.1.[11]

atha diśyā upadadhāti | diśo vai diśyā diśa evaitadupadadhāti tadyābhirado

vāyurdigbhiranantarhitābhirupaittā etāstā evaitadupadadhāti tā u evāmūḥ

purastāddarbhastambaṃ ca logeṣṭakāścopadadhātyasau vā āditya etā amuṃ tadādityaṃ

dikṣvadhyūhati dikṣu cinoti tā yattatraiva syurbahirdhā tatsyurbahirdho vā

etadyoneragnikarma yatpurā puṣkaraparṇāttā yadihāhṛtyopadadhāti tadenā yonau

puṣkaraparṇe pratiṣṭhāpayati tatho haitā abahirdhā bhavanti tā anantarhitāḥ

svayamātṛṇāyā upadadhātyantarikṣaṃ vai madhyamā

svayamātṛṇānantarhitāstadantarikṣāddiśo dadhātyuttarā uttarāstadantarikṣāddiśo

dadhāti retaḥsicorvelayeme vai retaḥsicāvanayostaddiśo dadhāti tasmādanayordiśaḥ

sarvata upadadhāti sarvatastaddiśo dadhāti tasmātsarvato diśaḥ samīcīḥ

sarvatastatsamīcīrdiśo dadhāti tasmātsarvataḥ samīcyo diśaḥ

8.3.1.[12]

yadveva diśyā upadadhāti | candāṃsi vai diśo gāyatrī vai prācī diktraṣṭubdakṣiṇā

jagatī pratīcyanuṣṭubudīcī paṅktirūrdhvā paśavo vai candāṃsyantarikṣam

madhyamā citirantarikṣe tatpaśūndadhāti tasmādantarikṣāyatanāḥ paśavaḥ

8.3.1.[13]

yadveva diśyā upadadhāti | candāṃsi vai diśaḥ paśavo vai candāṃsyannam paśavo

madhyam madhyamā citirmadhyatastadannaṃ dadhāti tā anantarhitāḥ svayamātṛṇāyā

upadadhāti prāṇo vai svayamātṛṇānantarhitaṃ tatprāṇādannaṃ dadhātyuttarā uttaraṃ

tatprāṇādannaṃ dadhāti retaḥsicorvelayā pṛṣṭayo vai retaḥsicau madhyamu pṛṣṭayo

madhyata evāsminnetadannaṃ dadhāti sarvata upadadhāti sarvata evāsminnatadannaṃ

dadhāti

8.3.1.[14]

rāñyasi prācī dik | virāḍasi dakṣiṇā dikṣamrāḍasi pratīcī dikṣvarāḍasyudīcī

digadhipatnyasi bṛhatī digiti nāmānyāsāmetāni nāmagrāhamevainā etadupadadhāti tā

nānopadadhāti nānā sādayati nānā sūdadohasādhivadati nānā hi diśaḥ

8.3.2.[1]

atha viśvajyotiṣamupadadhāti | vāyurvai madhyamā

viśvajyotirvāyurhyevāntarikṣaloke viśvaṃ jyotirvāyumevaitadupadadhāti

tāmanantarhitāṃ diśyābhya upadadhāti dikṣu tadvāyuṃ dadhāti tasmātsarvāsu dikṣu

vāyuḥ

8.3.2.[2]

yadveva viśvajyotiṣamupadadhāti | prajā vai viśvajyotiḥ prajā hyeva viśvaṃ jyotiḥ

prajananamevaitadupadadhāti tāmanantarhitāṃ diśyābhyā upadadhāti dikṣu tatprajā

dadhāti tasmātsarvāsu dikṣu prajāḥ

8.3.2.[3]

viśvakarmā tvā sādayatviti | viśvakarmā hyetāṃ tṛtīyāṃ citimapaśyadantarikṣasya

pṛṣṭhe jyotiṣmatīmityantarikṣasya hyayam pṛṣṭhe jyotiṣmānvāyuḥ

8.3.2.[4]

viśvasmai prāṇāyāpānāya | vyānāyeti prāṇo vai viśvajyotiḥ sarvasmā u vā etasmai

prāṇo

viśvaṃ jyotiryaceti sarvaṃ jyotiryacetyetadvāyuṣṭe 'dhipatiriti vāyumavāsyā adhipatiṃ

karoti sādayitvā sūdadohasādhivadati tasyokto bandhuḥ

8.3.2.[5]

atha 'rtavyā upadadhāti | ṛtava ete yadṛtavyā ṛtūnevaitadupadadhāti nabhaśca

nabhasyaśca vārṣikāvṛtū iti nāmanī enayorete nāmabhyāmevaine etadupadadhāti dve

iṣṭake bhavato dvau hi māsāvṛtuḥ sakṛtsādayatyekaṃ tadṛtuṃ

karotyavakāsūpadadhātyavakābhiḥ pracādayatyāpo vā avakā apastadetasminnṛtau

dadhāti tasmādetasminnṛtau bhūyiṣṭhaṃ varṣati

8.3.2.[6]

athottare | iṣaścorjaśca śāradāvṛtū iti nāmanī enayorete nāmabhyāmevaine

etadupadadhāti dve iṣṭake bhavato dvau hi māsāvṛtuḥ sakṛtsādayatyekaṃ tadṛtuṃ

karotyavakāsūpadadhātyāpo vā avakā apastadetasya 'rtoḥ purastāddadhāti

tasmādetasya 'rtoḥ purastādvarṣati nopariṣṭātpracādayati tasmānna

tathevopariṣṭādvarṣati

8.3.2.[7]

tadyadetā | atropadadhāti saṃvatsara eṣo 'gnirima u lokāḥ

saṃvatsarastasyāntarikṣameva madhyamā citirantarikṣamasya varṣāśaradāvṛt

tadyadetā atropadadhāti yadevāsyaitā ātmanastadasminnetatpratidadhāti tasmādetā

atropadadhāti

8.3.2.[8]

yadvevaitā atropadadhāti | prajāpatireṣo 'gniḥ saṃvatsara u prajāpatistasya

madhyameva madhyamā citirmadhyamasya varṣāśaradāvṛtū tadyadetā atropadadhāti

yadevāsyaitā ātmanastadasminnetatpratidadhāti tasmādetā atropadadhāti

8.3.2.[9]

tā vā etāḥ | catasra ṛtavyā madhyamāyāṃ citā upadadhāti dve-dve itarāsu citiṣu

catuṣpādā vai paśavo 'ntarikṣam madhyamā citirantarikṣe tatpaśūndadhāti

tasmādantarikṣāyatanāḥ paśavaḥ

8.3.2.[10]

yadveva catasraḥ catuṣpādā vai paśavo 'nnam paśavo madhyam madhyamā

citirmadhyatastadannaṃ dadhāti

8.3.2.[11]

yadveva catasraḥ | caturakṣaraṃ vā antarikṣaṃ dvyakṣarā

itarāścitayastadyāvadantarikṣaṃ tāvattatkṛtvopadadhāti

8.3.2.[12]

yadveva catasraḥ | paśureṣa yadagnirmadhyaṃ tatprati paśuṃ variṣṭhaṃ karoti

tasmānmadhyam prati paśurvariṣṭhaḥ

8.3.2.[13]

tā vā etāḥ | catasra ṛtavyāstāsāṃ viśvajyotiḥ pañcamī pañca diśyāstaddaśa daśākṣarā

virāḍannaṃ virāṇmadhyam madhyamā citirmadhyatastadannaṃ dadhāti tā

anantarhitāḥ svayamātṛṇāyā upadadhāti prāṇo vai svayamātṛṇānantarhitaṃ

tatprāṇādannaṃ dadhātyuttarā uttaraṃ tatprāṇādannaṃ dadhāti

8.3.2.[14]

atha prāṇabhṛta upadadhāti | prāṇā vai prāṇabhṛtaḥ prāṇānevaitadupadadhāti tā daśa

bhavanti daśa vai prāṇāḥ pūrvārdha upadadhāti purastāddhīme prāṇā āyurme pāhi

jyotirme yaceti prāṇo vai jyotiḥ prāṇam me yacetyevaitadāha tā anantarhitā ṛtavyābhya

upadadhāti prāṇo vai vāyurṛtuṣu tadvāyum pratiṣṭhāpayati

8.3.3.[1]

atha candasyā upadadhāti | paśavo vai candāṃsyantarikṣam madhyamā citirantarikṣe

tatpaśuṃ dadhāti tasmādantarikṣāyatanāḥ paśavaḥ

8.3.3.[2]

yadveva candasyā upadadhāti | paśavo vai candāṃsyannm paśavo madhyam

madhyamā citirmadhyatastadannaṃ dadhāti

8.3.3.[3]

tā dvādaśa-dvādaśopadadhāti | dvādaśākṣarā vai jagatī paśavo jagatyantarikṣam

madhyamā citirantarikṣe tatpaśūndadhāti tasmādantarikṣāyatanāḥ paśavaḥ

8.3.3.[4]

yadveva dvādaśa-dvādaśa | dvādaśākṣarā vai jagatī paśavo vai jagatyannam paśavo

madhyam madhyamā citirmadhyatastadanna dadhāti tā anantarhitāḥ prāṇabhṛdbhya

upadadhātyanantarhitaṃ tatprāṇebhyo 'nnaṃ dadhātyuttarā uttaraṃ tatprāṇebhyo

'nnaṃ dadhāti

8.3.3.[5]

mā canda iti | ayaṃ vai loko māyaṃ hi loko mita iva pramā canda ityantarikṣaloko

vai pramāntarikṣaloko hyasmāllokātpramita iva pratimā canda ityasau vai lokaḥ

pratimaiṣa hyantarikṣaloke pratimita ivāsrīvayaścanda ityannamasrīvayastadyadeṣu

lokeṣvannaṃ tadasrīvayo 'tho yadebhyo lokebhyo 'nnaṃ sravati tadasrīvayo 'thāto

niruktānyeva candāṃsyupadadhāti

8.3.3.[6]

paṅktiścandaḥ | uṣṇikcando bṛhatī cando 'nuṣṭupcando virāṭ cando gāyatrī

candastriṣṭupcando jagatī canda ityetāni niruktāni virāḍaṣṭamāni

candāṃsyupadadhāti pṛthivī cando 'ntarikṣaṃ canda iti yānyetaddevatyāni candāṃsi

tānyevaitadupadadhātyagnirdevatā vāto devatetyetā vai devatāścandāṃsi

tānyevaitadupadadhāti

8.3.3.[7]

sa vai niruktāni cāniruktāni copadadhāti | sa yatsarvāṇi

niruktānyupādhāsyadantavaddhānnamabhaviṣyadakṣeṣyata hātha

yatsarvāṇyaniruktāni paro 'kṣaṃ hānnamabhaviṣyanna hainadadrakṣyaṃścana

niruktāni cāniruktāni copadadhāti tasmānniruktamannamadyamānaṃ na kṣīyate

8.3.3.[8]

tāni vā etāni | trīṇi dvādaśānyupadadhāti tatṣaṭtriṃśatṣaṭtriṃśadakṣarā bṛhatyeṣā

vai sā bṛhatī yāṃ taddevā antarikṣam bṛhatīṃ tṛtīyāṃ citimapaśyaṃstasyā etasyai devā

uttamāḥ

8.3.3.[9]

yadvevaitā iṣṭakā upadadhāti | prajāpatervisrastātsarvāṇi bhūtāni sarvā diśo 'nu

vyudakrāman

8.3.3.[10]

sa yaḥ sa prajāpatirvyasraṃsata | ayameva sa yo 'yamagniścīyate 'tha yānyasmāttāni

bhūtāni vyudakrāmannetāstā iṣṭakāstadyadetā upadadhāti yānyevāsmāttāni bhūtāni

vyudakrāmaṃstānyasminnetatpratidadhāti

8.3.3.[11]

tadyā daśa prathamā upadadhāti | sa candramāstā daśa bhavanti daśākṣarā

virāḍannaṃ virāḍannamu candramā atha yā uttarāḥ ṣaṭtriṃśadardhamāsāśca te

māsāśca caturviṃśatirardhamāsā dvādaśa māsāścandramā vai saṃvatsaraḥ sarvāṇi

bhūtāni

8.3.3.[12]

taṃ yatra devāḥ samaskurvan | tadasminnetāni sarvāṇi bhūtāni madhyato

'dadhustathaivāsminnayametaddadhāti tā anantarhitā ṛtavyābhya upadadhātyṛtuṣu

tatsarvāṇi bhūtāni pratiṣṭhāpayati

8.3.4.[1]

atha vālakhilyā upadadhāti | prāṇā vai vālakhilyāḥ prāṇānevaitadupadadhāti tā

yadvālakhilyā nāma yadvā urvarayorasambhinnam bhavati khila iti vai tadācakṣate

vālamātrādu heme prāṇā asambhinnāste yadvālasātrādasambhinnāstasmādvālakhilyāḥ

8.3.4.[2]

sa vai sapta purastādupadadhāti | sapta paścāttadyāḥ sapta purastādupadadhāti ya

eveme sapta purastātprāṇāstānasminnetaddadhāti

8.3.4.[3]

atha yāḥ sapta paścāt | eṣāmevaitatprāṇānāmetānprāṇānpratīnkaroti

tasmādyadebhirannamatti tadetairatyeti

8.3.4.[4]

yadveva sapta purastādupadadhāti | sapta vā ime purastātprāṇāścatvāri dorbāhavāṇi

śiro grīvā yadūrdhvaṃ nābhestatsaptamamaṅge 'ṅge hi prāṇa ete vai sapta

purastātprāṇāstānasminnetaddadhāti

8.3.4.[5]

atha yāḥ sapta paścāt | sapta vā ime paścātprāṇāścatvāryūrvaṣṭhīvāni dvai pratiṣṭhe

yadavāṅnābhestatsaptamamaṅge 'ṅge hi prāṇa ete vai sapta

paścātprāṇāstānasminnetaddadhāti

8.3.4.[6]

mūrdhāsi rāṭ | dhruvāsi dharuṇā dhartryasi dharaṇī yantrī rāḍyantryasi yamanī

dhruvāsi dharitrītyetānevāsminnetaddhruvānprāṇānyacati

8.3.4.[7]

yadveva vālakhilyā upadadhāti | etadvai devā

vālakhilyābhirevemāṃlokāntsamayuritaścordhvānamutaścārvācastathaivaitadyajamāno

vālakhilyābhirevemāṃlokāntsaṃyātītaścordhvānamutaścārvācaḥ

8.3.4.[8]

mūrdhāsi rāḍitīmaṃ lokamarohan | dhruvāsi dharuṇetyantarikṣalokaṃ dhartryasi

dharaṇītyamuṃ dharaṇītyamuṃ lokamāyuṣe tvā varcase tvā kṛṣyai tvā kṣemāya

tveti catvāraścatuṣpādāḥ paśavo 'nnam paśavasta etaiścaturbhiścatuṣpādaiḥ

paśubhiretenānnenāmuṣmiṃloke pratyatiṣṭhaṃstathaivaitadyajamāna

etaiścaturbhiścatuṣpādaiḥ paśubhiretenānnenāmuṣmiṃloke pratitiṣṭhati

8.3.4.[9]

sa sa parāṅiva rohaḥ | iyamu vai pratiṣṭhā te devā imām

pratiṣṭhāmabhipratyāyaṃstathaivaitadyajamāna imām prati ṣāmabhipratyaiti

8.3.4.[10]

yantri rāḍityamuṃ lokamarohan | yantryasi yamanītyantarikṣalokaṃ dhruvāsi

dharitrītīmaṃ lokamiṣe tvorje tvā rayyai tvā poṣāya tveti catvāraścatuṣpādāḥ

paśavo 'nnam paśavasta etaiścaturbhiścatuṣpādaiḥ paśubhiretenānnenāsmiṃloke

pratyatiṣṭhaṃstathaivaitadyajamāna etaiścaturbhiścatuṣpādaiḥ

paśubhiretenānnenāsmiṃloke pratitiṣṭhati

8.3.4.[11]

athātaḥ saṃskṛtireva | yā amūrekādaśeṣṭakā upadadhāti yo 'sau prathamo

'nuvākastadantarikṣaṃ sa ātmā tadyattā ekādaśa bhavantyekādaśākṣarā vai

triṣṭuptraiṣṭubhamantarikṣamatha yā uttarāḥ ṣaṣṭiḥ sa vāyuḥ sa prajāpatiḥ so 'gniḥ

sa yajamānaḥ

8.3.4.[12]

tadyāḥ purastādupadadhāti | śiro 'sya tāstā daśa bhavanti daśa vai prāṇāḥ prāṇā u vai

śiraḥ pūrvārdha upadadhāti purastāddhīdaṃ śiraḥ

8.3.4.[13]

atha yā dakṣiṇataḥ | yadūrdhvam madhyādavācīnaṃ śīrṣṇastadasya tā atha yāḥ

paścādyadūrdhvam pratiṣṭhāyā avācīnam madhyāttadasya tāḥ pratiṣṭhaivottarataḥ

8.3.4.[14]

tadyāḥ sapta purastādvālakhilyā upadadhāti | ya eveme sapta

purastātprāṇāstānasminnetaddadhāti tā anantarhitā etābhyo daśabhya

upadadhātyanantarhitāṃstacīrṣṇaḥ prāṇāndadhāti

8.3.4.[15]

atha yāḥ sapta paścāt | ya eveme sapta paścātprāṇāstānasminnetaddadhāti tā

anantarhitā etābhyo dvādaśabhya upadadhātyanantarhitāṃstadātmanaḥ prāṇāndadhāti

sa eṣa vāyuḥ prajāpatirasmiṃstraiṣṭubhe 'ntarikṣe samantam paryaknastadyattṛtīyāṃ

citimupadadhāti vāyuṃ caiva tadantarikṣaṃ ca saṃkkṛtyopadhatte 'tha lokampṛṇe

upadadhātyasyāṃ sraktyāṃ tayorupari bandhuḥ purīṣaṃ nivapati tasyopari bandhuḥ

8.4.1.[1]

caturthīṃ citimupadadhāti | etadvai devāstṛtīyāṃ citiṃ citvā samārohannantarikṣaṃ

vai tṛtīyā citirantarikṣameva tatsaṃskṛtya samārohan

8.4.1.[2]

te 'bruvan | cetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvannita ūrdhvamicateti te

cetayamānā etāṃ caturthīṃ citimapaśyanyadūrdhvamantarikṣādarvācīnaṃ

divasteṣāmeṣā loko 'dhruva ivāpratiṣṭhita ivamanasyāsīt

8.4.1.[3]

te brahmābruvan | tvāmihopadadhāmahā iti kim me tato bhaviṣyatīti tvameva naḥ

śreṣṭham bhaviṣyasīti tatheti te 'tra brahmopādadhata tasmādāhurbrahmaiva

devānāṃ śreṣṭhamiti tadetayā vai caturthyā cityeme dyāvāpṛthivī viṣṭabdhe brahma

vai caturthī citistasmādāhurbrahmaṇā dyāvāpṛthivī viṣṭabdhe iti stomānupadadhāti

prāṇā vai stomāḥ prāṇā u vai brahma brahmaivaitadupadadhāti

8.4.1.[4]

yadveva stomānupadadhāti | etadvai devāḥ prajāpatimabruvaṃstvāmihopadadhāmahā

iti tatheti sa vai nābravītkim me tato bhaviṣyatīti yadu ha kiṃ ca

prajāpatirdeveṣvīṣe kimasmākaṃ tato bhaviṣyatītyevocustasmādu haitadyatpitā

putreṣvicate kimasmākaṃ tato bhaviṣyatītyevāhuratha yatputrāḥ pitari

tathetyevāhaivaṃ hi tadagre prajāpatiśca devāśca samavadanta stomānupadadhāti

prāṇā vai stomāḥ prāṇā u vai prajāpatiḥ prajāpatimevaitadupadadhāti

8.4.1.[5]

yadveva stomānupadadhāti | ye vai te prāṇā ṛṣaya etāṃ caturthīṃ citimapaśyanye ta

etena rasenopāyaṃsta ete tānevaitadupadadhāti stomānupadadhāti prāṇā vai stomāḥ

prāṇā u vā ṛṣaya ṛṣīnevaitadupadadhāti

8.4.1.[6]

yadveva stomānupadadhāti | prajāpatiṃ visrastaṃ devatā ādāya vyudakrāmaṃstasya

yudūrdhvam madhyādavācīnaṃ śīrṣṇastadasya vāyurādāyotkramyātiṣṭhaddevatāśca

bhūtvā saṃvatsararūdāṇi ca

8.4.1.[7]

tamabravīt | upa mehi prati ma etaddhehi yena me tvamudakramīriti kim me tato

bhaviṣyatīti tvaddevatyameva ma etadātmano bhaviṣyatīti tatheti

tadasminnetadvāyuḥ pratyapadhāt

8.4.1.[8]

tadyā etā aṣṭādaśa prathamāḥ | etadasya tadātmanastadyadetā atropadadhāti

yadevāsyaitā ātmanastadasminnetatpratidadhāti tasmādetā atropadadhāti

stomānupadadhāti prāṇā vai stomāḥ prāṇāu vai vāyurvāyumevaitadupadadhāti

8.4.1.[9]

sa purastādupadadhāti | āśustrivṛditi ya eva trivṛtstomastaṃ tadupadadhāti

tadyattamāhāśurityeṣa hi stomānāmāśiṣṭho 'tho vāyurvā āśustrivṛtsa eṣu triṣu

lokeṣu vartate tadyattamāhāśurityeṣa hi sarveṣām bhūtānāmāśiṣṭho vāyurha bhūtvā

purastāttasthau tadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[10]

bhāntaḥ pañcadaśa iti | ya eva pañcadaśa stomastaṃ tadupadadhāti tadyattamāha

bhānta iti vajro vai bhānto vajraḥ pañcadaśo 'tho candramā vai bhāntaḥ pañcadaśaḥ

sa ca pañcadaśāhānyāpūryate pañcadaśāpakṣīyate tadyattamāha bhānta iti bhāti hi

candramāścandramā ha bhūtvā dakṣiṇatastasthau tadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[11]

vyomā saptadaśa iti | ya eva saptadaśa stomastaṃ tadupadadhāti tadyattamāha

vyometi prajāpatirvai vyomā prajāpatiḥ saptadaśo 'tho saṃvatsaro vāva vyomā

saptadaśastasya dvādaśa māsāḥ pañca 'rtavastadyattamāha vyometi vyomā hi

saṃvatsaraḥ saṃvatsaro ha bhūtvottaratastasthau tadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[12]

dharuṇa ekaviṃśa iti | ya evaikaviṃśa stomastaṃ tadupadadhāti tadyattamāha dharuṇa

iti pratiṣṭhā vai dharuṇaḥ pratiṣṭhaikaviṃśo 'tho asau vā ādityo dharuṇa

ekaviṃśastasya dvādaśa māsāḥ pañca 'rtavastraya ime lokā asāvevādityo dharuṇa

ekaviṃśastadyattamāha dharuṇa iti yadā hyevaiṣo 'stametyathedaṃ sarvaṃ dhriyata

ādityo ha bhūtvā paścāttasthau tadeva tadrūpamupadadhātyatha

saṃvatsararūpāṇyupadadhāti

8.4.1.[13]

pratūrtiraṣṭādaśa iti | ya evāṣṭādaśa stomastaṃ tadupadadhātyatho saṃvatsaro vāva

pratūrtiraṣṭādaśastasya dvādaśa māsāḥ pañca 'rtavaḥ saṃvatsara eva

pratūrtiraṣṭādaśastadyattamāha pratūrtiriti saṃvatsaro hi sarvāṇi bhūtāni pratirati

tadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[14]

tapo navadaśa iti | ya eva navadaśa stomastaṃ tadupadadhātyatho saṃvatsaro tapo

navadaśastasya dvādaśa māsāḥ ṣaḍṛtavaḥ saṃvatsara eva tapo navadaśastadyattamāha

tapa iti saṃvatsaro hi sarvāṇi bhūtāni tapati tadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[15]

abhīvartaḥ saviṃśa iti | ya eva saviṃśa stomastaṃ tadupadadhātyatho saṃvatsaro vā

abhīvartaḥ saviṃśastasya dvādaśa māsāḥ sapta 'rtavaḥ saṃvatsara evābhīvartaḥ

saviṃśastadyattamāhābhīvarta iti saṃvatsaro hi sarvāṇi bhūtānyabhivartate tadeva

tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[16]

varco dvāviṃśa iti | ya eva dvāviṃśa stomastaṃ tadupadadhātyatho saṃvatsaro vāva

varco dvāviṃśastasya dvādaśa māsāḥ sapta 'rtavo dve ahorātre saṃvatsara eva varco

dvāviṃśastadyattamāha varca iti saṃvatsaro hi sarveṣām bhūtānāṃ

varcasvitamastadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[17]

sambharaṇastrayoviṃśa iti ya eva trayoviṃśa stomastaṃ tadupadadhātyatho saṃvatsaro

vāva sambharaṇastrayoviṃsastasya trayodaśa māsā sapta 'rtavo dve ahorātre saṃvatsara

eva sambharaṇastrayoviṃśastadyattamāha sambharaṇa iti saṃvatsaro hi sarvāṇi bhūtāni

sambhṛtastadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[18]

yoniścaturviṃśa iti | ya eva caturviṃśa stomastaṃ tadupadadhātyatho saṃvatsaro vāva

yoniścaturviṃśastasya caturviṃśatirardhamāsāstadyattamāha yoniriti saṃvatsaro hi

sarveṣām bhūtānāṃ yonistadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[19]

garbhāḥ pañcaviṃśa iti | ya eva pañcaviṃśa stomastaṃ tadupadadhātyatho saṃvatsaro

vāva garbhāḥ pañcaviṃśastasya caturviṃśatirardhamāsāḥ saṃvatsara eva garbhāḥ

pañcaviṃśastadyattamāha garbhā iti saṃvatsaro ha trayodaśo māso garbho bhūtva

'rtūnpraviśati tadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[20]

ojastriṇava iti | ya eva triṇava stomastaṃ tadupadadhāti tadyattamāhauja iti v!jro vā

ojo vajrastriṇavo 'tho saṃvatsaro vā ojastriṇavastasya caturviṃśatirardhamāsā dve

ahorātre saṃvatsara evaujastriṇavastadyattamāhauja iti saṃvatsaro hi sarveṣām

bhūtānāmojasvitamastadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[21]

kraturekatriṃśa iti | ya evaikatriṃśa stomastaṃ tadupadadhātyatho saṃvatsaro vāva

kraturekatriṃśastasya caturviṃśatirardhamāsāḥ ṣadṛtavaḥ saṃvatsara eva

kraturekatriṃśastadyattamāha kraturiti saṃvatsaro hi sarvāṇi bhūtāni karoti tadeva

tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[22]

pratiṣṭhā trayastriṃśa iti | ya eva trayastriṃśa stomastaṃ tadupadadhāti tadyattamāha

pratiṣṭheti pratiṣṭhā hi trayastriṃśo 'tho saṃvatsaro vāva pratiṣṭhā trayastriṃśastasya

caturviṃśatirardhamāsāḥ ṣadṛtavo dve ahorātre saṃvatsara eva pratiṣṭhā

trayastriṃśastadyattamāha pratiṣṭheti saṃvatsaro hi sarveṣām bhūtānām pratiṣṭhā

tadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[23]

bradhnasya viṣṭapaṃ catustriṃśa iti | ya eta catustriṃśa stomastaṃ tadupadadhātyatho

saṃvatsaro vāva bradhnasya viṣṭapaṃ catustriṃśastasya caturviṃśatirardhamāsāḥ sapta

'rtavo dve ahorātre saṃvatsara eva bradhnasya viṣṭapaṃ catustriṃśastadyattamāha

bradhnasya viṣṭapamiti svārājyaṃ vai bradhnasya viṣṭapaṃ svārājya

catustriṃśastadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[24]

nākaḥ ṣaṭtriṃśa iti | ya eva ṣaṭtriṃśa stomastaṃ tadupadadhātyatho saṃvatsaro vāva

nākaḥ ṣaṭtriṃśastasya caturviṃśatirardhamāsā dvādaśa māsāstadyattamāha nāka iti na

hi tatra gatāya kasmai canākam bhavatyatho saṃvatsaro vāva nākaḥ saṃvatsaraḥ

svargo lokastadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[25]

vivarto 'ṣṭācatvāriṃśa iti | ya evāṣṭācatvariṃśa stomastaṃ tadupadadhātyatho

saṃvatsaro vāva vivarto 'ṣṭācatvāriṃśastasya ṣaḍviṃśatirardhamāsāstrayodaśa māsāḥ

sapta 'rtavo dve ahorātre tadyattamāha vivarta iti saṃvatsarāddhi sarvāṇi bhūtāni

vivartante tadeva tadrūpamupadadhāti

8.4.1.[26]

dhartraṃ catuṣṭoma iti | ya eva catuṣṭoma stomastaṃ tadupadadhāti tadyattamāha

dhartramiti pratiṣṭhā vai dhartram pratiṣṭhā catuṣṭomo 'tho vāyurvāva dhartraṃ

catuṣṭomaḥ sa ābhiścatasṛbhirdigbhi stute tadyattamāha dhartramiti pratiṣṭhā vai

dhartraṃ vāyuru sarveṣām bhūtānām pratiṣṭhā tadeva tadrūpamupadadhāti sa vai

vāyumeva prathamamupadadhāti vāyumuttamaṃ vāyunaiva tadetāni sarvāṇi

bhūtānyubhayataḥ parigṛhṇāti

8.4.1.[27]

tā vā etāḥ | aṣṭādaśeṣṭakā upadadhāti tau dvau trivṛtau prāṇo vai trivṛdvāyuru prāṇo

vāyureṣā citiḥ

8.4.1.[28]

yadvevāṣṭādaśa | aṣṭādaśo vai saṃvatsaro dvādaśa māsāḥ pañca 'rtavaḥ saṃvatsara

eva prajāpatiraṣṭādaśaḥ prjāpatiragniryāvānagniryāvatyasya mātrā

tāvattatkṛtvopadadhāti

8.4.2.[1]

atha spṛta upadadhāti | etadvai prajāpatiretasminnātmanaḥ pratihite sarvāṇi bhūtāni

garbhyabhavattānyasya garbha eva santi pāpmā mṛtyuragṛhṇāt

8.4.2.[2]

sa devānabravīt | yuṣmābhiḥ sahemāni sarvāṇi bhūtāni pāpmano mṛtyo spṛṇavānīti

kiṃ nastato bhaviṣyatīti vṛṇīdhvamityabravīttam bhāgo no 'stvityeke

'bruvannādhipatyaṃ no 'stvityeke sa bhāgamekebhyaḥ kṛtvādhipatyamekebhyaḥ sarvāṇ

i bhūtāni pāpmano mṛtyoraspṛṇodyadaspṛṇottasmātspṛtastathaivaitadyajamāno

bhāgamekebhyaḥ kṛtvādhipatyamekebhyaḥ sarvāṇi bhūtāni pāpmano mṛtyo spṛṇoti

tasmādu sarvāsveva spṛtaṃ-spṛtamityanuvartate

8.4.2.[3]

agnirbhāgo 'si | dīkṣāyā ādhipatyamiti vāgvai dīkṣāgnaye bhāgaṃ kṛtvā vāca

ādhipatyamakarodbrahma spṛtaṃ trivṛtstoma iti brahma prajānāṃ trivṛtā stomena

pāpmanā mṛtyoraspṛṇot

8.4.2.[4]

indrasya bhāgo 'si | viṣṇorādhipatyamitīndrāya bhāgaṃ kṛtvā viṣṇava

ādhipatyamakarotkṣatraṃ spṛtam pañcadaśa stoma iti kṣatram prajānām

pañcadaśena stomena pāpmano mṛtyoraspṛṇot

8.4.2.[5]

nṛcakṣasām bhāgo 'si | dhāturādhipatyamiti devā vai nṛcakṣaso devebhyo bhāgaṃ

kṛtvā dhātra ādhipatyamakarojjanitraṃ spṛtaṃ saptadaśa stoma iti viḍvai janitraṃ

viśam prajānāṃ saptadaśena stomena pāpmano mṛtyoraspṛṇot

8.4.2.[6]

mitrasya bhāgo 'si | varuṇasyādhipatyamiti prāṇo vai mitro 'pāno varuṇaḥ prāṇāya

bhāgaṃ kṛtvāpānāyādhipatyamakaroddivo vṛṣṭirvāta spṛta ekaviṃśa stoma iti vṛṣṭiṃ

ca vātaṃ ca prajānāmekaviṃśena stomena pāpmano mṛtyoraspṛṇot

8.4.2.[7]

vasūnām bhāgo 'si | rudrāṇāmādhipatyamiti prāṇo vai mitro 'pāno varuṇaḥ prāṇāya

bhāgaṃ kṛtvāpānāyādhipatyamakaroddivo vṛṣṭirvāta spṛta ekaviṃśa stoma iti vṛṣṭiṃ

ca vātaṃ ca prajānāmekaviṃśena stomena pāpmano mṛtyoraspṛṇot

8.4.2.[8]

ādityānām bhāgo 'si | marutāmādhipatyamityādityebhyo bhāgaṃ kṛtvā marudbhya

ādhipatyamakarodgarbhā spṛtāḥ pañcaviṃśa stoma iti garbhānprajānām pañcaviṃśena

stomena pāpmano mṛtyoraspṛṇot

8.4.2.[9]

adityai bhāgo 'si | pūṣṇaṃ ādhipatyamitīyaṃ vā aditirasyai bhāgaṃ kṛtvā pūṣṇa

ādhipatyamakarodoja spṛtaṃ triṇava stoma ityojaḥ prajānāṃ triṇavena stomena

papmano mṛtyoraspṛṇot

8.4.2.[10]

devasya saviturbhāgo 'si | bṛhaspaterādhipatyamiti devāya savitre bhāgaṃ kṛtvā

bṛhaspataya ādhipatyamakarotsamīcīrdiśa spṛtāścatuṣṭoma stoma iti sarvā diśaḥ

prajānāṃ catuṣṭomena stomena pāpmano mṛtyoraspṛṇot

8.4.2.[11]

yavānām bhāgo 'si | ayavānāmādhipatyamiti pūrvapakṣā vai yavā aparapakṣā

ayavāste hīdaṃ sarvaṃ yuvate cāyuvate ca pūrvapakṣebhyo bhāgaṃ

kṛtvāparapakṣebhya ādhipatyamakarotprajā spṛtāścatuścatvāriṃśa stoma iti sarvāḥ

prajāścatuścatvāriṃśena stomena pāpmano mṛtyoraspṛṇot

8.4.2.[12]

ṛbhūṇām bhāgo 'si | viṣveṣāṃ devānāmādhipatyamityṛbhubhyo bhāgaṃ kṛtvā

viśvebhyo devebhya ādhipatyamakarodbhūtaṃ spṛtaṃ trayastriṃśa stoma iti sarvāṇi

bhūtāni trayastriṃśena stomena pāpmano mṛtyoraspṛṇottathaivaitadyajamānaḥ sarvāṇi

bhūtāni trayastriṃśena stomena pāpmano mṛtyo spṛṇoti

8.4.2.[13]

tā vā etā daśeṣṭakā upadadhāti | daśākṣarā virāḍvirāḍagnirdaśa diśo diśo 'gnirdaśa

prāṇāḥ prāṇā agniryāvānagniryāvatyasya mātrā tāvataiva tadetāni sarvāṇi bhūtāni

pāpmano mṛtyo spṛṇoti

8.4.2.[14]

atha 'rtavye upadadhāti | ṛtava ete yadṛtavye ṛtūnevaitadupadadhāti sahaśca

sahasyaśca haimantikāvṛtū iti nāmanī enayorete nāmabhyāmevaine etadupadadhāti

dve iṣṭake bhavato dvau hi māsāvṛtuḥ sakṛtsādayatyekaṃ tadṛtuṃ karoti

8.4.2.[15]

tadyadete atropadadhāti | saṃvatsara eṣo 'gnirima u lokāḥ saṃvatsarastasya

yadūrdhvamantarikṣādarvācīnaṃ divastadasyaiṣā caturthī citistadvasya hemanta

ṛtustadyadete atropadadhāti yadevāsyaite ātmanastadasminnetatpratidadhāti

tasmādete atropadadhāti

8.4.2.[16]

yadvevaite atropadadhāti | prajāpatireṣo 'gniḥ saṃvatsara u prajāpatistasya

yadūrdhvam madhyādavācīnaṃ śīrṣṇastadasyaiṣā caturthī citistadvasya hemanta

ṛtustadyadete atropadadhāti yadevāsyaite ātmanastadasminnetatpratidadhāti

tasmādete atropadadhāti

8.4.3.[1]

atha sṛṣṭīrupadadhāti | etadvai prajāpatiḥ sarvāṇi bhūtāni pāpmano

mṛtyormuktvākāmayata prajāḥ sṛjeya prajāyeyeti

8.4.3.[2]

sa prāṇānabravīt | yuṣmābhiḥ sahemāḥ prajāḥ prajanayānīti te vai kena stoṣyāmaha

iti mayā caiva yuṣmābhiśceti tatheti te prāṇaiścaiva prajāpatinā cāstuvata yadu ha kiṃ

ca devāḥ kurvate stomenaiva tatkurvate yajño vai stomo yajñenaiva tatkurvate

tasmādu sarvāsvevāstuvatāstuvatetyanuvartate

8.4.3.[3]

ekayāstuvateti | vāgvā ekā vācaiva tadastuvata prajā adhīyanteti prajā atrādhīyanta

prajāpatiradhipatirāsīditi prajāpatiratrādhipatirāsīt

8.4.3.[4]

tisṛbhirastuvateti | trayo vai prāṇāḥ prāṇa udāno vyānastaireva tadastuvata

brahmāsṛjyateti brahmātrāsṛjyata brahmaṇaspatiradhipatirāsīditi

brahmaṇaspatiratrādhipatirāsīt

8.4.3.[5]

pañcabhirastuvateti | ya eveme manaḥpañcamāḥ prāṇāstaireva tadastuvata

bhūtānyasṛjyanteti bhūtānyatrāsṛjyanta bhūtānām patiradhipatirāsīditi bhūtānām

patiratrādhipatirāsīt

8.4.3.[6]

saptabhirastuvateti | ya eveme sapta śīrṣanprāṇāstaireva tadastuvata sapta ṛṣayo

'sṛjyanteti sapta 'rṣayo 'trāsṛjyanta dhātādhipatirāsīditi dhātātrādhipatirāsīt

8.4.3.[7]

navabhirastuvateti | nava vai prāṇāḥ sapta śīrṣannavāñcau dvau taireva tadastuvata

pitaro 'sṛjyanteti pitaro 'trāsṛjyantāditiradhipatnyāsīdityaditiratrādhipatnyāsīt

8.4.3.[8]

ekādaśabhirastuvateti | daśa prāṇā ātmaikādaśastenaiva tadastuvata ṛtavo

'sṛjyantetyṛtavo 'trāsṛjyantārtavā adhipataya āsannityārtavā atrādhipataya āsan

8.4.3.[9]

trayodaśabhirastuvateti | daśa prāṇā dve pratiṣṭhe ātmā trayodaśastenaiva tadastuvata

māsā asṛjyanteti māsā atrāsṛjyanta saṃvatsaro 'dhipatirāsīditi saṃvatsaro

'trādhipatirāsīt

8.4.3.[10]

pañcadaśabhirastuvateti | daśa hastyā aṅgulayaścatvāri dorbāhavāṇi yadūrdhvaṃ

nābhestatpañcadaśaṃ tenaiva tadastuvata kṣatramasṛjyateti kṣatramasṛjyateti

kṣatramatrāsṛjyatendro 'dhipatirāsīditīndro 'trādhipatirāsīt

8.4.3.[11]

saptadaśabhirastuvateti | daśa pādyā aṅgulayaścatvāryūrvaṣṭhīvāni dve pratiṣṭhe

yadavāṅnābhestatsaptadaśaṃ tenaiva tadastuvata grāmyāḥ paśavo 'sṛjyanteti grāmyāḥ

paśavo 'trāsṛjyanta bṛhaspatiradhipatirāsīditi bṛhaspatiratrādhipatirāsīt

8.4.3.[12]

navadaśabhirastuvateti | daśa hastyā aṅgulayo nava prāṇāstaireva tadastuvata

śūdrāryāvasṛjyetāmiti śūdrāryāvatrāsṛjyetāmahorātre adhipatnī āstāmityahorātre

atrādhipatnī āstām

8.4.3.[13]

ekaviṃśatyāstuvateti | daśa hastyā aṅgulayo daśa pādyā ātmaikaviṃśastenaiva

tadastuvataikaśaphāḥ paśavo 'sṛjyantetyekaśaphāḥ paśavo 'trāsṛjyanta varuṇo

'dhipatirāsīditi varuṇo 'trādhipatirāsīt

8.4.3.[14]

trayoviṃśatyāstuvateti | daśa hastyā aṅgulayo daśa pādyā dve pratiṣṭhe ātmā

trayoviṃśastenaiva tadastuvata kṣudrāḥ paśavo 'sṛjyanteti kṣudrāḥ paśavo

'trāsṛjyanta pūṣādhipatirāsīditi pūṣādhipatirāsīt

8.4.3.[15]

pañcaviṃśatyāstuvateti | daśa hastyā aṅgulayo daśa pādyāścatvāryaṅgānyātmā

paścaviṃśastenaiva tadastuvatāraṇyāḥ paśavo 'sṛjyantetyāraṇyāḥ paśavo 'trāsṛjyanta

vāyuradhipatirāsīditi vāyuratrādhipatirāsīt

8.4.3.[16]

saptaviṃśatyāstuvateti | daśa hastyā aṅgulayo daśa pādyāścatvāryaṅgāni dve pratiṣṭhe

ātmā saptaviṃśastenaiva tadastuvata dyāvāpṛthivī vyaitāmiti dyāvāpṛthivī atra vyaitāṃ

vasavo rudrā ādityā anuvyāyanniti vasavo rudrā ādityā atrānuvyāyaṃsta evādhipataya

āsanniti ta u evātrādhipataya āsan

8.4.3.[17]

navaviṃśatyāstuvateti | daśa hastyā aṅgulayo daśa pādyā nava prāṇāstaireva

tadastuvata vanaspatayo 'sṛjyanteti vanaspatayo 'trāsṛjyanta somo 'dhipatirāsīditi

somo 'trādhipatirāsīt

8.4.3.[18]

ekatriṃśatāstuvateti | daśa hastyā aṅgulayo daśa pādyā daśa prāṇā

ātmaikatriṃśastenaiva tadastuvata prajā asṛjyanteti prajā atrāsṛjyanta

yavāścāyavāścādhipataya āsanniti pūrvapakṣāparapakṣā evātrādhipataya āsan

8.4.3.[19]

trayastriṃśatāstuvateti | daśa hastyā aṅgulayo daśa pādyā daśa prāṇā dve pratiṣṭhe

ātmā trayastriṃśastenaiva tadastuvata bhūtānyaśāmyanniti sarvāṇi

bhūtānyatrāśāmyanprajāpatiḥ parameṣṭhyadhipatirāsīditi prajāpatiḥ

parameṣṭhyatrādhipatirāsīt

8.4.3.[20]

tā vā etāḥ | saptadaśeṣṭakā upadadhāti saptadaśo vai saṃvatsaraḥ prajāpatiḥ sa

prajanayitā tadetena vai saptadaśena saṃvatsareṇa prajāpatinā prajanayitraitāḥ prajāḥ

prājanayadyatprājanayadasṛjata tadyadasṛjata tasmātsṛṣṭayastāḥ

sṛṣṭvātmanprāpādayata tathaivaitadyajamāna etena saptadaśena saṃvatsareṇa

prajāpatinā prajanayitraitāḥ prajāḥ prajanayati tāḥ sṛṣṭvātmanprapādayate

retaḥsicorvelayā pṛṣṭayo vai retaḥsicau madhyamu pṛṣṭayo madhyata evāsminnetāḥ

prajāḥ prapādayati sarvata upadadhāti sarvata evāsminnetāḥ prajāḥ prapādayati

8.4.4.[1]

athāto 'nvāvṛtam | trivṛdvatīm purastādupadadhātyekaviṃśavatīm

paścātpañcadaśavatīṃ dakṣiṇataḥ saptadaśavatīmuttarataḥ

8.4.4.[2]

etadvai prajāpatim | trivṛdvatyāmupahitāyām pañcadaśavatyām

mṛtyurasīdadimāmata upadhāsyate tamatra grahīṣyāmīti tam prāpaśyattam

prakhyāya parikramyaikaviṃśavatīmupādhattaikaviṃśavatīm

mṛtyurāgacatpañcadaśavatīmupādhatta pañcadaśavatīm

mṛtyurāgacatsaptadaśavatīmupādhatta so 'traiva mṛtyuṃ

nyakarodatrāmohayattathaivaitadyajamāno 'traiva sarvānpāpmano nikarotyatra

mohayati

8.4.4.[3]

athottarāḥ | trivṛdvatyāmeva trivṛdvatīmanūpadadhātyekaviṃśavatyāmekaviṃśavatīm

pañcadaśavatyāṃ saptadaśavatīṃ saptadaśavatyām pañcadaśavatīṃ tā yadevaṃ

vyatihāramupadadhāti tasmādakṣṇayāstomīyā atho yadete stomā ato 'nyathānupūrvaṃ

tasmādvevākṣṇayāstomīyā atho evaṃ devā upādadhatetarathāsurāstato devā

abhavanparāsurā bhavatyātmanā parāsya dviṣanbhrātṛvyo bhavati ya evaṃ veda

8.4.4.[4]

sa eṣa paśuryadagniḥ | so 'traiva sarvaḥ kṛtsnaḥ saṃskṛtastasya trivṛdvatyāveva śiraste

yattrivṛdvatyau bhavatastrivṛddhi śiro dve bhavato dvikapālaṃ hi śiraḥ pūrvārdha

upadadhāti purastāddhīdaṃ śiraḥ

8.4.4.[5]

pratiṣṭhaikaviṃśavatyau | te yadekaviṃśavatyau bhavataḥ pratiṣṭhā hyekaviṃśo dve

bhavato dvandvaṃ hi pratiṣṭhā paścādupadadhāti paścāddhīyam pratiṣṭhā

8.4.4.[6]

bāhū pañcadaśavatyau | te yatpañcadaśavatyau bhavataḥ pañcadaśau hi bāhū dve

bhavato dvau hīmau bāhū pārśvata upadadhāti pārśvato hīmau bāhū

8.4.4.[7]

annaṃ saptadaśavatyau | te yatsaptadaśavatyau bhavataḥ saptadaśaṃ hyannaṃ dve

bhavato dvyakṣaraṃ hyannaṃ te anantarhite

pañcadaśavatībhyāmupadadhātyanantarhitaṃ tadbāhubhyāmannaṃ dadhāti bāhye

pañcadaśavatyau bhavato 'ntare saptadaśavatyau bāhubhyāṃ tadubhayato 'nnam

parigṛhṇāti

8.4.4.[8]

atha yā madhya upadadhāti | sa ātmā tā retaḥsicorvelayopadadhāti pṛṣṭayo vai

retaḥsicau madhyamu pṛṣṭayo madhyato hyayamātmā sarvata upadadhāti sarvato

hyayamātmātha yadato 'nyadatiriktaṃ tadyadvai devānāmatiriktaṃ candāṃsi tāni

tadyāni tāni candāṃsi paśavaste tadye te paśavaḥ puṇyāstā lakṣmyastadyāstāḥ puṇyā

lakṣmyo 'sau sa ādityaḥ sa āsāmeṣa dakṣiṇataḥ

8.4.4.[9]

tā haike 'nantarhitāstrivṛdvatībhyāmupadadhati | jihvāhanū iti vadanto yāścaturdaśa

te hanū yāḥ ṣaṭ sā jihveti na tathā kuryādati te recayanti yathā pūrvayorhanvorapare

hanū anūpadadhyādyathā pūrvasyāṃ jihvāyāmaparāṃ

jihvāmanūpadadhyāttādṛktadyatrāhaiva śirastadeva hanū tajjihvā

8.4.4.[10]

asminnu haike 'vāntaradeśa upadadhati | asau vā āditya etā amuṃ tadādityametasyāṃ

diśi dadhma iti na tathā kuryādanyāni vāva tāni karmāṇi yairetamatra dadhāti

8.4.4.[11]

dakṣiṇata u haika upadadhati | tadetāḥ puṇyā lakṣmīrdakṣiṇato dadhmaha iti

tasmādyasya dakṣiṇato lakṣma bhavati tam puṇyalakṣmīka ityācakṣata uttarata

striyā uttarataāyatanā hi strī tattatkṛtameva purastāttvevainā upadadhyādyatrāhaiva

śirastadeva hanū tajjihvāthaitāḥ puṇyā lakṣmīrmukhato dhatte tasmādyasya mukhe

lakṣma bhavati tam puṇyalakṣmīka ityācakṣate

8.4.4.[12]

saiṣā brahmacitiḥ | yadbrahmopādadhata tasmādbrahmacitiḥ sā

prajāpaticitiryatprajāpatimupādadhata tasmātprajāpaticitiḥ sa

'rṣicitiryadṛṣīnupādadhata tasmādṛṣicitiḥ sā vāyucitiryadvāyumupādadhata

tasmādvāyucitiḥ sā stomacitiryatstomānupādadhata tasmātstomacitiḥ sā

prāṇacitiryatprāṇānupādadhata tasmātprāṇacitirato yatamadeva katamacca vidyāttena

haivāsyaiṣārṣeyavatī bandhumatī citirbhavatyatha lokampṛṇe upadadhātyasyāṃ

sraktyāṃ tayorupari bandhuḥ purīṣaṃ nivapati tasyopari bandhuḥ

8.5.1.[1]

pañcamīṃ citimupadadhāti | etadvai devāścaturthīṃ citiṃ citvā

samārohanyadūrdhvamantarikṣādarvācīnaṃ divastadeva tatsaṃskṛtya samārohan

8.5.1.[2]

te 'bruvan | cetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvannita ūrdhvamicateti te

cetayamānā divameva virājam pañcamīṃ citimapaśyaṃstebhya eṣa loko 'candayat

8.5.1.[3]

te 'kāmayanta | asapatnamimaṃ lokamanupabādhaṃ kurvīmahīti te 'bruvannupa

tajjānīta yathemaṃ lokamasapatnamanupabādhaṃ karavāmahā iti te

'bruvaṃścetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvaṃstadicata yathemaṃ

lokamasapatnamanupabādhaṃ karavāmahā iti

8.5.1.[4]

te cetayamānāḥ | etā iṣṭakā apaśyannasapatnāstā upādadhata tābhiretaṃ

lokamasapatnamanupabādhamakurvata tadyadetābhirimaṃ

lokamasapatnamanupabādhamakurvata tasmādetā asapatnāstathevaitadyajamāno

yadetā upadadhātamevaitallokamasapatnamanupabādhaṃ kurute sarvata upadadhāti

sarvata evaitadetaṃ lokamasapatnamanupabādhaṃ kurute parārdha upadadhāti

sarvamevaitadetaṃ lokamasapatnamanupavādhaṃ kurute

8.5.1.[5]

atha virāja upadadhāti | eṣā vai sā virāḍyāṃ taddevā virājam pañcamīṃ

citimapaśyaṃstā daśa-daśopadadhāti daśākṣarā virāḍvirāḍeṣā civiḥ sarvata

upadadhāti yo vā ekasyāṃ diśi virājati na vai sa virājati yo vāva sarvāsu dikṣu virājati

sa eva virājati

8.5.1.[6]

yadvevaitā asapatnā upadadhāti | etadvai prajāpatimetasminnātmanaḥ pratihite

sarvataḥ pāpmopāyatata sa etā iṣṭakā apaśyadasapatnāstā upādhatta tābhistam

pāpmānamapāhata pāpmā vai sapatnastadyadetābhiḥ pāpmānaṃ sapatnamapāhata

tasmādetā asapatnāḥ

8.5.1.[7]

tadvā etatkriyate | yaddevā akurvannidaṃ nvimaṃ sa pāpmā nopayatate

yattvetatkaroti yaddevā akurvaṃstatkaravāṇītyatho ya eva pāpmā yaḥ

sapatnastametābhirapahate tadyadetābhiḥ pāpmānaṃ sapatnamapahate tasmādetā

asapatnāḥ sarvata upadadhāti sarvata evaitatpāpmānaṃ sapatnamapahate parārdha

upadadhāti sarvasmādevaitadātmanaḥ pāpmānaṃ sapatnamapahate

8.5.1.[8]

sa purastādupadadhāti | agne jātānpraṇudā naḥ sapatnāniti yathaiva yajustathā

bandhuratha paścātsahasā jātānpraṇudā naḥ sapatnāniti yathaiva yajustathā bandhuḥ

8.5.1.[9]

sā yā purastādagniḥ sā | yā paścādagniḥ sāgninaiva

tatpurastātpāpmānamapāhatāgninā

paścāttathaivaitadyajamāno 'gninaiva purastātpāpmānamapahate 'gninā paścāt

8.5.1.[10]

atha dakṣiṇataḥ | ṣoḍaśī stoma ojo draviṇamityekādaśākṣarā vai

triṣṭuptraiṣṭubhamantarikṣaṃ catasro diśa eṣa eva vajraḥ

pañcadaśastasyāsāvevādityaḥ ṣoḍaśī vajrasya bhartā sa etena pañcadaśena

vajreṇaitayā triṣṭubhā dakṣiṇataḥ pāpmānamapāhata tathaivaitadyajamāna etena

pañcadaśena vajreṇaitayā triṣṭubhā dakṣiṇataḥ pāpmānamapahate

8.5.1.[11]

athottarataḥ | catuścatvāriṃśa stomo varco draviṇamiti catuścatvāriṃśadakṣarā vai

triṣṭuptraiṣṭubho vajraḥ sa etena catuścatvāriṃśena vajreṇaitayā triṣṭubhottarataḥ

pāpmānamapāhata tathaivaitadyajamāna etena catuścatvāriṃśena vajreṇaitayā

triṣṭubhottarataḥ pāpmānamapahate

8.5.1.[12]

atha madhye | agneḥ purīṣamasīti brahma vai caturthī citiragniru vai brahma tasyā

etatpurīṣamiva yatpañcamyapso nāmeti tasyokto bandhuḥ

8.5.1.[13]

tām prācīṃ tiraścīmupadadhāti | etaddhaitayā prajāpatiḥ pāpmano

mūlamavṛścattathaivainayāyametatpāpmano mūlaṃ vṛścati dakṣiṇato

dakṣiṇataudyāmo hi vajro 'ntareṇa dakṣiṇāṃ diśyāmudyāmāya ha tamavakāśaṃ

karoti

8.5.1.[14]

sā yā purastātprāṇaḥ sā | yā paścādapānaḥ sā prāṇenaiva

tatpurastātpāpmānamapāhatāpānena paścāttathaivaitadyajamānaḥ prāṇenaiva

purastātpāpmānamapahate 'pānena paścāt

8.5.1.[15]

atha ye abhitaḥ | tau bāhū sa yo 'syābhitaḥ pāpmāsīdbāhubhyāṃ tamapāhata

tathaivaitadyajamāno yo 'syābhitaḥ pāpmā bhavati bāhubhyāmeva tamapahate

8.5.1.[16]

annam purīṣavatī | sa yo 'syopariṣṭhātpāpmāsīdannena tamapāhāta

tathaivaitadyajamāno yo 'syopariṣṭātpāpmā bhavatyannenaiva tamapahate

8.5.1.[17]

sa yaddha vā evaṃvitprāṇiti | yo 'sya purastātpāpmā bhavati taṃ tenāpahate 'tha

yadapāniti tena taṃ yaḥ paścādatha yadbāhubhyāṃ karma kurute tena taṃ yo 'bhito

'tha yadannamatti tena taṃ ya upariṣṭātsarvadā ha vā evaṃvitpāpmānamapahate 'pi

svapaṃstasmādevaṃ viduṣaḥ pāpaṃ na kīrtayennedasya pāpmāsānīti

8.5.2.[1]

atha candasyā upadadhāti | etadvai prajāpatiḥ pāpmano

mṛtyormuktvānnamaicattasmādu haitadupatāpī vasīyānbhūtvānnamicati

tasminnāśaṃsante 'nnamicati jīviṣyatīti tasmai devā etadannam

prāyacannetāścandasyāḥ paśavo vai candāṃsyannam paśavastānyasmā acadayaṃstāni

yadasmā acadayaṃstasmāccandāṃsi

8.5.2.[2]

tā daśa-daśopadadhāti | daśākṣarā virāḍvirāḍu kṛtsnamannaṃ

sarvamevāsminnetatkṛtsnamannaṃ dadhāti sarvata upadadhāti sarvata

evāsminnetatkṛtsnamannaṃ dadhāti

8.5.2.[3]

evaścanda iti | ayaṃ vai loka evaścando varivaścanda ityantarikṣaṃ vai varivaścandaḥ

śambhūścanda iti dyaurvai śambhūścandaḥ paribhūścanda iti diśo vai paribhūścanda

ācaccanda ityannaṃ vā ācaccando manaścanda iti p rajāpatirvai manaścando

vyacaścanda ityasau vā ādityo vyacaścandaḥ

8.5.2.[4]

sindhuścanda iti | prāṇo vai sindhuścandaḥ samudraścanda iti mano vai

samudraścandaḥ sariraṃ canda iti vāgvai sariraṃ candaḥ kakupcanda iti prāṇo vai

kakupcandastrikakupcanda ityudāno vai trikakupcandaḥ kāvyaṃ canda iti trayī vai

vidyā kāvyaṃ cando 'ṅkupaṃ canda ityāpo vā aṅkupaṃ cando 'kṣarapaṅktiścanda

ityasau vai loko 'kṣarapaṅktiścandaḥ padapaṅktiścanda ityayaṃ vai lokaḥ

padapaṅktiścando viṣṭārapaṅktiścanda iti diśo vai viṣṭārapaṅktiścandaḥ kṣuro

bhrajaścanda ityasau vā ādityaḥ kṣuro bhrajaścanda ācaccandaḥ pracaccanda

ityannaṃ vā ācaccando 'nnam pracaccandaḥ

8.5.2.[5]

saṃyaccanda iti | rātrirvai saṃyaccando viyaccanda ityaharvai viyaccando bṛhaccanda

ityasau vai loko bṛhaccando rathantaraṃ canda ityayaṃ vai loko rathantaraṃ cando

nikāyaścanda iti vāyurvai nikāyaścando vivadhaścanda ityantarikṣaṃ vai

vivadhaścando giraścanda ityannaṃ vai giraścando bhrajaścanda ityagnirvai

bhrajaścandaḥ saṃstupcando 'nuṣṭupcanda iti vāgeva saṃstupcando

vāganuṣṭupcanda evas=cando varivaścanda iti tasyokto bandhuḥ

8.5.2.[6]

vayaścanda iti | annaṃ vai vayaścando vayaskṛccanda ityagnirvai vayaskṛccando

viṣpardhāścanda ityasau vai loko viṣpardhāścando viśālaṃ canda ityayaṃ vai loko

viśālaṃ candaścadiścanda ityantarikṣaṃ vai cadiścando dūrohaṇaṃ canda ityasau vā

ādityo dūrohaṇaṃ candastandraṃ canda iti paṅktirvai tandraṃ cando 'ṅkāṅkaṃ canda

ityāpo vā aṅkāṅkaṃ candaḥ

8.5.2.[7]

tadyāḥ purastādupadadhāti | prāṇastāsām prathamā vyāno

dvitīyodānastṛtīyodānaścaturthī vyānaḥ pañcamī prāṇaḥ ṣaṣṭhī prāṇaḥ saptamī

vyāno 'ṣṭamyudāno navamī yajamāna evātra daśamī sa eṣa yajamāna etasyāṃ

virājyadhyūḍhaḥ pratiṣṭhitaḥ prāṇamayyāmarvācīśca parācīścopadadhāti tasmādime

prāṇā arvāñcaśca parāñcaśca

8.5.2.[8]

atha yā dakṣiṇato | 'gnistāsām prathamā vāyurdvitīyādityastṛtīyādityaścaturthī vāyuḥ

pañcamyagniḥ ṣaṣṭhyagniḥ saptamī vāyuraṣṭamyādityo navamī yajamāna evātra

daśamī sa eṣa yajamāna etasyāṃ virājyadhūḍhaḥ pratiṣṭhito devatāmayyāmarvācīśca

parācīścopadadhāti tasmādete devā arvāñcaśca parāñcaśca

8.5.2.[9]

atha yāḥ paścāt | ayaṃ lokastāsām prathamāntarikṣaṃ dvitīyā dyaustṛtīyā

dyauścaturthyantarikṣam pañcamyayaṃ lokaḥ ṣaṣṭhyayaṃ lokaḥ

saptamyantarikṣamaṣṭamī dyaurnavamī yajamāna evātra daśamī sa eṣa yajamāna

etasyāṃ virājyadhyūḍhaḥ pratiṣṭhito lokamayyāmarvācīśca parācīścopadadhāti

tasmādime lokā arvāñcaśca parāñcaśca

8.5.2.[10]

atha yā uttarataḥ | grīṣmastāsām prathamā varṣā dvitīyā hemantastṛtīyā

hemantaścaturthī varṣāḥ pañcamī grīṣmaḥ ṣaṣṭhī grīṣmaḥ saptamī varṣā

aṣṭamī hemanto navamī yajamāna evātra daśamī sa eṣa yajamāna etasyāṃ

virājyadhyūḍhaḥ pratiṣṭhita ṛtumayyāmarvācīśca parācīścopadadhāti tasmādeta ṛtavo

'rvāñcaśca parāñcaśca

8.5.2.[11]

atha punareva | yāḥ purastādupadadhāti prāṇāste tā daśa bhavanti daśa vai prāṇāḥ

pūrvārdha upadadhāti purastāddhīme prāṇāḥ

8.5.2.[12]

atha yā dakṣiṇataḥ | etāstā devatā agniśca pṛthivī ca vāyuścāntarikṣaṃ cādityaśca

dyauśca candramāśca nakṣatrāṇi cānnaṃ cāpaśca

8.5.2.[13]

atha yāḥ paścāt | diśastāścatasro diśaścatasro 'vāntaradiśa ūrdhvā ceyaṃ ca

8.5.2.[14]

atha yā uttarataḥ | māsāste vāsantikau dvau graiṣmau dvau vārṣikau dvau śāradau

dvau haimantikau dvau

8.5.2.[15]

atha punareva | yā prathamā daśadayaṃ sa loko yā dvitīyāntarikṣaṃ tadyā tṛtīyā

dyauḥ semameva lokam prathamayā daśatārohannantarikṣaṃ dvitīyayā divaṃ

tṛtīyayā tathaivaitadyajamāna imameva lokam prathamayā daśatā rohatyantarikṣaṃ

dvitīyayā divaṃ tṛtīyayā

8.5.2.[16]

sa sa parāṅiva rohaḥ | iyamu vai pratiṣṭhā te devā imām

pratiṣṭhāmabhipratyāyaṃstathaivaitadyajamāna imām pratiṣṭhāmabhipratyaityatha

yottamā daśadayaṃ sa lokastasmādyathaiva prathamāyai daśataḥ

prabhṛtirevamuttamāyai samānaṃ hyetadyadete daśatāvayameva lokaḥ

8.5.2.[17]

tā vā etāḥ | catvāriṃśadiṣṭakāścatvāriṃśadyajūṃṣi

tadaśītirannamaśītistadyadyadetadāha tadasmā annamaśītiṃ kṛtvā prayacati

tenainam prīṇāti

8.5.3.[1]

atha stomabhāgā upadadhāti | etadvai prajāpateretadannamindro 'bhyadhyāyatso

'smādudacikramiṣattamabravītkathotkrāmasi kathā mā jahāsīti sa vai me 'syānnasya

rasam prayaceti tena vai mā saha prapadyasveti tatheti tasmā etasyānnasya rasam

prāyacattenainaṃ saha prāpadyata

8.5.3.[2]

sa yaḥ sa prajāpatiḥ | ayameva sa yo 'yamagniścīyate 'tha yattadannametāstāścandasyā

atha yaḥ so 'nnasya rasa etāstā stomabhāgā atha yaḥ sa indro 'sau sa ādityaḥ sa eṣa

eva stomo yaddhi kiṃ ca stuvata etameva tena stuvanti tasmā etasmai stomāyaitam

bhāgam prāyacattadyadetasmai stomāyaitam bhāgam prāyacattasmātstomabhāgāḥ

8.5.3.[3]

raśminā satyāya satyaṃ jinveti | eṣa vai raśmirannaṃ raśmiretaṃ ca tadrasaṃ ca

saṃdhāyātmanprapādayate pretinā dharmaṇā dharmaṃ jinvetyeṣa vai pretirannam

pretiretaṃ ca tadrasaṃ ca saṃdhāyātmanprapādayate 'nvityā divā divaṃ jinvetyeṣa vā

anvitirannamanvitiretaṃ ca tadrasaṃ ca saṃdhāyātmanprapādayate tadyadyadetadāha

tacca tadrasaṃ ca saṃdhāyātmanprapādayate 'munādo jinvādo 'syamuṣmai

tvādhipatinorjorjaṃ jinveti tredhāvihitāstredhāvihitaṃ hyannam

8.5.3.[4]

yadveva stomabhāgā upadadhāti | etadvai devā virājaṃ citiṃ citvā samārohaṃste

'bruvaṃścetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvaṃste cetayamānā nākameva

svargaṃ lokamapaśyaṃstamupādadhata sa yaḥ sa nākaḥ svargo loka etāstā

stomabhāgāstadyadetā upadadhāti nākamevaitatsvargaṃ lokamupadhatte

8.5.3.[5]

tadyāstisraḥ prathamāḥ | ayaṃ sa loko yā dvitīyā antarikṣaṃ tadyāstṛtīyā dyauḥ sā

yāścaturthyaḥ prācī sā digyāḥ pañcamyo dakṣiṇā sā yāḥ ṣaṣṭhyaḥ pratīcī sā yāḥ

saptamya udīcī sā

8.5.3.[6]

tā vā etāḥ | ekaviṃśatiriṣṭakā ime ca lokā diśaśceme ca vai lokā diśaśca pratiṣṭheme

ca lokā diśaścaikaviṃśastasmādāhuḥ pratiṣṭhaikaviṃśa iti

8.5.3.[7]

atha yā aṣṭāviṣṭakā atiyanti | sāṣṭākṣarā gāyatrī brahma gāyatrī

tadyattadbrahmaitattadyadetanmaṇḍalaṃ tapati tadetasminnekaviṃśe pratiṣṭhāyām

pratiṣṭhitaṃ tapati tasmānnāvapadyate

8.5.3.[8]

taddhaike | veṣaśrīḥ kṣatrāya kṣatraṃ jinveti triṃśattamīmupadadhati

triṃśadakṣarā virāḍvirāḍeṣā citiriti na tathā kuryādati te

recayantyekaviṃśasampadamatho gāyatrīsampadamatho indraloko haiṣa yaiṣānyūnā

virāḍindrāya ha ta indraloke dviṣantam bhrātṛvyam pratyudyāminaṃ

kurvantīndramindralokānnudante yajamāno vai sve yajña indro yajamānāya ha te

yajamānaloke dviṣantam bhrātṛvyam pratyudyāminaṃ kurvanti yajamānaṃ

yajamānalokānnudante yaṃ vā etamagnimāharantyeṣa eva yajamāna āyatanenaiṣa u

evātra triṃśattamī

8.5.4.[1]

tā aṣāḍhāyai velayopadadhāti | vāgvā aṣāḍhā rasa eṣa vāci tadrasaṃ dadhāti

tasmātsarveṣāmaṅgānāṃ vācaivānnasya rasaṃ vijānāti

8.5.4.[2]

yadvevāṣāḍhāyai | iyaṃ vā aṣāḍhāsāvāditya stomabhāgā amuṃ tadādityamasyām

pratiṣṭhāyām pratiṣṭhāpayati

8.5.4.[3]

yadvevāṣāḍhāyai | iyaṃ vā aṣāḍhā hṛdayaṃ stomabhāgā asyāṃ taddhṛdayam mano

dadhāti tasmādasyāṃ hṛdayena manasā cetayate sarvata upadadhāti

sarvatastaddhṛdayam mano dadhāti tasmādasyāṃ sarvato hṛdayena manasā cetayate

'tho puṇyā haitā lakṣmyastā etatsarvato dhatte tasmādyasya sarvato lakṣma bhavati

tam puṇyalakṣmīka ityācakṣate

8.5.4.[4]

athaināḥ purīṣeṇa pracādayati | annaṃ vai purīṣaṃ rasa eṣa tametattiraḥ karoti

tasmāttira ivānnasya rasaḥ

8.5.4.[5]

yadveva purīṣeṇa | annaṃ vai purīṣaṃ rasa eṣo 'nnaṃ ca tadrasaṃ ca saṃtanoti

saṃdadhāti

8.5.4.[6]

yadveva purīṣeṇa | hṛdayaṃ vai stomabhāgāḥ purītatpurīṣaṃ hṛdayaṃ tatpurītatā

pracādayati

8.5.4.[7]

yadveva purīṣeṇa | saṃvatsara eṣo 'gnistametaccitipurīṣairvyāvartayati

tadyāścatasraḥ prathamāścitayaste catvāra ṛtavo 'tha stomabhāgā upadhāya purīṣaṃ

nivapati sā pañcamī citiḥ sa pañcama ṛtuḥ

8.5.4.[8]

tadāhuḥ | yallokampṛṇāntā anyāścitayo bhavanti nātra lokampṛṇāmupadadhāti kātra

lokampṛṇetyasau vā ādityo lokampṛṇaiṣa u eṣā citiḥ saiṣā svayaṃ lokampṛṇā citiratha

yadata ūrdhvamā purīṣātsā ṣaṣṭhī citiḥ sa ṣaṣṭha ṛtuḥ

8.5.4.[9]

atha purīṣaṃ nivapati | tatra vikarṇīṃ copadadhāti hiraṇyaśakalaiḥ

prokṣatyagnimabhyādadhāti sā saptamī citiḥ sa saptama ṛtuḥ

8.5.4.[10]

tā u vai ṣaḍeva | yaddhi vikarṇī ca svayamātṛṇā ca ṣaṣṭhyā eva tacciteḥ

8.5.4.[11]

tā u vai pañcaiva | yajuṣānyāsu purīṣaṃ nivapati tūṣṇīmatra tenaiṣā na citiratho

lokampṛṇāntā anyāścitayo bhavanti nātra lokanpṛṇāmupadhāti teno evaiṣā na citiḥ

8.5.4.[12]

tā u vai tisra eva | ayameva lokaḥ prathamā citirdyauruttamātha yā

etāstisrastadantarikṣaṃ tadvā idamekamivaivāntarikṣaṃ tā evaṃ tisra evam pañcaivaṃ

ṣaḍevaṃ sapta

8.6.1.[1]

nākasada upadadhāti | devā vai nākasado 'traiṣa sarvo 'gniḥ saṃskṛtaḥ sa eṣo 'tra

nākaḥ svargo lokastasmindevā asīdaṃstadyadetasminnāke svarge loke devā

asīdaṃstasmāddevā nākasadastathaivaitadyajamāno yadetā

upadadhātyetasminnevaitannāke svarge loke sīdati

8.6.1.[2]

yadveva nākasada upadadhāti | etadvai devā etaṃ nākaṃ svargaṃ lokamapaśyannetā

stomabhāgāste 'bruvannupa tajjānīta yathāsminnāke svarge loke sīdāmeti te

'bruvaṃścetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvaṃstadicata yathāsminnāke svarge

loke sīdāmeti

8.6.1.[3]

te cetayamānāḥ | etā iṣṭakā apaśyannākasadastā upādadhata tābhiretasminnāke svarge

loke 'sīdaṃstadyadetābhiretasminnāke svarge loke 'sīdaṃstasmādetā

nākasadastathaivaikadyajamāno yadetā upadadhātyetasminnevaitannāke svarge loke

sīdati

8.6.1.[4]

dikṣūpadadhāti | diśo vai sa nākaḥ svargo lokaḥ svarga evainā etalloke

sādayatyṛtavyānāṃ velayā saṃvatsaro vā ṛtavyāḥ saṃvatsaraḥ svargo lokaḥ svarga evainā

etalloke sādayatyantastomabhāgameṣa vai sa nākaḥ svargo lokastasminnevainā

etatpratiṣṭhāpayati

8.6.1.[5]

sa purastādupadadhāti | rājñyati prācī digiti rājñī ha nāmaiṣā prācī digvasavaste

devā adhipataya iti vasavo haitasya diśo devā adhipatayo 'gnirhetīnām

pratidhartetyagnirhaivātra haitīnām pratidhartā trivṛttvā stomaḥ pṛthivyāṃ śrayatviti

trivṛtā haiṣā stomena pṛthivyāṃ śritājyamukthamavyathāyai stabhnātvityājyena

haiṣokthenāvyathāyai pṛthivyāṃ stabdhā rathantaraṃ sāma pratiṣṭhityā antarikṣa iti

rathantareṇa haiṣā sāmnā pratiṣṭhitāntarikṣa ṛṣayastvā prathamajā deveṣviti prāṇā

vā ṛṣayaḥ prathamajāstaddhi brahma prathamajaṃ divo mātrayā varimṇā prathantviti

yāvatī dyaustāvatīṃ varimṇā prathantvityetadvidhartā cāyamadhipatiśceti vākca tau

manaśca tau hīdaṃ sarvaṃ vidhārayataste tvā sarve saṃvidānā nākasya pṛṣṭhe svarge

loke yajamānaṃ ca sādayantviti yathaiva yajustathā bandhuḥ

8.6.1.[6]

atha dakṣiṇataḥ | virāḍasi dakṣiṇā digiti virāḍḍha nāmaiṣā dakṣiṇā digrudrāste

devā adhipataya iti rudrā haitasya diśo devā adhipataya indro hetīnām

pratidhartetīndro haivātra hetīnām pratidhartā pañcadaśastvā stomaḥ pṛthivyāṃ

śrayatviti pañcadaśena haiṣā stomena pṛthivyāṃ śritā praugamukthamavyathāyai

stabhnātviti praugeṇa haiṣokthenāvyathāyai pṛthivyāṃ stabdhā bṛhatsāma

pratiṣṭhityā antarikṣa iti bṛhatā haiṣā sāmnā pratiṣṭhitāntarikṣa ṛṣayastvā

prathamajā deveṣviti tasyokto bandhuḥ

8.6.1.[7]

atha paścāt | samrāḍasi pratīcī digiti samrāḍḍha nāmaiṣā pratīci digādityāste devā

adhipataya ityādityā haitasyai diśo devā adhipatayo varuṇo hetīnām pratidharteti

varuṇo haivātra hetīnām pratidhartā saptadaśastvā stomaḥ pṛthivyāṃ śrayatviti

saptadaśena haiṣā stomena pṛthivyāṃ śritā marutvatīyamukthamavyathāyai

stabhnātviti marutvatīyena haiṣokthenāvyathāyai pṛthivyāṃ stabdhā vairūpaṃ sāma

pratiṣṭhityā antarikṣa iti vairūpeṇa haiṣā sāmnā pratiṣṭhitāntarikṣa ṛṣayastvā

prathamajā deveṣviti tasyokto bandhuḥ

8.6.1.[8]

athottarataḥ svarāḍasyudīcī digiti svarāḍḍha nāmaiṣodīcī diṅmarutaste devā

adhipataya iti maruto haitasyai diśo devā adhipatayaḥ somo hetīnām pratidharteti

somo haivātra hetīnām pratidhartaikaviṃśastvā stomaḥ pṛthivyāṃ

śrayatvityekaviṃśena haiṣā stomena pṛthivyāṃ śritā niṣkevalyamukthamavyathāyai

stabhnātviti niṣkevalyena haiṣokthenāvyathāyai pṛthivyāṃ stabdhā vai rājaṃ sāma

pratiṣṭhityā antarikṣa iti vairājena haiṣā sāmnā pratiṣṭhitāntarikṣa ṛṣayastvā

prathamajā deveṣviti tasyokto bandhuḥ

8.6.1.[9]

atha madhye | adhipatnyasi bṛhatī digityadhipatnī ha nāmaiṣā bṛhatī digviśve te

devā adhipataya iti viśve haitasyai diśo devā adhipatayo bṛhaspatirhetīnā

pratidharteti bṛhaspatirhaivātra hetīnām pratidhartā triṇavatrayastriṃśau tvā stomau

pṛthivyāṃ śrayatāmiti triṇavatrayastriṃśābhyāṃ haiṣā stomābhyām pṛthivyāṃ śritā

vaiśvadevāgnimārute ukthe avyathāyai stabhnītāmiti vaiśvadevāgnimārutābhyāṃ

haiṣokthābhyāmavyathāyai pṛthivyāṃ stabdhā śākvararaivate sāmanī pratiṣṭhityā

antarikṣa iti śākvararaivatābhyāṃ haiṣā sāmabhyām pratiṣṭhitāntarikṣa ṛṣayastvā

prathamajā deveṣviti tasyokto bandhuḥ

8.6.1.[10]

etāvānvai sarvo yajñaḥ | yajña u devānāmātmā yajñameva taddevā ātmānaṃ

kṛtvaitasminnāke svarge loke 'sīdaṃstathaivaitadyajamāno yajñamevātmānaṃ

kṛtvaitasminnāke svarge loke sīdati

8.6.1.[11]

atha pañcacūḍā upadadhāti | yajño vai nākasado yajña u eva pañcacūḍāstadya ime

catvāra ṛtvijo gṛhapatipañcamāste nākasado hotrāḥ pañcacūḍā atiriktaṃ vai

tadyaddhotrā yadu vā atiriktaṃ cūḍaḥ sa tadyatpañcātiriktā tasmātpañcacūḍāḥ

8.6.1.[12]

yadveva nākasatpañcacūḍā upadadhāti | ātmā vai nākasado mithunam pañcacūḍā

ardhamu haitadātmano yanmithunaṃ yadā vai saha mithunenātha sarvo 'tha kṛtsnaḥ

kṛtsnatāyai

8.6.1.[13]

yadveva nākasatpañcacūḍā upadadhāti | ātmā vai nākasadaḥ prajā pañcacūḍā atiriktaṃ

vai tadātmano yatprajā yadu vā atiriktaṃ cūḍaḥ sa

tadyatpañcātiriktāstasmātpañcacūḍāḥ

8.6.1.[14]

yadveva nākasatpañcacūḍā upadadhāti | diśo vai nākasado diśa u eva

pañcacūḍāstadyā amuṣmādādityādarvācyaḥ pañca diśastā nākasado yāḥ parācyastāḥ

pañcacūḍā atiriktā vai tā diśo yā amuṣmādādityātparācyo yadu vā atiriktaṃ cūḍaḥ sa

tadyatpañcātiriktāstasmātpañcacūḍāḥ

8.6.1.[15]

yadveva pañcacūḍā upadadhāti | etadvai devā abibhayuryadvai na

imāṃlokānupariṣṭādrakṣāṃsi nāṣṭrā na hanyuriti ta etāneṣāṃ

lokānāmupariṣṭādgoptṝ!nakurvata ya ete hetayaśca prahetayaśca

tathaivaitadyajamāna etāneṣāṃ lokānāmupariṣṭādgoptṝ!nkurute ya ete hetayaśca

prahetayaśca

8.6.1.[16]

sa purastādupadadhāti | ayam puro harikeśa ityagnirvai purastadyattamāha pura iti

prāñcaṃ hyagnimuddharanti prāñcamupacarantyatha yaddharikeśa ityāha haririva

hyagniḥ sūryaraśmiriti sūryasyeva hyagne raśmayastasya rathagṛtsaśca rathaujāśca

senānīgrāmaṇyāviti vāsantikau tāvṛtū puñjikasthalā ca kratusthalā cāpsarasāviti

dikcopadiśā ceti ha smāha māhitthiḥ senā ca tu te samitiśca daṅkṣṇavaḥ paśavo hetiḥ

pauruṣeyo vadhaḥ prahetiriti yadvai senāyāṃ ca samitau ca'rtīyante daṅkṣṇavaḥ

paśavo hetiḥ pauruṣeyo vadhaḥ prahetiriti yadanyo 'nyaṃ ghnanti sa pauruṣeyo

vadhaḥ prahetistebhyo namo astviti tebhya eva namaskaroti teno mṛḍayantviti ta

evāsmai mṛḍayanti te yaṃ dviṣmo yaśca no dveṣṭi tameṣāṃ jambhe dadhma iti

yameva dveṣṭi yaścainaṃ dveṣṭi tameṣāṃ jambhe dadhātyamumeṣāṃ jambhe

dadhāmīti ha brūyādyaṃ dviṣyāttato 'ha tasminna punarastyapi tannādriyeta

svayaṃnirdiṣṭo hyeva sa yamevaṃviddveṣṭi

8.6.1.[17]

atha dakṣiṇataḥ | ayaṃ dakṣiṇā viśvakarmetyayaṃ vai vāyurviśvakarmā yo 'yam

pavata eṣa hīdaṃ sarvaṃ karoti tadyattamāha dakṣiṇeti tasmādeṣa dakṣiṇaiva

bhūyiṣṭhaṃ vāti tasya rathasvanaśca rathecitraśca senānīgrāmaṇyāviti graiṣmau

tāvṛtū menakā ca sahajanyā cāpsarasāviti dikcopadiśā ceti ha smāha māhitthirime tu

te dyāvāpṛthivī yātudhānā hetī rakṣāṃsi prahetiriti yātudhānā haivātra hetī rakṣāṃsi

prahetistebhyo namo astviti tasyokto bandhuḥ

8.6.1.[18]

atha paścāt | ayam paścādviśvavyacā ityasau vā ādityo viśvavyacā yadā hyevaiṣa

udetyathedaṃ sarvaṃ vyaco bhavati tadyattamāha paścāditi tasmādetam

pratyañcameva yantam paśyanti tasya rathaprotaścāsamarathaśca senānīgrāmaṇyāviti

vārṣikau tāvṛtū pramlocantī cānumlocantī cāpsarasāviti dikcopadiśā ceti ha smāha

māhitthirahorātre tu te te hi pra ca mlocato 'nu ca mlocato vyāghrā hetiḥ sarpāḥ

prahetiriti vyāghrā haivātra hetiḥ sarpāḥ prahetistebhyo namo astvititasyokto bandhuḥ

8.6.1.[19]

athottarataḥ | ayamuttarātsaṃyadvasuriti yajño vā

uttarāttadyattamāhottarādityuttarataupacāro hi yajño 'tha yatsaṃyadvasurityāha

yajñaṃ hi saṃyantītīdaṃ vasviti tasya tārkṣyaścāriṣṭanemiśca senānīgrāmaṇyāviti

śāradau tāvṛtūviśvācī ca ghṛtācī cāpsarasāviti dikcopadiśā ceti ha s māha

māhitthirvediśca tu te srukca vedireva viśvācī srugghṛtācyāpo hetirvātaḥ

prahetirityāpo haivātra hetirvātaḥ prahetirato hyevoṣṇo vātyataḥ śītastebhyo namo

astviti tasyokto bandhuḥ

8.6.1.[20]

atha madhye | ayamuparyarvāgvasuriti parjanyo vā upari tadyattamāhoparītyupari hi

parjanyo 'tha yadarvāgvasurityāhāto hyarvāgvasu vṛṣṭirannam prajābhyaḥ pradīyate

tasya senajicca suṣeṇaśca senānīgrāmaṇyāviti haimantikau tāvṛtū urvaśī ca

pūrvacittiścāpsarasāviti dikcopadiśā ceti ha smāha māhitthirāhutiśca tu te dakṣiṇā

cāvasphūrjanhetirvidyutprahetirityavasphūrjanhaivātra hetirvidyutprahetistebhyo

namo astviti tasyokto bandhuḥ

8.6.1.[21]

ete vai te hetayaśca prahetaśca | yāṃstaddevā eṣāṃ

lokānāmupariṣṭādgoptṝnakurvatātha yāstāḥ prajā ete te senānīgrāmaṇyo 'tha

yattanmithunametāstā apsarasaḥ sarva eva taddevāḥ kṛtsnā bhūtvā saha prajayā saha

mithunenaitasminnāke svarge loke 'sīdaṃstathaivaitadyajamānaḥ sarva eva kṛtsno

bhūtvā saha prajayā saha mithunenaitasminnāke svarge loke sīdati

8.6.1.[22]

tā vā etāḥ | daśeṣṭakā upadadhāti daśākṣarā virāḍvirāḍeṣā citistā u vai pañcaiva

dve-dve hyupadadhāti tā haitā agnerāśiṣastā uttamāyāṃ citā upadadhātyanta eṣo

'gneryaduttamā citirantatastadagnerāśiṣo nirāha pañca bhavanti pañca hi yajña āśiṣo

'thaine antarā purīṣaṃ nivapatyagnī haitau yadete iṣṭake nedimāvagnī saṃśocāta

ityatho annaṃ vai purīṣamannenaivābhyāmetatsaṃjñāṃ karoti

8.6.1.[23]

athāto 'nvāvṛtam | purastādupadhāya dakṣiṇataḥ paścāduttarato madhya

upadadhātyathottarāḥ purastādevāgra upadhāya dakṣiṇata uttarato madhye

paścādupadadhātyavastātprapadano ha svargo loka etadvai devā imāṃlokāntsarvataḥ

samapidhāyāvastātsvargaṃ lokam prāpadyanta tathaivaitadyajamāna

imāṃlokāntsarvataḥ samapidhāyāvastātsvargaṃ lokam prapadyate

8.6.2.[1]

candasyā upadadhāti | atraiṣa sarvo 'gniḥ saṃskṛtaḥ sa eṣo 'tra śriyamaicanno haiṣo

'taḥ purā tasmā alamāsa yacriyamadhārayiṣyattasmādidamapyetarhyāhurna vā eṣo

'laṃ śriyai dhāraṇāya rājyāya vā grāmaṇīthyāya veti tasmai devā etāṃ śriyam

prāyacannetāścandasyāḥ paśavo candāṃsyannam paśavo 'nnamu śrīḥ

8.6.2.[2]

tricānyupadadhāti | trivṛdvai paśuḥ pitā mātā putro 'tho garbha ulbaṃ jarāyuatho

trivṛdvā annaṃ kṛṣirvṛṣṭirvījamekaivāticandā bhavatyekā hyeva sā sarvāṇi

candāṃsyati sā yā sā śrīrmahattadukthaṃ tadyattanmahadukthametāstāścandasyāḥ

8.6.2.[3]

tasya śiro gāyatryaḥ | ātmā triṣṭubho 'nūkaṃ jagatyaḥ pakṣau paṅktayo 'thaitāsāṃ

kakubhāṃ catvāri catvāryakṣarāṇyādāyāticandasyupadadhāti sā sāticandā eva bhavati

gāyatrya itarāḥ sampadyante saiva gāyatryaśītiryā bṛhatyaḥ sā bārhatī yā uṣṇihaḥ

sauṣṇihyatha yadvaśo yadardharcau yadaindrāgnaṃ yadāvapanaṃ tadaticandā atha

yannado yatsūdadohā yatpadanuṣaṅgā yatkiṃcātrānuṣṭupkarmīṇaṃ tadanuṣṭubhaḥ

8.6.2.[4]

pratiṣṭhā dvipadāḥ | etāvadvai mahaduktham mahadukthaṃ śrīḥ sarvāmevāsmā etāṃ

devāḥ prāyacaṃstathaivāsmā ayametāṃ sarvāṃ śriyam prayacati

8.6.2.[5]

yadveva candasyā upadadhāti | etadvai devā etaṃ nākaṃ svargaṃ lokamapaśyannetā

stomabhāgāstasminnaviśaṃsteṣāṃ viśatām prajāpatiruttamo 'viśatsa yaḥ sa

prajāpatiretāstāścandasyāḥ

8.6.2.[6]

tasya śiro gāyatryaḥ | tā yadgāyatryo bhavanti gāyatraṃ hiśirastisro bhavanti trivṛddhi

śiraḥ pūrvārdha upadadhāti purastāddhīdaṃ śiraḥ

8.6.2.[7]

urastriṣṭubhaḥ | tā retaḥsicorvelayopadadhāti pṛṣṭayo vai retaḥsicā uro vai prati

pṛṣṭayaḥ

8.6.2.[8]

śroṇī jagatyaḥ | sa yāvati purastātsvayamātṛṇāyai triṣṭubha upadadhāti tāvati

paścājjagatīryo vā ayam madhye prāṇastadeṣā svayamātṛṇā yāvatyu vā

etasmātprāṇātpurastādurastāvati paścācroṇī

8.6.2.[9]

sakthyāvanuṣṭubhaḥ | tā anantarhitā jagatībhya upadadhātyanantarhite tacroṇibhyaṃ

sakthyo dadhāti

8.6.2.[10]

parśavo bṛhatyaḥ | kīkasāḥ kakubhaḥ so 'ntareṇa triṣṭubhaśca kakubhaśca

bṛhatīrupadadhāti tasmādimā ubhayatra parśavo baddhāḥ kīkasāsu ca jatruṣu ca

8.6.2.[11]

grīvā uṣṇihaḥ | tā anantarhitā gāyatrībhya upadadhātyanantarhitāstacīrṣṇo grīvā

dadhāti

8.6.2.[12]

pakṣau paṅktayaḥ | tā yatpaṅktayo bhavanti pāṅktau hi pakṣau pārśvata upadadhāti

pārśvato hīmau pakṣau yadvarṣīyaścandastaddakṣiṇata upadadhāti dakṣiṇaṃ

tadardham paśorvīryavattaraṃ karoti tasmāddakṣiṇo 'rdhaḥ paśovīryavattaraḥ

8.6.2.[13]

udaramaticandāḥ | paśavo vai candāṃsyannam paśava udaraṃ vā annamattyudaraṃ hi

vā annamatti tasmādyadodaramannam prāpnotyatha tajjagdhaṃ yātayāmarūpam

bhavati tadyadeṣā paśūṃścandāṃsyatti tasmādatticandā atticandā ha vai tāmaticandā

ityācakṣate paro 'kṣam paro 'kṣakāmā hi devāḥ

8.6.2.[14]

yoniḥ purīṣavatī | te saṃsoṛṣṭe upadadhāti saṃspṛṣṭe hyudaraṃ ca yoniśca

purīśasaṃhite bhavato māṃsaṃ vai purīṣam māṃsena vā udaraṃ ca yoniśca saṃhite

pūrvāticandā bhavatyaparā purīṣavatyuttaraṃ hyudaramadharā yoniḥ

8.6.2.[15]

te prācyā upadadhāti | prāṅ hyeṣo 'gniścīyate 'tho prāgvai prāca udaram prācī

yonirbahistomabhāgaṃ hṛdayaṃ vai stomabhāgā hṛdayamu vā uttamathodaramatha

yoniḥ

8.6.2.[16]

te dakṣiṇataḥ svayamātṛṇāyā upadadhāti | atha prathamāyāṃ citā uttararaḥ

svayamātṛṇāyā udaraṃ ca yoniṃ copadadhāti yo vā ayam madhye prāṇastadeṣā

svayamātṛṇaitasya tatprāṇasyobhayata udaraṃ ca yoniṃ ca dadhāti tasmādetasya

prāṇasyobhayata udaraṃ ca yoniśca

8.6.2.[17]

pratiṣṭhā dvipadāḥ | tā yaddvipadā bhavanti dvandvaṃ hi pratiṣṭhā tisro bhavanti

trivṛddhi pratiṣṭhā paścādupadadhāti paścādhīyam pratiṣṭhā

8.6.2.[18]

so 'syaiṣa sukṛta ātmā | tadyasya haitamevaṃ sukṛtamātmānaṃ kurvantyetaṃ ha sa

sukṛtamātmānamabhisambhavatyatha yasya haitamato 'nyathā kurvanti duṣkṛtaṃ ha

tasyātmānaṃ kurvanti sa ha sa duṣkṛtamevātmānamabhisambhavati

8.6.2.[19]

tadete sāmanidhane abhyukte | arko devānām parame vyomannarkasya devāḥ parame

vyomannityetadvai devānāṃ viśatām prajāpatiruttamo 'viśattasmādāhārko devānām

parame vyomannityatha yadāhārkasya devāḥ parame vyomannityayaṃ vā

agnirarkastasyaitaduttamāyāṃ citau sarve devā viṣṭāstasmādāhārkasya devāḥ parame

vyomanniti

8.6.3.[1]

gārhapatyamupadadhāti | etadvai devāḥ prāpya rāddhvevāmanyanta te

'bruvankenedamarātsmeti gārhapatyenaivetyavruvangārhapatyaṃ vai citvā samāruhya

prathamāṃ citimapaśyāma prathamāyai dvitīyāṃ dvitīyāyai tṛtīyāṃ tṛtīyāyai caturthīṃ

caturthyai pañcamīm pañcamyā idamiti

8.6.3.[2]

ta 'bruvan | upa tajjānīta yatheyamasmāsveva rāddhirasaditi te

'bruvaṃścetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvaṃstadicata yatheyamasmāsveva

rāddhirasaditi

8.6.3.[3]

te cetayamānāḥ | etadapaśyannihemamāhṛtyopadadhāmahā iti tamihāhṛtyopādadhata

tasminvyavadanta vasavaḥ purastādrudrā dakṣiṇata ādityāḥ paścānmaruta uttarato

viśve devā upariṣṭādihopadadhāmehopadadhāmeti

8.6.3.[4]

te 'bruvan | madhya evopadadhāmahai sa no madhya upahitaḥ sarveṣām

bhaviṣyatīti taṃ madhya upādadhata tadetāṃ rāddhimātmannadadhata madhyato

madhyata evaitadetāṃ rāddhimātmannadadhata tathaivaitadyajamāno

yadgārhapatyamupadadhātyetāmevaitadrāddhimātmandhatte madhyato madhyata

evaitadetāṃ rāddhimātmandhatte

8.6.3.[5]

yadveva gārhapatyamupadadhāti | annaṃ vai gārhapatyo 'ttāyamagniścito 'ttra

evaitadannamapidadhāti madhyato madhyata evāsminnetadannaṃ dadhāti

8.6.3.[6]

yadveva gārhapatyamupadadhāti | vedirvai devaloko 'tha vā eṣa bahirvedi cito

bhavati taṃ yadihāhṛtyopadadhāti tadenaṃ vedau devaloke pratiṣṭhāpayati

8.6.3.[7]

yadveva gārhapatyamupadadhāti | yonirvai puṣkaraparṇamatha vā eṣa bahiryoni cito

bhavati bahirdho vā etadyoneragnikarma yatpurā puṣkaraparṇāttaṃ

yadihāhṛtyopadadhāti tadenaṃ yonau puṣkaraparṇe pratiṣṭhāpayati tatho haiṣo

'bahirdhā bhavatyaṣṭāviṣṭakā upadadhāti tasyokto bandhustaṃ vā etaireva

yajurbhiretayāvṛtā cinoti yo hyevāsau sa evāyaṃ tamevaitadāhṛtyehopadadhāti

8.6.3.[8]

atha punaścitimupadadhāti | etadvai devā gārhapatyaṃ citvā tasminrāddhiṃ

nāpaśyanyonirvai gārhapatyā citireṣo vai yone rāddhiryadretaḥ prajātistasyāmetasyāṃ

yonau retaḥ prajātiṃ nāpaśyan

8.6.3.[9]

te 'bruvan | upa tajjānīta yathāsyāṃ yonau retaḥ prajātiṃ dadhāmeti te

'bruvaṃścetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvaṃstadicata yathāsyāṃ yonau retaḥ

prajātiṃ dadhāmeti

8.6.3.[10]

te cetayamānāḥ | etām punaścitimapaśyaṃstāmupādadhata tadetasyāṃ yonau retaḥ

prajātimadadhurmadhyato madhyata evaitadetasyāṃ yonau retaḥ

prajātimadadhustathaivaitadyajamāno yatpunaścitimupadadhātyetasyāmevaitadyonau

retaḥ prajātiṃ dadhāti madhyato madhyata evaitadetasyāṃ yonau retaḥ prajātiṃ

dadhāti

8.6.3.[11]

tāṃ haike jaghanārdha upadadhati | jaghanārdhādvai retaḥ sicyate pucasaṃdhau

pucādvai retaḥ sicyata iti na tathā kuryādbahirdhā ha te yone retaḥ prajātiṃ dadhati

ye tathā kurvanti madhya evopadadhyāttatsamprati yonau retaḥ prajātiṃ dadhāti

8.6.3.[12]

aṣṭāviṣṭakā upadadhāti | aṣṭākṣarā gāyatrī gāyatro 'gniryāvānagniryāvatyasya

mātrā tāvataivainametadreto bhūtaṃ siñcati pañca kṛtvaḥ sādayati pañcacitiko 'gniḥ

pañca 'rtavaḥ saṃvatsaraḥ saṃvatsaro 'gniryāvānagniryāvatyasya mātrā

tāvataivainametadreto bhūtaṃ siñcatyaṣṭāviṣṭakāḥ pañca kṛtvaḥ sādayati tattrayodaśa

trayodaśa māsāḥ saṃvatsarastrayodaśāgneścitipurīṣāṇi yāvānagniryāvatyasya mātrā

tāvattadbhavati

8.6.3.[13]

yadveva punaścitimupadadhāti | etadvā etadayathāyathaṃ karoti

yadāhavanīyādgārhapatyamuttaraṃ cinoti tadyatpunaścitimupadadhāti ya

evāyamagniścitastamevaitadāhṛtyāsyopariṣṭātpunaścinoti tadyaccitaṃ santam

punaścinoti tasmātpunaścitiḥ

8.6.3.[14]

taddhaike | jaghanārdhe gārhapatyamupadadhati pūrvārdhe punaścitimāhavanīyaśca

vā etau gārhapatyaścaivaṃ vā etāvagnī iti na tathā kuryādayaṃ vai loko gārhapatyo

dyaurāhavanīya uttaro vā asāvasyai tasmādenāmuttarāmevopadadhyāt

8.6.3.[15]

yadveva gārhapatyaṃ ca punaścitiṃ copadadhāti | vediśca haite agneruttaravediścātha

ye amū pūrve nivapatyadhvarasya te atha haite agnestadyadete upadhāyāgniṃ

nidadhāti vedau caivainametaduttaravedau ca pratiṣṭhāpayati

8.6.3.[16]

yadveva punaścitimupadadhāti | punaryajño haiṣa uttarā haiṣā devayajyā

punaryajñamevaitadupadhatta uttarāmeva devayajyāmupa hainam punaryajño

namati

8.6.3.[17]

yadveva punaścitimupadadhāti | yaṃ vai tam prāṇā ṛṣayo 'gre 'gniṃ samaskurvantsa

eṣa tamevaitatpunaścinoti tadyaccitaṃ santam punaścinoti tasmādveva punaścitiḥ

8.6.3.[18]

yena ṛṣayastapasā sattramāyanniti | amūnetadṛṣīnāhendhānā agniṃ svarābharanta

itīndhānā agniṃ svargaṃ lokamāharanta ityetattasminnahaṃ nidadhe nāke agnimiti

svargo vai loko nāko yamāhurmanava stīrṇabarhiṣamiti ye vidvāṃsaste manava

stīrṇabarhiṣamiti sarvadā haiva sa stīrṇabarhiḥ

8.6.3.[19]

tam patnībhiranugacema devāḥ | putrairbhrātṛbhiruta vā hiraṇyairityetenainaṃ

sarveṇānugacemetyetannākaṃ gṛbhṇānāḥ sukṛtasya loka iti svargo vai loko nākaḥ

svargaṃ lokaṃ gṛhṇānāḥ sukṛtasya loka ityetattṛtīye pṛṣṭhe adhi rocane diva

ityetaddha tṛtīyam pṛṣṭhaṃ rocanaṃ divo yatraiṣa etattapati

8.6.3.[20]

ā vāco madhyamaruhadbhuraṇyuriti | etaddha vāco madhyaṃ yatraiṣa etaccīyate

bhuraṇyuriti bhartaityetadayamagniḥ satpatiścekitāna ityayamagniḥ satām

pratiścetayamāna ityetatpṛṣṭhe pṛthivyā nihito davidyutaditi pṛṣṭhe pṛthivyā nihito

dīpyamāna ityetadadhaspadaṃ kṛṇutāṃ ye pṛtanyava ityadhaspadaṃ kurutāṃ

sarvānpāpmana ityetat

8.6.3.[21]

ayamagnirvīratamo vayodhā iti | ayamagnirvīryavattamo vayodhā ityetatsahasriyo

dyotatāmaprayucanniti sahasriyo dīpyatāmapramatta ityetadvibhrājamānaḥ sarirasya

madhya itīme vai lokāḥ sariraṃ dīpyamāna eṣu lokeṣvityetadupa pratyāhi divyāni

dhāmetyupa prayāhi svargaṃ lokamityetat

8.6.3.[22]

sampracyavadhvamupa samprayāteti | amūnetadṛṣīnāha samenam

pracyavadhvamupa cainaṃ samprayātetyagne patho devayānānkṛṇudhvamiti yathaiva

yajustathā bandhuḥ punaḥ kṛṇvānā pitarā yuvāneti vākca vai manaśca pitarā yuvānā

vākca manaścaitāvagnī anvātāṃsīttvayi tantumetamiti yo

'sāvṛṣibhistantustatastametadāha

8.6.3.[23]

udbudhyasvāgne pratijāgṛhi tvamiti | imametadagnimāhoccainam budhyasva prati

cainaṃ jāgṛhītīṣṭāpūrte saṃsṛjethāmayaṃ ceti yathaiva yajustathā

bandhurasmintsadhasthe adhyuttarasminniti dyaurvā uttaraṃ sadhasthaṃ viśve devā

yajamānaśca sīdateti tadviśvairdevaiḥ saha yajamānaṃ sādayati

8.6.3.[24]

yena vahasi sahasram | yenāgne sarvavedasamityetaddhāsya pratijñātatamaṃ dhāma

yena sahasraṃ vahati yena sarvavedasaṃ tenemaṃ yajñaṃ no naya svardeveṣu gantava

iti tena na imaṃ yajñaṃ naya svargaṃ lokaṃ deveṣu gantava ityetadayaṃ te

yonirṛtviya iti tasyokto bandhuraṣṭāviṣṭakā upadadhāti tasyo evoktaḥ

8.7.1.[1]

ṛtavyā upadadhāti | ṛtava ete yadṛtavyā ṛtūnevaitadupadadhāti tadetatsarvaṃ

yadṛtavyāḥ saṃvatsaro vā ṛtavyāḥ saṃvatsara idaṃ

sarvamidamevaitatsarvamupadadhātyatho prajananametatsaṃvatsaro vā ṛtavyāḥ

saṃvatsaraḥ prajananam prajananamevaitadupadadhāti

8.7.1.[2]

yadveva 'rtavyā upadadhāti | kṣatra vā ṛtavyā viśa imā itarā iṣṭakāḥ kṣatraṃ

tadviśyattāraṃ dadhāti tāḥ sarvāsu citiṣūpadadhāti sarvasyāṃ tadviśi kṣatramattāraṃ

dadhāti

8.7.1.[3]

yadveva 'rtavyā upadadhāti | saṃvatsara eṣo 'gniḥ sa ṛtavyābhiḥ saṃhitaḥ

saṃvatsaramevaitadṛtubhiḥ saṃtanoti saṃdadhāti tā vai nānāprabhṛtayaḥ samānodarkā

ṛtavo vā asṛjyanta te sṛṣṭā nānaivāsan

8.7.1.[4]

te 'bruvan | na vā itthaṃ santaḥ śakṣyāmaḥ prajanayituṃ rūpaiḥ samāyāmeti ta

ekaikamṛtuṃ rūpaiḥ samāyaṃstasmādekaikasminnṛtau sarveṣāmṛtūnāṃ rūpaṃ tā

yannānāprabhṛtayo nānā hyasṛjyantātha yatsamānodarkā rūpairhi samāyan

8.7.1.[5]

sa upadadhāti | tapaśca tapasyaśca śaiśirāvṛtū iti nāmanī enayorete nāmabhyāmevaine

etadupadadhātyasau vā ādityastapastasmādetāvṛtū anantarhitau tadyadetasmādetāvṛtū

anantarhitau tasmādetau tapaśca tapasyaśca

8.7.1.[6]

agnerantaḥśleṣo 'sīti | saṃvatsara eṣo 'gniḥ sa ṛtavyābhiḥ saṃhitaḥ

saṃvatsaramevaitadṛtubhiḥ saṃtanoti saṃdadhāti kalpetāṃ dyāvāpṛthivī kalpantāmāpa

oṣadhaya itīdamevaitatsarvamṛtubhiḥ kalpayati kalpantāmagnayaḥ pṛthaṅnama

jyaiṣṭhyāya savratā ityagnayo haite pṛthagyadetā iṣṭakāste

yathānayorṛtvorjyaiṣṭhyāya kalperannevametadāha ye agnayaḥ samanaso 'ntarā

dyāvāpṛthivī ime iti yathaiva yajustathā bandhuḥ śaiśirāvṛtū abhikalpamānā

indramiva devā abhisaṃviśantviti yathendraṃ devā abhisaṃviṣṭā evamimāvṛtū

jyaiṣṭhyāyābhisaṃviśantvityetaddve iṣṭake bhavato dvau hi māsāvṛtuḥ

sakṛtsādayatyekaṃ tadṛtuṃ karoti

8.7.1.[7]

tadyadete atropadadhāti | saṃvatsara eṣo 'gnirima u lokāḥ saṃvatsarastasya dyaureva

pañcamī citirdyaurasya śiśira ṛtustadyadete atropadadhāti yadevāsyaite

ātmanastadasminnetatpratidadhāti tasmādete atropadadhāti

8.7.1.[8]

yadvevaite atropadadhāti | prajāpatireṣo 'gniḥ saṃvatsara u prajāpatistasya śira eva

pañcamī citiḥ śiro 'sya śiśira ṛtustadyadete atropadadhāti yadevāsyaite

ātmanastadasminnetatpratidadhāti tasmādete atropadadhāti

8.7.1.[9]

sa purastātsvayamātṛṇāyai ca viśvajyotiṣaśca 'rtavye upadadhāti | dyaurvā uttamā

svayamātṛṇāditya uttamā viśvajyotirarvācīnaṃ taddivaścādityācca 'rtūndadhāti

tasmādarvācīnamevāta ṛtavo 'tho prajananametadarvācīnaṃ taddivaścādityāśca

prajananaṃ dadhāti tasmādarvācīnamevātaḥ prajāyate sthitaṃ haivātaḥ

parākprajananaṃ yāvanto hyeva sanāgre devāstāvanto devāḥ

8.7.1.[10]

atha prathamāyai svayamātṛṇāyai prathamāyai ca viśvajyotiṣa upariṣṭādṛtavye

upadadhāti | iyaṃ vai prathamā svayamātṛṇāgniḥ prathamā

viśvajyotistadūrdhvānṛtūndadhāti tasmādita ūrdhvā ṛtavo 'tho

prajananametaditastadūrdhvam prajananaṃ dadhāti tasmādita ūrdhvameva prajāyate

8.7.1.[11]

tā na vyūhet | nedṛtūnvyūhānīti yo vai mriyata ṛtavo ha tasmai vyuhyante

tasmādyatraiva prathame upadadhāti tatsarvā upadadhyāt

8.7.1.[12]

atho ime vai lokā ṛtavyāḥ | imāṃstallokānūrdhvāṃścitibhiścinotyatho kṣatraṃ vā

ṛtavyāḥ kṣatraṃ tadūrdhvaṃ citibhiścinotyatho saṃvatsaro vā ṛtavyāḥ saṃvatsaraṃ

tadūrdhvaṃ citibhiścinoti tā nānyayā

yajuṣmatyeṣṭakayopariṣṭādabhyupadadhyānnetkṣatraṃ viśābhyupadadhānīti

8.7.1.[13]

tā haitā eva saṃyānyaḥ | etadvai devā

ṛtavyābhirevemāṃlokāntsamayuritaścordhvānamutaścārvācastathaivaitadyajamāna

ṛtavyābhirevemāṃlokāntsaṃyātītaścordhvānamutaścārvācaḥ

8.7.1.[14]

tadu ha carakādhvaryavaḥ | anyā eva saṃyānīrityupadadhati na tathā kuryādatyahaiva

recayantyetā u eva saṃyānyaḥ

8.7.1.[15]

atha viśvajyotiṣamupadadhāti | ādityo vā uttamā viśvajyotirādityo hyevāmuṣmiṃloke

viśvajyotirādityamevaitadupadadhāti

8.7.1.[16]

yadveva viśvajyotiṣamupadadhāti | prajā vai viśvajyotiḥ prajā hyeva viśvaṃ jyotiḥ

prajananamevaitadupadadhāti

8.7.1.[17]

sa purastātsvayamātṛṇāyai viśvajyotiṣamupadadhāti | dyaurvā uttamā

svayamātṛṇāditya uttamā viśvajyotirarvācīnaṃ taddiva ādityaṃ dadhāti tasmādeṣo

'rvācīnamevātastapa tyatho prajananametadarvācīnaṃ taddivaḥ prajananaṃ dadhāti

tasmādarvācīnamevātaḥ prajāyate

8.7.1.[18]

atha prathamāyai svayamātṛṇāyai | upariṣṭādviśvajyotiṣamupadadhātīyaṃ vai

prathamā svayamātṛṇāgniḥ prathamā viśvajyotiritastadūrdhvamagniṃ dadhāti

tasmādita ūrdhvo 'gnirdīpyate 'tho prajananametaditastadūrdhvam prajananaṃ

dadhāti tasmādita ūrdhvameva prajāyate

8.7.1.[19]

atha madhyamāyai svayamātṛṇāyai | upariṣṭādviśvajyotiṣamupadadhātyantarikṣaṃ

vai madhyamā svayamātṛṇā vāyurmadhyamā viśvajyotirantarikṣe tadvāyuṃ dadhāti

tasmādayamantarikṣe vāyuḥ

8.7.1.[20]

tānyetāni jyotīṃṣi | tadyadetā evamupadadhātyetānyevaitajjyotīṃṣi samyañci dadhāti

tasmādita ūrdhvo 'gnirdīpyate 'rvāṅsāvādityastapatyantarikṣe 'yaṃ tiryaṅ vāyuḥ pavate

8.7.1.[21]

parameṣṭhī tvā sādayatviti | parameṣṭhī hyetām pañcamīṃ

citimapaśyaddivaspṛṣṭhe jyotiṣmatīmiti divo hyasau pṛṣṭhe jyotiṣmānādityaḥ

8.7.1.[22]

viśvasmai prāṇāyāpānāya | vyānāyeti prāṇo vai viśvajyotiḥ sarvasmā u vā etasmai

prāṇo

viśvaṃ jyotiryaceti sarvaṃ jyotiryacetyetatsūryaste 'dhipatiriti sūryamevāsyā adhipatiṃ

karoti sādayitvā sūdadohasādhivadati tasyokto bandhuḥ

8.7.1.[23]

tā haitā eva saṃyānyaḥ | etadvai devā

viśvajyotirbhirevemāṃlokāntsamayuritaścordhvānamutaścārvācastathaivaitadyajamāno

viśvajyotirbhirevemāṃlokāntsaṃyātītaścordhvānamutuścārvācaḥ

8.7.1.[24]

tadu ha carakādhvaryavo | 'nyā eva saṃyānīrityupadadhati na tathā kuryādatyahaiva

recayantyetā u eva saṃyānyaḥ

8.7.2.[1]

atha lokampṛṇāmupadadhāti | asau vā ādityo lokampṛṇaiṣa

hīmāṃlokānpūrayatyamumevaitadādityamupadadhāti tāṃ sarvāsu citiṣūpadadhātīme

vai lokā etāścitayo 'muṃ tadādityameṣu lokeṣu dadhāti tasmādeṣa sarvebhya

evaibhyo lokebhyastapati

8.7.2.[2]

yadveva lokampṛṇāmupadadhāti | kṣatraṃ vai lokampṛṇā viśa imā itarā iṣṭakāḥ

kṣatraṃ tadviśyattāraṃ dadhāti tāṃ sarvāsu citiṣūpadadhāti sarvasyāṃ tadviśi

kṣatramattāraṃ dadhāti

8.7.2.[3]

saiṣaikaiva bhavati | ekasthaṃ tatkṣatramekasthāṃ śriyaṃ karotyatha yā dvitīyā

mithunaṃ tadardhamu haitadātmano yanmithunaṃ yadā vai saha mithunenātha sarvo

'tha kṛtsnaḥ kṛtsnatāyā ekena yajuṣā bahvīriṣṭakā upadadhāti kṣatraṃ

tadvīryeṇātyādadhāti kṣatraṃ viśo vīryavattaraṃ karotyathetarāḥ pṛthaṅnānā

yajurbhirupadadhāti viśaṃ tatkṣatrādavīryatarāṃ karoti pṛthagvādinīṃ nānācetasam

8.7.2.[4]

sa vā asyāṃ sraktyām prathame upadadhāti | amuṃ tadādityametasyāṃ diśi

padhātyathetastasmādato 'nuparyaityathetastasmādato 'nuparyaityathetastasmādato

'nuparyaityathātastasmādato 'nuparyaiti

8.7.2.[5]

sa yadyatraiva prathame upadadhāti | taduttame anūpadadhyātsakṛddhaivāsāvāditya

imāṃlokānparyetya nātipracyavetātihṛtya pūrve uttame anūpadadhātyamuṃ

tadādityamimāṃlokānatipracyāvayati tasmādasāvāditya imāṃlokānasaṃsthito

dakṣiṇāvṛtpunaḥ punaranuparyaiti

8.7.2.[6]

lokam pṛṇa cidram pṛṇeti | lokaṃ ca pūraya cidraṃ ca pūrayetyetadatho sīda dhruvā

tvamityatho sīda sthirā tvam pratiṣṭhitetyetadindrāgnī tvā

bṛhaspatirasminyonāvasīṣadannitīndrāgnī ca tvā bṛhaspatiścāsminyonau

pratyatiṣṭhipannityetadanuṣṭubhā vāgvā anuṣṭubvāgindra indro lokampṛṇā na

sādayatyasanno hyeṣa sūdadohasā vadati prāṇo vai sūdadohāḥ

prāṇenaivainametatsaṃtanoti saṃdadhāti

8.7.2.[7]

tadāhuḥ | kathameṣā lokampṛṇāyātayāmnī bhavatītyasau vā ādityo

lokampṛṇāyātayāmā vā eṣo 'tho vāgvai lokampṛṇāyātayāmnyu vai vāk

8.7.2.[8]

sa vai yajuṣmatīrupadhāya | lokampṛṇayā pracādayatyannaṃ vai yajuṣmatya iṣṭakā

ātmā lokampṛṇānnaṃ tadātmanā paridadhāti tasmādannamātmanā parihitamātmaiva

bhavati

8.7.2.[9]

sa vā ātmanneva | yajuṣmatīrupadadhāti na pakṣapuceṣvātmaṃstadannaṃ dadhāti

yadu vā ātmannannaṃ dhīyate tadātmānamavati tatpakṣapucānyatha

yatpakṣapuceṣu naiva tadātmānamavati na pakṣapucāni

8.7.2.[10]

ubhayīryajuṣmatīśca lokampṛṇāścātmannupadadhāti | tasmādayamātmā dviguṇo

bahulatara iva lokampṛṇā eva pakṣapuceṣu tasmātpakṣapucāni tanīyāṃsīvānūcīśca

tiraścītmannupadadhātyasthīni vā iṣṭakāstasmādimānyanvañci ca tiryañci

cātmannasthīni parācīreva pakṣapuceṣu na hi kiṃ cana pakṣapuceṣu

tiryagasthyasti taddhaitadeva citasya cācitasya ca vijñānamevameva cita itarathācitaḥ

8.7.2.[11]

sa vai svayamātṛṇāṃ lokampṛṇayā pracādayati | prāṇo vai svayamātṛṇādityo lokampṛṇā

prāṇaṃ tadādityena saminddhe tasmādayamuṣṇaḥ prāṇastayā sarvamātmānam

pracādayati sarvaṃ tadātmānamādityena saminddhe tasmādayaṃ sarva

evātmoṣṇastaddhaitadeva jīviṣyataśca mariṣyataśca vijñānamuṣṇa eva jīviṣyañcīto

mariṣyan

8.7.2.[12]

sa yasyāṃ sraktyām prathame upadadhāti | tato daśabhirdaśabhiḥ saṃcādayannetyā

svayamātṛṇāyai sa tenaiva dakṣiṇāvṛjjaghanena svayamātṛṇāṃ saṃcādayannetyānūkyāyā

atha punaretya tamavadhiṃ saṃcādayati

8.7.2.[13]

ātmānamagre saṃcādayati | ātmā hyevāgre sambhavataḥ sambhavatyatha dakṣiṇam

pakṣamatha pucamathottaraṃ taddakṣiṇāvṛttaddhi devatrātho evaṃ vā asāvāditya

imāṃlokāndakṣiṇāvṛdanuparyaiti

8.7.2.[14]

sa eṣa prāṇa eva yallokampṛṇā | tayā sarvamātmānam pracādayati

sarvasmistadātmanprāṇaṃ dadhāti tadyaddhāsyaiṣāṅgaṃ nābhiprāpnuyātprāṇo hāsya

tadaṅgaṃ nābhiprāpnuyādyadu vai prāṇo 'ṅgaṃ nābhiprāpnoti śuṣyati vā vai

tanmlāyati vā tasmādenaṃ sarvamevaitayā pracādayet

8.7.2.[15]

sa vā ātmana evādhi pakṣapucāni cinoti | ātmano hyevādhyaṅgāni prarohantyatha

yatpurastādarvācīrupadadhyādyathānyata āhṛtyāṅgam pratidadhyāttādṛktat

8.7.2.[16]

na bhinnāṃ na kṛṣṇāmupadadhyāt | ārcati vā eṣā yā bhidyata ārtamvetadrūpaṃ

yatkṛṣṇaṃ nedārtamātmānamabhisaṃskaravā iti nābhinnām

parāsyennedanārtamātmano bahirdhā karavāṇīti dhiṣṇyebhyaḥ pratisaṃkhyāya yā

virājamatiricyerannottarāmudbhaveyustadvai khalu tā ārcanti tā bhittvotkara

utkiredutkaro vā atiriktasya pratiṣṭhā tadyatrātiriktasya pratiṣṭhā tadevainā

etatpratiṣṭhāpayati

8.7.2.[17]

athāta iṣṭakāmātrāṇāmeva | pādamātrīḥ prathamāyāṃ cottamāyāṃ ca

cityorupadadhyātpratiṣṭhā vai pādo yo vai pādaḥ sa hasta ūrvasthamātryo varṣiṣṭhāḥ

syurna hyūrvasthātkiṃ cana varṣīyo 'sthyasti tryālikhitavatyastisraścitayaḥ syustrivṛto

hīme lokā aparimitālikhite dve raso haite citī aparimita u vai rasaḥ sarvāstveva

tryālikhitavatyaḥ syuḥ sarve hyeveme lokāstrivṛtaḥ

8.7.2.[18]

athāta iṣṭakānāmevāvapanasya | yāṃ kāṃ ca yajuṣmatīmiṣṭakāṃ vidyāttām

madhyamāyāṃ citā upadadhyādantarikṣaṃ vai madhyamā citirantarikṣamu vai

sarveṣām bhūtānāmāvapanamatho annaṃ vai yajuṣmatya iṣṭakā udaram madhyamā

citirudare tadannaṃ dadhāti

8.7.2.[19]

tadāhuḥ | nopadadhyānnedatirecayānīti sa vā upaiva dadhyātkāmebhyo vā etā iṣṭakā

upadhīyante na vai kāmānāmatiriktamasti sa vai naivopadadhyādetāvadvā etaddevā

akurvan

8.7.3.[1]

atha purīṣaṃ nivapati | māṃsaṃ vai purīṣam māṃsenaivainametatpracādayatīṣṭakā

upadhāyāsyīṣṭakā asthi tanmāṃsaiḥ saṃcādayati

8.7.3.[2]

sa vai svayamātṛṇāyāmāvapati | prāṇo vai svayamātṛṇānnam purīṣam prāṇe tadannaṃ

dadhāti tena sarvamātmānam pracādayati tammādyatprāṇe 'nnaṃ dhīyate

sarvamātmānamavati sarvamātmānamanuvyeti

8.7.3.[3]

na svayamātṛṇāyāmāvapedityu haika āhuḥ | prāṇaḥ svayamātṛṇā

netprāṇānapidadhānīti

sa vā aiva vapedannena vai prāṇā viṣṭabdhā yo vā annaṃ nātti saṃ vai tasya prāṇā

rohanti tadyasya ha tathā kurvanti yathā śuṣkā sūrmī suṣiraivaṃ ha so

'muṣmiṃloke sambhavati tasmātsvayamātṛṇāyāmaiva vapet

8.7.3.[4]

svayamātṛṇāyāmopya | anūkyayā saṃcādayannetyā pariśridbhyaḥ sa tenaiva

dakṣiṇāvṛjjaghanena svayamātṛṇāṃ saṃcādayannaityā punaranūkyāyai

8.7.3.[5]

ātmānamagre saṃcādayati | ātmā hyevāgre sambhavataḥ sambhavatyatha dakṣiṇam

pakṣamatha pucamathottaraṃ taddakṣiṇāvṛttaddhi devatrā

8.7.3.[6]

sa eṣa prāṇa eva yatpurīṣam | tena sarvamātmānam pracādayati

sarvasmiṃstadātmanprāṇaṃ dadhāti tadyaddhāsyaitadaṅgaṃ nābhiprāpnuyātprāṇo

hāsya tadaṅgaṃ nābhiprāpnuyādyadu vai prāṇo 'ṅgaṃ nābhiprāpnoti śuṣyati vā vai

tanmlāyati vā tasmādenaṃ sarvamevaitena pracādayet

8.7.3.[7]

indraṃ viśvā avīvṛdhanniti | indraṃ hi sarvāṇi bhūtāni vardhayanti samudravyacasaṃ

gira iti mahimānamasyaitadāha rathītamaṃ rathīnāmiti rathitamo hyeṣa rathināṃ

vājānāṃ satpatim patimityannaṃ vai vājā annānāṃ satpatim

patimityetadaindryānuṣṭubhā nivapatyaindraṃ hi purīṣaṃ

tadetadardhamagneryatpurīṣamardhamaiṣṭakam

8.7.3.[8]

tadāhuḥ | yatsarvaiścandobhiḥ sarvābhirdevatābhiriṣṭakā

upadadhātyathaitadekayaikadevatyayā nivapati kathametadardhamagneritīndro vai

sarvāndevānpratistadyadaindryā nivapati tenaitadardhamagneratha yadanuṣṭubhā

vāgvā anuṣṭubvāgu sarvāṇi candāṃsi teno evārdham

8.7.3.[9]

atha vikarṇīṃ ca svayamātṛṇāṃ copadadhāti | vāyurvai vikarṇī dyauruttamā

svayamātṛṇā vāyuṃ ca taddivaṃ copadadhātyuttame upadadhātyuttame hi vāyuśca

dyauśca saṃspṛṣṭe saṃspṛṣṭe hi vāyuśca dyauśca pūrvāṃ

vikarṇīmupadadhātyarvācīnaṃ taddivo vāyuṃ dadhāti tasmādeṣo 'rvācīnameva vātaḥ

pavate

8.7.3.[10]

yadveva vikarṇīmupadadhāti | yatra vā ado 'śvaṃ citimavaghrāpayanti tadasāvāditya

imāṃlokāntsūtre samāvayate tadyattatsūtraṃ vāyuḥ sa sa yaḥ sa vāyureṣā sā vikarṇī

tadyadetāmupadadhātyasāveva tadāditya imāṃlokāntsūtre samāvayate

8.7.3.[11]

yadveva vikarṇīṃ ca svayamātṛṇāṃ copadadhāti | āyurvai vikarṇī prāṇaḥ

svayamātṛṇāyuśca tatprāṇaṃ copadadhātyuttame upadadhātyuttame hyāyuśca prāṇaśca

saṃspṛṣṭe saṃspṛṣṭe hyāyuśca prāṇaśca pūrvāmuttarāṃ vikarṇīmupadadhātyāyuṣā

tatprāṇamubhayataḥ parigṛhṇāti

8.7.3.[12]

prothadaśvo na yavase | 'viṣyanyadā mahaḥ saṃvaraṇādvyasthāt ādasya vāto anuvāti

śociradha sma te vrajanaṃ kṛṣṇamastīti yadā vā etasya vāto 'nuvāti śocirathaitasya

vrajanaṃ kṛṣṇam bhavati triṣṭubhopadadhāti traiṣṭubho hi vāyurāgneyyāgnikarma

hyaniruktayānirukto hi vāyuratha yadvāta ityāha vāto hi vāyuḥ

8.7.3.[13]

atha svayamātṛṇāmupadadhāti | āyoṣṭvā sadane sādayāmītyeṣa vā

āyustasyaitatsadanamavata ityeṣa hīdaṃ sarvamavati cāyāyāmityetasya hīdaṃ sarvaṃ

cāyāyāṃ samudrasyahyetaddhṛdayaṃ raśmīvatīm bhāsvatīmiti raśmīvatī hi

dyaurbhāsvatyā yā dyām bhāsyā pṛthivīmorvantarikṣamityevaṃ hyeṣa

imāṃlokānābhāti

8.7.3.[14]

parameṣṭhī tvā sādayatviti | parameṣṭhī hyetām pañcamīṃ citimapaśyan

8.7.3.[15]

yadveva parameṣṭhinopadadhāti | prajāpatiṃ visrastaṃ devatā ādāya

vyudakrāmaṃstasya parameṣṭhī śira ādāyotkramyātiṣṭhan

8.7.3.[16]

tamabravīt | upa mehi ma etaddhehi yena me tvamudakramīriti kim me tato

bhaviṣyatīti tvaddevatyameva ma etadātmano bhaviṣyatīti tatheti

tadasminnetatparameṣṭhī pratyadadhāt

8.7.3.[17]

tadyaiṣottamā svayamātṛṇā | etadasya tadātmanastadyadetāmatropadadhāti

yadevāsyaiṣātmanastadasminnetatpratidadhāti tasmādetāmatropadadhāti

8.7.3.[18]

divaspṛṣṭhe vyacasvatīm prathasvatīmiti | divo hyetatpṛṣṭhaṃ

vyacasvatprathastaddivaṃ yaca divaṃ dṛṃha divam mā hiṃsīrityātmānaṃ yacātmānaṃ

dṛṃhātmānam mā hiṃsīrityetat

8.7.3.[19]

viśvasmai praṇāyāpānāya | vyānāyodānāyeti prāṇo vai svayamātṛṇā sarvasmā u vā

etasmai prāṇaḥ pratiṣṭhāyai caritrāyetīme vai lokāḥ svayamātṛṇā ima u lokāḥ

pratiṣṭhā caritraṃ sūryastvābhipātviti sūryastvābhigopāyatvityetanmahyā svastyeti

mahatyā svastyetyetaccardiṣā śaṃtameneti yaccardiḥ śaṃtamaṃ tenetyetat

8.7.3.[20]

nānopadadhāti | nānā hi vāyuśca dyauśca sakṛtsādayati samānaṃ tatkaroti samānaṃ

hyāyuśca prāṇaśca te vā ubhe eva śarkare bhavata ubhe svayamātṛṇe samānaṃ

hyevāyuśca prāṇaścāthaine sūdadohasādhivadati prāṇo vai sūdadohāḥ prāṇeṇaivaine

etatsaṃtanoti saṃdadhāti

8.7.3.[21]

tā asya sūdadohasa iti | āpo vai sūdo 'nnaṃ dohaḥ somaṃ śrīṇanti pṛśnaya ityannaṃ vai

pṛśni janmandevānāmiti saṃvatsaro vai devānāṃ janma viśa iti yajño vai viśo yajñe hi

sarvāṇi bhūtāni viṣṭāni triṣvā rocane diva iti savanāni vai trīṇi rocanāni

savanānyetadāhānuṣṭubhā vāgvā anuṣṭubvāgu sarve prāṇā vācā caivaine etatprāṇena

ca saṃtanoti saṃdadhāti sā vā eṣaikā satī sūdadohāḥ sarvā iṣṭakā anusaṃcarati prāṇo

vai sūdadohāstasmādayameka eva prāṇaḥ santsarvāṇyaṅgāni

sarvamātmānamanusaṃcarati

8.7.4.[1]

atha svayamātṛṇāsu sāmāni gāyati | ime vai lokāḥ svayamātṛṇāstā etāḥ śarkarāstā

devā

upadhāyaitādṛśīrevāpaśyanyathaitāḥ śuṣkāḥ śarkarāḥ

8.7.4.[2]

te 'bruvan | upa tajjānīta yathaiṣu lokeṣu ramasupajīvanaṃ dadhāmeti te

'bruvaṃścetayadhvamiti citimicateti vāva tadabruvaṃstadicata yathaiṣu lokeṣu

rasamupajīvanaṃ dadhāmeti

8.7.4.[3]

te cetayamānāḥ | etāni sāmānyapaśyaṃstānyagāyaṃstaireṣu lokeṣu

rasamupajīvanamadadhustathaivaitadyajamāno yadetāni sāmāni

gāyatyeṣvevaitallokeṣu rasamupajīvanaṃ dadhāti

8.7.4.[4]

svayamātṛṇāsu gāyati | ime vai lokāḥ svayamātṛṇā eṣvevaitallokeṣu rasamupajīvanaṃ

dadhāti

8.7.4.[5]

sa vai bhūrbhuvaḥ svariti | etāsu vyāhṛtiṣu gāyati bhūriti vā ayaṃ loko bhuva

ityantarikṣalokaḥ svarityasau loka eṣvevaitallokeṣu rasamupajīvanaṃ dadhāti

8.7.4.[6]

tāni vai nānāprastāvāni | samānanidhanāni tāni yannānāprastāvāni nānā

hyapaśyannatha yatsamānanidhanānyekā hyeva yajñasya pratiṣṭhaikaṃ nidhanaṃ

svarga eva lokastasmātsvarjyotirnidhanāni

8.7.4.[7]

athainaṃ hiraṇyaśakalaiḥ prokṣati | atraiṣa sarvo 'gniḥ saṃskṛtastasmindevā

etadamṛtaṃ rūpamuttamadadhustathaivāsminnayametadamṛtaṃ rūpamuttamaṃ

dadhāti

8.7.4.[8]

yadvevainaṃ hiraṇyaśakalaiḥ prokṣati | etadvā asminnado 'mūm purastādramyāṃ

tanūm madhyato dadhāti rukbhaṃ ca puruṣaṃ

cāthainametatsarvamevopariṣṭādramyayā tanvā pracādayati

8.7.4.[9]

dvābhyāṃ-dvābhyāṃ śatābhyām | dvipādyajamāno yajamāno

'gniryāvānagniryāvatyasya mātrā tāvataivāsminnetadamṛtaṃ rūpamuttamaṃ dadhāti

pañca kṛtvaḥ pañcacitiko 'gniḥ pañca 'rtavaḥ saṃvatsaraḥ saṃvatsaro

'gniryāvānāgnaryāvatyasya mātrā tāvataivāsminnetadamṛtaṃ rūpamuttamaṃ dadhāti

sahasreṇa sarvaṃ vai sahasraṃ sarveṇaivāsminnetadamṛtaṃ rūpamuttamaṃ dadhāti

8.7.4.[10]

paścādagre prāṅ tiṣṭhan | athottarato dakṣiṇātha purastātpratyaṅṅatha jaghanena

parītya dakṣiṇata udaṅ tiṣṭhaṃstaddakṣiṇāvṛttaddhi devatrāthānuparītya paścātprāṅ

tiṣṭhaṃstatho hāsyaitatprāgeva karma kṛtam bhavati

8.7.4.[11]

sahasrasya pramāsi | sahasrasya pratimāsi sahasrasyonmāsi sāhasro 'si sahasrāya tveti

sarvaṃ vai sahasraṃ sarvamasi sarvasmai tvetyetat

8.7.4.[12]

athātaścitipurīṣāṇāmeva mīmāṃsā | ayameva lokaḥ prathamā citiḥ paśavaḥ purīṣaṃ

yatprathamāṃ citim purīṣeṇa pracādayatīmaṃ tallokam paśubhiḥ pracādayati

8.7.4.[13]

antarikṣameva dvitīyā citiḥ | vayāṃsi purīṣaṃ yaddvitīyāṃ citim purīṣeṇa

pracādayatyantarikṣaṃ tadvayobhiḥ pracādayati

8.7.4.[14]

dyaureva tṛtīyā citiḥ | nakṣatrāṇi purīṣaṃ yattṛtīyāṃ citim purīṣeṇa pracādayati

divaṃ tannakṣatraiḥ pracādayati

8.7.4.[15]

yajña eva caturthī citiḥ | dakṣiṇāḥ purīṣaṃ yaccaturthī citim purīṣeṇa pracādayati

yajñam taddakṣinābhiḥ pracādayati

8.7.4.[16]

yajamāna eva pañcamī citiḥ | prajā purīṣaṃ yatpañcamīṃ citim purīṣeṇa pracādayati

yajamānaṃ tatprajayā pracādayati

8.7.4.[17]

svarga eva lokaḥ ṣaṣṭhī citiḥ | devāḥ purīṣaṃ yatṣaṣṭhīm citim purīṣeṇa

pracādayati svargaṃ tallokaṃ devaiḥ pracādayati

8.7.4.[18]

amṛtameva saptamī citiḥ tāmuttamāmupadadhātyamṛtaṃ tadasya sarvasyottamaṃ

dadhāti tasmādasya sarvasyāmṛtamuttamaṃ tasmāddevā anantarhitāstasmādu te 'mṛtā

ityadhidevatam

8.7.4.[19]

athādhyātmam | yaiveyam pratiṣṭhā yaścāyamavāṅ prāṇassatprathamā citirmāṃsam

purīṣaṃ yatprathamāṃ citim purīṣeṇa pracādayatyetasya tadātmano māṃsaiḥ

saṃcādayatīṣṭakā upadhāyāsthīṣṭakā asthi tanmāṃsaiḥ saṃcādayati

nādhastātsaṃcādayati tasmādime prāṇā adhastādasaṃcannā upariṣṭāttu

pracādayatyetadasya tadātmana upariṣṭānmāṃsaiḥ saṃcādayati tasmādasyaitadātmana

upariṣṭānmāṃsaiḥ saṃcannaṃ nāvakāśate

8.7.4.[20]

yadūrdhvam pratiṣṭhāyā avācīnam madhyāt | taddvitīyā citirmāṃsam purīṣaṃ

yaddvitīyāṃ citim purīṣeṇa pracādayatyetadasya tadātmano māṃsaiḥ

saṃcādayatīṣṭakā upadhāyāsthīṣṭakā asthi tanmāṃsaiḥ saṃcādayati purīṣa

upadadhāti purīṣeṇa pracādayatyetadasya tadātmana ubhayato māṃsaiḥ saṃcādayati

tasmādasyaitadātmana ubhayato māṃsaiḥ saṃcannaṃ nāvakāśate

8.7.4.[21]

madhyameva tṛtīyā citiḥ | yadūrdhvam madhyādavācīnaṃ grīvābhyastaccaturthī

citirgrīvā eva pañcamī citiḥ śira eva ṣaṣṭhī citiḥ prāṇā eva saptamī

citistāmuttamāmupadadhāti prāṇāṃstadasya sarvasyottamāndadhāti tasmādasya

sarvasya prāṇā uttamāḥ purīṣa upadadhāti māṃsaṃ vai purīṣam māṃsena

tatprāṇānpratiṣṭhāpayati nopariṣṭātpracādayati tasmādime prāṇā

upariṣṭādasaṃcannāḥ