Bhartṛhari: Vākyapadīya, 1-3,7

1. brahmakāṇḍam

anādinidhanaṃ brahma $ śabdatattvaṃ yad akṣaram & vivartate 'rthabhāvena % prakriyā jagato yataḥ // 1.1 //

ekam eva yad āmnātaṃ $ bhinnaśaktivyapāśrayāt & apṛthaktve 'pi śaktibhyaḥ % pṛthaktveneva vartate // 1.2 //

adhyāhitakalāṃ yasya $ kālaśaktim upāśritāḥ & janmādayo vikārāḥ ṣaḍ % bhāvabhedasya yonayaḥ // 1.3 //

ekasya sarvabījasya $ yasya ceyam anekadhā & bhoktṛbhoktavyarūpeṇa % bhogarūpeṇa ca sthitiḥ // 1.4 //

prāptyupāyo 'nukāraś ca $ tasya vedo maharṣibhiḥ & eko 'py anekavartmeva % samāmnātaḥ pṛthak pṛthak // 1.5 //

bhedānāṃ bahumārgatvaṃ $ karmaṇy ekatra cāṅgatā & śabdānāṃ yataśaktitvaṃ % tasya śākhāsu dṛśyate // 1.6 //

smṛtayo bahurūpāś ca $ dṛṣṭādṛṣṭaprayojanāḥ & tam evāśritya liṅgebhyo % vedavidbhiḥ prakalpitāḥ // 1.7 //

tasyārthavādarūpāṇi $ niśritāḥ svavikalpajāḥ & ekatvināṃ dvaitināṃ ca % pravādā bahudhāgatāḥ // 1.8 //

satyā viśuddhis tatroktā $ vidyaivaikapadāgamā & yuktā praṇavarūpeṇa % sarvavādāvirodhinā // 1.9 //

vidhātus tasya lokānām $ aṅgopāṅganibandhanāḥ & vidyābhedāḥ pratāyante % jñānasaṃskārahetavaḥ // 1.10 //

āsannaṃ brahmaṇas tasya $ tapasām uttamaṃ tapaḥ & prathamaṃ chandasām aṅgam % āhur vyākaraṇaṃ budhāḥ // 1.11 //

prāptarūpavibhāgāyā $ yo vācaḥ paramo rasaḥ & yat tat puṇyatamaṃ jyotis % tasya mārgo 'yam āñjasaḥ // 1.12 //

arthapravṛttitattvānāṃ $ śabdā eva nibandhanam & tattvāvabodhaḥ śabdānāṃ % nāsti vyākaraṇād ṛte // 1.13 //

tad dvāram apavargasya $ vāṅmalānāṃ cikitsitam & pavitraṃ sarvavidyānām % adhividyaṃ prakāśate // 1.14 //

yathārthajātayaḥ sarvāḥ $ śabdākṛtinibandhanāḥ & tathaiva loke vidyānām % eṣā vidyā parāyaṇam // 1.15 //

idam ādyaṃ padasthānaṃ $ siddhisopānaparvaṇām & iyaṃ sā mokṣamāṇānām % ajihmā rājapaddhatiḥ // 1.16 //

atrātītaviparyāsaḥ $ kevalām anupaśyati & chandasyaś chandasāṃ yonim % ātmā chandomayīṃ tanum // 1.17 //

pratyastamitabhedāyā $ yad vāco rūpam uttamam & yad asminn eva tamasi % jyotiḥ śuddhaṃ vivartate // 1.18 //

vaikṛtaṃ samatikrāntā $ mūrtivyāpāradarśanam & vyatītyālokatamasī % prakāśaṃ yam upāsate // 1.19 //

yatra vāco nimittāni $ cihnānīvākṣarasmṛteḥ & śabdapūrveṇa yogena % bhāsante pratibimbavat // 1.20 //

atharvaṇām aṅgirasāṃ $ sāmnām ṛgyajuṣasya ca & yasminn uccāvacā varṇāḥ % pṛthaksthitaparigrahāḥ // 1.21 //

yad ekaṃ prakriyābhedair $ bahudhā pravibhajyate & tad vyākaraṇam āgamya % paraṃ brahmādhigamyate // 1.22 //

nityāḥ śabdārthasaṃbandhās $ tatrāmnātā maharṣibhiḥ & sūtrāṇāṃ sānutantrāṇāṃ % bhāṣyāṇāṃ ca praṇetṛbhiḥ // 1.23 //

apoddhārapadārthā ye $ ye cārthāḥ sthitalakṣaṇāḥ & anvākhyeyāś ca ye śabdā % ye cāpi pratipādakāḥ // 1.24 //

kāryakāraṇabhāvena $ yogyabhāvena ca sthitāḥ & dharme ye pratyaye cāṅgaṃ % saṃbandhāḥ sādhvasādhuṣu // 1.25 //

te liṅgaiś ca svaśabdaiś ca $ śāstre 'sminn upavarṇitāḥ & smṛtyartham anugamyante % ke cid eva yathāgamam // 1.26 //

śiṣṭebhya āgamāt siddhāḥ $ sādhavo dharmasādhanam & arthapratyāyanābhede % viparītās tv asādhavaḥ // 1.27 //

nityatve kṛtakatve vā $ teṣām ādir na vidyate & prāṇinām iva sā caiṣā % vyavasthānityatocyate // 1.28 //

nānarthikām imāṃ kaś cid $ vyavasthāṃ kartum arhati & tasmān nibadhyate śiṣṭaiḥ % sādhutvaviṣayā smṛtiḥ // 1.29 //

na cāgamād ṛte dharmas $ tarkeṇa vyavatiṣṭhate & ṛṣīṇām api yaj jñānaṃ % tad apy āgamapūrvakam // 1.30 //

dharmasya cāvyavacchinnāḥ $ panthāno ye vyavasthitāḥ & na tāṃl lokaprasiddhatvāt % kaś cit tarkeṇa bādhate // 1.31 //

avasthādeśakālānāṃ $ bhedād bhinnāsu śaktiṣu & bhāvānām anumānena % prasiddhir atidurlabhā // 1.32 //

nirjñātaśakter dravyasya $ tāṃ tām arthakriyāṃ prati & viśiṣṭadravyasaṃbandhe % sā śaktiḥ pratibadhyate // 1.33 //

yatnenānumito 'py arthaḥ $ kuśalair anumātṛbhiḥ & abhiyuktatarair anyair % anyathaivopapādyate // 1.34 //

pareṣām asamākhyeyam $ abhyāsād eva jāyate & maṇirūpyādivijñānaṃ % tadvidāṃ nānumānikam // 1.35 //

pratyakṣam anumānaṃ ca $ vyatikramya vyavasthitāḥ & pitṛrakṣaḥpiśācānāṃ % karmajā eva siddhayaḥ // 1.36 //

āvirbhūtaprakāśānām $ anupaplutacetasām & atītānāgatajñānaṃ % pratyakṣān na viśiṣyate // 1.37 //

atīndriyān asaṃvedyān $ paśyanty ārṣeṇa cakṣuṣā & ye bhāvān vacanaṃ teṣāṃ % nānumānena bādhyate // 1.38 //

yo yasya svam iva jñānaṃ $ darśanaṃ nātiśaṅkate & thitaṃ pratyakṣapakṣe taṃ % katham anyo nivartayet // 1.39 //

idaṃ puṇyam idaṃ pāpam $ ity etasmin padadvaye & ācaṇḍālamanuṣyāṇām % alpaṃ śāstraprayojanam // 1.40 //

caitanyam iva yaś cāyam $ avicchedena vartate & āgamas tam upāsīno % hetuvādair na bādhyate // 1.41 //

hastasparśād ivāndhena $ viṣame pathi dhāvatā & anumānapradhānena % vinipāto na durlabhaḥ // 1.42 //

tasmād akṛtakaṃ śāstraṃ $ smṛtiṃ ca sanibandhanām & āśrityārabhyate śiṣṭaiḥ % sādhutvaviṣayā smṛtiḥ // 1.43 //

dvāv upādānaśabdeṣu $ śabdau śabdavido viduḥ & eko nimittaṃ śabdānām % aparo 'rthe prayujyate // 1.44 //

avibhakto vibhaktebhyo $ jāyate 'rthasya vācakaḥ & śabdas tatrārtharūpātmā % saṃbhedam upagacchati // 1.45 //

ātmabhedaṃ tayoḥ ke cid $ astīty āhuḥ purāṇagāḥ & buddhibhedād abhinnasya % bhedam eke pracakṣate // 1.46 //

araṇisthaṃ yathā jyotiḥ $ prakāśāntarakāraṇam & tadvac chabdo 'pi buddhisthaḥ % śrutīnāṃ kāraṇaṃ pṛthak // 1.47 //

vitarkitaḥ purā buddhyā $ kva cid arthe niveśitaḥ & karaṇebhyo vivṛttena % dhvaninā so 'nugṛhyate // 1.48 //

nādasya kramajātatvān $ na pūrvo na paraś ca saḥ & akramaḥ kramarūpeṇa % bhedavān iva jāyate // 1.49 //

pratibimbaṃ yathānyatra $ sthitaṃ toyakriyāvaśāt & tatpravṛttim ivānveti % sa dharmaḥ sphoṭanādayoḥ // 1.50 //

ātmarūpaṃ yathā jñāne $ jñeyarūpaṃ ca dṛśyate & artharūpaṃ tathā śabde % svarūpaṃ ca prakāśate // 1.51 //

āṇḍabhāvam ivāpanno $ yaḥ kratuḥ śabdasaṃjñakaḥ & vṛttis tasya kriyārūpā % bhāgaśo bhajate kramam // 1.52 //

yathaikabuddhiviṣayā $ mūrtir ākriyate paṭe & mūrtyantarasya tritayam % evaṃ śabde 'pi dṛśyate // 1.53 //

yathā prayoktuḥ prāg buddhiḥ $ śabdeṣv eva pravartate & vyavasāyo grahītṝṇām % evaṃ teṣv eva jāyate // 1.54 //

arthopasarjanībhūtān $ abhidheyeṣu keṣu cit & caritārthān parārthatvān % na lokaḥ pratipadyate // 1.55 //

grāhyatvaṃ grāhakatvaṃ ca $ dve śaktī tejaso yathā & tathaiva sarvaśabdānām % ete pṛthag avasthite // 1.56 //

viṣayatvam anāpannaiḥ $ śabdair nārthaḥ prakāśyate & na sattayaiva te 'rthānām % agṛhītāḥ prakāśakāḥ // 1.57 //

ato 'nirjñātarūpatvāt $ kim āhety abhidhīyate & nendriyāṇāṃ prakāśye 'rthe % svarūpaṃ gṛhyate tathā // 1.58 //

bhedenāvagṛhītau dvau $ śabdadharmāv apoddhṛtau & bhedakāryeṣu hetutvam % avirodhena gacchataḥ // 1.59 //

vṛddhyādayo yathā śabdāḥ $ svarūpopanibandhanāḥ & ādaicpratyāyitaiḥ śabdaiḥ % saṃbandhaṃ yānti saṃjñibhiḥ // 1.60 //

agniśabdas tathaivāyam $ agniśabdanibandhanaḥ & agniśrutyaiti saṃbandham % agniśabdābhidheyayā // 1.61 //

yo ya uccāryate śabdo $ niyataṃ na sa kāryabhāk & anyapratyāyane śaktir % na tasya pratibadhyate // 1.62 //

uccaran paratantratvād $ guṇaḥ kāryair na yujyate & tasmāt tadarthaiḥ kāryāṇāṃ % saṃbandhaḥ parikalpyate // 1.63 //

sāmānyam āśritaṃ yad yad $ upamānopameyayoḥ & tasya tasyopamāneṣu % dharmo 'nyo vyatiricyate // 1.64 //

guṇaḥ prakarṣahetur yaḥ $ svātantryeṇopadiśyate & tasyāśritād guṇād eva % prakṛṣṭatvaṃ pratīyate // 1.65 //

tasyābhidheyabhāvena $ yaḥ śabdaḥ samavasthitaḥ & tasyāpy uccāraṇe rūpam % anyat tasmād vivicyate // 1.66 //

prāk samjñinābhisaṃbandhāt $ saṃjñā rūpapadārthikā & ṣaṣṭhyāś ca prathamāyāś ca % nimittatvāya kalpate // 1.67 //

trārthavattvāt prathamā $ saṃjñāśabdād vidhīyate & asyeti vyatirekaś ca % tadarthād eva jāyate // 1.68 //

svaṃ rūpam iti kaiś cit tu $ vyaktiḥ saṃjñopadiśyate & jāteḥ kāryāṇi saṃsṛṣṭā % jātis tu pratipadyate // 1.69 //

saṃjñinīṃ vyaktim icchanti $ sūtre grāhyām athāpare & jātipratyāyitā vyaktiḥ % pradeśeṣūpatiṣṭhate // 1.70 //

kāryatve nityatāyāṃ vā $ ke cid ekatvavādinaḥ & kāryatve nityatāyāṃ vā % ke cin nānātvavādinaḥ // 1.71 //

padabhede 'pi varṇānām $ ekatvaṃ na nivartate & vākyeṣu padam ekaṃ ca % bhinneṣv apy upalabhyate // 1.72 //

na varṇavyatirekeṇa $ padam anyac ca vidyate & vākyaṃ varṇapadābhyāṃ ca % vyatiriktaṃ na kiṃ ca na // 1.73 //

pade na varṇā vidyante $ varṇeṣv avayavā na ca & vākyāt padānām atyantaṃ % pravibhāgo na kaś ca na // 1.74 //

bhinnadarśanam āśritya $ vyavahāro 'nugamyate & tatra yan mukhyam ekeṣāṃ % tatrānyeṣāṃ viparyayaḥ // 1.75 //

sphoṭasyābhinnakālasya $ dhvanikālānupātinaḥ & grahaṇopādhibhedena % vṛttibhedaṃ pracakṣate // 1.76 //

svabhāvabhedān nityatve $ hrasvadīrghaplutādiṣu & prākṛtasya dhvaneḥ kālaḥ % śabdasyety upacaryate // 1.77 //

śabdasya grahaṇe hetuḥ $ prākṛto dhvanir iṣyate & sthitibhedanimittatvaṃ % vaikṛtaḥ pratipadyate // 1.78 //

śabdasyordhvam abhivyakter $ vṛttibhedaṃ tu vaikṛtāḥ & dhvanayaḥ samupohante % sphoṭātmā tair na bhidyate // 1.79 //

indriyasyaiva saṃskāraḥ $ śabdasyaivobhayasya vā & kriyate dhvanibhir vādās % trayo 'bhivyaktivādinām // 1.80 //

indriyasyaiva saṃskāraḥ $ samādhānāñjanādibhiḥ & viṣayasya tu saṃskāras % tadgandhapratipattaye // 1.81 //

cakṣuṣaḥ prāpyakāritve $ tejasā tu dvayor api & viṣayendriyayor iṣṭaḥ % saṃskāraḥ sa kramo dhvaneḥ // 1.82 //

sphoṭarūpāvibhāgena $ dhvaner grahaṇam iṣyate & kaiś cid dhvanir asaṃvedyaḥ % svatantro 'nyaiḥ prakalpitaḥ // 1.83 //

yathānuvākaḥ śloko vā $ soḍhatvam upagacchati & āvṛttyā na tu sa granthaḥ % pratyāvṛtti nirūpyate // 1.84 //

pratyayair anupākhyeyair $ grahaṇānuguṇais tathā & dhvaniprakāśite śabde % svarūpam avadhāryate // 1.85 //

nādair āhitabījāyām $ antyena dhvaninā saha & āvṛttaparipākāyāṃ % buddhau śabdo 'vadhāryate // 1.86 //

asataś cāntarāle yāñ $ śabdān astīti manyate & pratipattur aśaktiḥ sā % grahaṇopāya eva saḥ // 1.87 //

bhedānukāro jñānasya $ vācaś copaplavo dhruvaḥ & kramopasṛṣṭarūpā vāg % jñānaṃ jñeyavyapāśrayam // 1.88 //

[jñeyena na vinā jñānaṃ $ vyavahāre 'vatiṣṭhate & nālabdhakramayā vācā % kaś cid artho 'bhidhīyate] // 1.89 //

yathādyasaṃkhyāgrahaṇam $ upāyaḥ pratipattaye & saṃkhyāntarāṇāṃ bhede 'pi % tathā śabdāntaraśrutiḥ // 1.90 //

pratyekaṃ vyañjakā bhinnā $ varṇavākyapadeṣu ye & teṣām atyantabhede 'pi % saṃkīrṇā iva śaktayaḥ // 1.91 //

yathaiva darśanaiḥ pūrvair $ dūrāt saṃtamase 'pi vā & anyathākṛtya viṣayam % anyathaivādhyavasyati // 1.92 //

vyajyamāne tathā vākye $ vākyābhivyaktihetubhiḥ & bhāgāvagraharūpeṇa % pūrvaṃ buddhiḥ pravartate // 1.93 //

yathānupūrvīniyamo $ vikāre kṣīrabījayoḥ & tathaiva pratipattṝṇāṃ % niyato buddhiṣu kramaḥ // 1.94 //

bhāgavatsv api teṣv eva $ rūpabhedo dhvaneḥ kramāt & nirbhāgeṣv abhyupāyo vā % bhāgabhedaprakalpanam // 1.95 //

anekavyaktyabhivyaṅgyā $ jātiḥ sphoṭa iti smṛtā & kaiś cid vyaktaya evāsyā % dhvanitvena prakalpitāḥ // 1.96 //

avikārasya śabdasya $ nimittair vikṛto dhvaniḥ & upalabdhau nimittatvam % upayāti prakāśavat // 1.97 //

na cānityeṣv abhivyaktir $ niyamena vyavasthitā & āśrayair api nityānāṃ % jātīnāṃ vyaktir iṣyate // 1.98 //

deśādibhiś ca saṃbandho $ dṛṣṭaḥ kāyavatām api & deśabhedavikalpe 'pi % na bhedo dhvaniśabdayoḥ // 1.99 //

grahaṇagrāhyayoḥ siddhā $ yogyatā niyatā yathā & vyaṅgyavyañjakabhāve 'pi % tathaiva sphoṭanādayoḥ // 1.100 //

sadṛśagrahaṇānāṃ ca $ gandhādīnāṃ prakāśakam & nimittaṃ niyataṃ loke % pratidravyam avasthitam // 1.101 //

prakāśakānāṃ bhedāṃś ca $ prakāśyo 'rtho 'nuvartate & tailodakādibhede tat % pratyakṣaṃ pratibimbake // 1.102 //

viruddhaparimāṇeṣu $ vajrādarśatalādiṣu & parvatādisarūpāṇāṃ % bhāvānāṃ nāsti saṃbhavaḥ // 1.103 //

tasmād abhinnakāleṣu $ varṇavākyapadādiṣu & vṛttikālaḥ svakālaś ca % nādabhedād vibhajyate // 1.104 //

yaḥ saṃyogavibhāgābhyāṃ $ karaṇair upajanyate & sa sphoṭaḥ śabdajāḥ śabdā % dhvanayo 'nyair udāhṛtāḥ // 1.105 //

alpe mahati vā śabde $ sphoṭakālo na bhidyate & paras tu śabdasaṃtānaḥ % pracayāpacayātmakaḥ // 1.106 //

dūrāt prabheva dīpasya $ dhvanimātraṃ tu lakṣyate & ghaṇṭādīnāṃ ca śabdeṣu % vyakto bhedaḥ sa dṛśyate // 1.107 //

dravyābhighātāt pracitau $ bhinnau dīrghaplutāv api & kampe tūparate jātā % nādā vṛtter viśeṣakāḥ // 1.108 //

anavasthitakampe 'pi $ karaṇe dhvanayo 'pare & sphoṭād evopajāyante % jvālā jvālāntarād iva // 1.109 //

vāyor aṇūnāṃ jñānasya $ śabdatvāpattir iṣyate & kaiś cid darśanabhedo hi % pravādeṣv anavasthitaḥ // 1.110 //

[labdhakriyaḥ prayatnena $ vaktur icchānuvartinā & sthāneṣv abhihato vāyuḥ % śabdatvaṃ pratipadyate // 1.111 //

tasya kāraṇasāmarthyād $ vegapracayadharmaṇaḥ & saṃnipātād vibhajyante % sāravatyo 'pi mūrtayaḥ // 1.112 //

aṇavaḥ sarvaśaktitvād $ bhedasaṃsargavṛttayaḥ & chāyātapatamaḥśabda- % bhāvena pariṇāminaḥ // 1.113 //

svaśaktau vyajyamānāyāṃ $ prayatnena samīritāḥ & abhrāṇīva pracīyante % śabdākhyāḥ paramāṇavaḥ // 1.114 //

athāyam āntaro jñātā $ sūkṣmavāgātmani sthitaḥ & vyaktaye svasya rūpasya % śabdatvena vivartate // 1.115 //

sa manobhāvam āpadya $ tejasā pākam āgataḥ & vāyum āviśati prāṇam % athāsau samudīryate // 1.116 //

antaḥkaraṇatattvasya $ vāyur āśrayatāṃ gataḥ & taddharmeṇa samāviṣṭas % tejasaiva vivartate // 1.117 //

vibhajan svātmano granthīñ $ śrutirūpaiḥ pṛthagvidhaiḥ & prāṇo varṇān abhivyajya % varṇeṣv evopalīyate // 1.118 //

ātmā buddhyā samarthyārthān $ mano yuṅkte vivakṣayā & manaḥ kāyāgnim āhanti % sa prerayati mārutam] // 1.119 //

ajasravṛttir yaḥ śabdaḥ $ sūkṣmatvān nopalabhyate & vyajanād vāyur iva sa % svanimittāt pratīyate // 1.120 //

tasya prāṇe ca yā śaktir $ yā ca buddhau vyavasthitā & vivartamānā sthāneṣu % saiṣā bhedaṃ prapadyate // 1.121 //

śabdeṣv evāśritā śaktir $ viśvasyāsya nibandhanī & yannetraḥ pratibhātmāyaṃ % bhedarūpaḥ pratāyate // 1.122 //

śabdādibhedaḥ śabdena $ vyākhyāto rūpyate yataḥ & tasmād arthavidhāḥ sarvāḥ % śabdamātrāsu niśritāḥ // 1.123 //

śabdasya pariṇāmo 'yam $ ity āmnāyavido viduḥ & chandobhya eva prathamam % etad viśvaṃ pravartate // 1.124 //

vibhajya bahudhātmānaṃ $ sa cchandasyaḥ prajāpatiḥ & chandomayībhir mātrābhir % bahudhaiva viveśa tam // 1.125 //

sādhvī vāg bhūyasī yeṣu $ puruṣeṣu vyavasthitā & adhikaṃ vartate teṣu % puṇyaṃ rūpaṃ prajāpateḥ // 1.126 //

prājāpatyaṃ mahat tejas $ tatpātrair iva saṃvṛtam & śarīrabhede viduṣāṃ % svāṃ yonim upadhāvati // 1.127 //

yad etan maṇḍalaṃ bhāsvad $ dhāma citrasya rādhasaḥ & tadbhāvam abhisaṃbhūya % vidyāyāṃ pravilīyate // 1.128 //

itikartavyatā loke $ sarvā śabdavyapāśrayā & yāṃ pūrvāhitasaṃskāro % bālo 'pi pratipadyate // 1.129 //

yaḥ karaṇavinyāsaḥ $ prāṇasyordhvaṃ samīraṇam & sthānānām abhighātaś ca % na vinā śabdabhāvanām // 1.130 //

na so 'sti pratyayo loke $ yaḥ śabdānugamād ṛte & anuviddham iva jñānaṃ % sarvaṃ śabdena bhāsate // 1.131 //

vāgrūpatā ced utkrāmed $ avabodhasya śāśvatī & na prakāśaḥ prakāśeta % sā hi pratyavamarśinī // 1.132 //

sā sarvavidyāśilpānāṃ $ kalānāṃ copabandhanī & tadvaśād abhiniṣpannaṃ % sarvaṃ vastu vibhajyate // 1.133 //

saiṣā saṃsāriṇāṃ saṃjñā $ bahir antaś ca vartate & tanmātrām avyatikrāntaṃ % caitanyaṃ sarvajātiṣu // 1.134 //

arthakriyāsu vāk sarvān $ samīhayati dehinaḥ & tadutkrāntau visaṃjño 'yaṃ % dṛśyate kāṣṭhakuḍyavat // 1.135 //

bhedodgrāhavivartena $ labdhākāraparigrahā & āmnātā sarvavidyāsu % vāg eva prakṛtiḥ parā // 1.136 //

ekatvam anatikrāntā $ vāṅnetrā vāṅnibandhanāḥ & pṛthak pratyavabhāsante % vāgvibhāgā gavādayaḥ // 1.137 //

ṣaḍdvārāṃ ṣaḍadhiṣṭhānāṃ $ ṣaṭprabodhāṃ ṣaḍavyayām & te mṛtyum ativartante % ye vai vācam upāsate // 1.138 //

pravibhāge yathā kartā $ tayā kārye pravartate & avibhāge tathā saiva % kāryatvenāvatiṣṭhate // 1.139 //

pravibhajyātmanātmānaṃ $ sṛṣṭvā bhāvān pṛthagvidhān & sarveśvaraḥ sarvamayaḥ % svapne bhoktā pravartate // 1.140 //

svamātrā paramātrā vā $ śrutyā prakramyate yathā & tathaiva rūḍhatām eti % tayā hy artho vidhīyate // 1.141 //

atyantam atathābhūte $ nimitte śrutyapāśrayāt & dṛśyate 'lātacakrādau % vastvākāranirūpaṇā // 1.142 //

api prayoktur ātmānaṃ $ śabdam antar avasthitam & prāhur mahāntam ṛṣabhaṃ % yena sāyujyam iṣyate // 1.143 //

tasmād yaḥ śabdasaṃskāraḥ $ sā siddhiḥ paramātmanaḥ & tasya pravṛttitattvajñas % tad brahmāmṛtam aśnute // 1.144 //

prāṇavṛttim atikrānte $ vācas tattve vyavasthitaḥ & kramasaṃhārayogena % saṃhṛtyātmānam ātmani // 1.145 //

vācaḥ saṃskāram ādhāya $ vācaṃ jñāne niveśya ca & vibhajya bandhanāny asyāḥ % kṛtvā tāṃ chinnabandhanām // 1.146 //

jyotir āntaram āsādya $ cchinnagranthiparigrahaḥ & kāraṇajyotiṣaikatvaṃ % chittvā granthīn pravartate // 1.147 //

na jātv akartṛkaṃ kaś cid $ āgamaṃ pratipadyate & bījaṃ sarvāgamāpāye % trayy evāto vyavasthitā // 1.148 //

astaṃ yāteṣu vādeṣu $ kartṛṣv anyeṣv asatsv api & śrutismṛtyuditaṃ dharmaṃ % loko na vyativartate // 1.149 //

jñāne svābhāvike nārthaḥ $ śāstraiḥ kaś ca na vidyate & dharmo jñānasya hetuś cet % tasyāmnāyo nibandhanam // 1.150 //

vedaśāstrāvirodhī ca $ tarkaś cakṣur apaśyatām & rūpamātrād dhi vākyārthaḥ % kevalaṃ nātitiṣṭhati // 1.151 //

sato 'vivakṣā pārārthyaṃ $ vyaktir arthasya laiṅgikī & iti nyāyo bahuvidhas % tarkeṇa pravibhajyate // 1.152 //

śabdānām eva sā śaktis $ tarko yaḥ puruṣāśrayaḥ & sa śabdānugato nyāyo % 'nāgameṣv anibandhanaḥ // 1.153 //

yad udumbaravarṇānāṃ $ ghaṭīnāṃ maṇḍalaṃ mahat & pītaṃ na gamayet svargaṃ % kiṃ tat kratugataṃ nayet // 1.154 //

rūpādayo yathā dṛṣṭāḥ $ pratyarthaṃ yataśaktayaḥ & śabdās tathaiva dṛśyante % viṣāpaharaṇādiṣu // 1.155 //

yathaiṣāṃ tatra sāmarthyaṃ $ dharme 'py evaṃ pratīyatām & sādhūnāṃ sādhubhis tasmād % vācyam abhyudayārthinām // 1.156 //

sarvo 'dṛṣṭaphalān arthān $ āgamāt pratipadyate & viparītaṃ ca sarvatra % śakyate vaktum āgame // 1.157 //

sādhutvajñānaviṭayā $ seyaṃ vyākaraṇasmṛtiḥ & avicchedena śiṣṭānām % idaṃ smṛtinibandhanam // 1.158 //

vaikharyā madhyamāyāś ca $ paśyantyāś caitad adbhutam & anekatīrthabhedāyās % trayyā vācaḥ paraṃ padam // 1.159 //

gaur iva prakṣaraty ekā $ rasam uttamaśālinī & divyādivyena rūpeṇa % bhāratī gauḥ śucismitā // 1.160 //

etayor antaraṃ paśya $ sūkṣmayoḥ spandamānayoḥ & prāṇāpānāntare nityam % ekā sarvasya tiṣṭhati // 1.161 //

anyā tv apreryamāṇaiva $ vinā prāṇena vartate & jāyate hi tataḥ prāṇo % vācam āpyāyayan punaḥ // 1.162 //

prāṇenāpyāyitā saivaṃ $ vyavahāranibandhanī & sarvasyocchvāsam āsādya % na vāg vadati karhi cit // 1.163 //

ghoṣiṇī jātanirghoṣā $ aghoṣā ca pravartate & tayor api ca ghoṣiṇyā % nirghoṣaiva garīyasī // 1.164 //

sthāneṣu vivṛte vāyau $ kṛtavarṇaparigrahā & vaikharī vāk prayoktṝṇāṃ % prāṇavṛttinibandhanā // 1.165 //

kevalaṃ buddhyupādāna- $ kramarūpānupātinī & prāṇavṛttim atikramya % madhyamā vāk pravartate // 1.166 //

avibhāgā tu paśyantī $ sarvataḥ saṃhṛtakramā & svarūpajyotir evāntaḥ % sūkṣmā vāg anapāyinī // 1.167 //

pīyūṣāpūryamāṇāpi $ nityam āgantubhir malaiḥ & antyā kaleva somasya % nātyantam abhibhūyate // 1.168 //

yasyāṃ dṛṣṭasvarūpāyām $ adhikāro nivartate & puruṣe ṣoḍaśakale % tām āhur amṛtāṃ kalām // 1.169 //

prāptoparāgarūpā sā $ viplavair anuṣaṅgibhiḥ & vaikharī sattvamātreva % guṇair na vyavakīryate // 1.170 //

tadvibhāgāvibhāgābhyāṃ $ kriyamāṇam avasthitam & svabhāvajñais tu bhāvānāṃ % dṛśyante śabdaśaktayaḥ // 1.171 //

anādim avyavacchinnāṃ $ śrutim āhur akartṛkām & śiṣṭair nibadhyamānā tu % na vyavacchidyate smṛtiḥ // 1.172 //

avibhāgād vivṛttānām $ abhikhyā svapnavac chrutau & bhāvatattvaṃ tu vijñāya % liṅgebhyo vihitā smṛtiḥ // 1.173 //

kāyavāgbuddhiviṣayā $ ye malāḥ samavasthitāḥ & cikitsālakṣaṇādhyātma- % śāstrais teṣāṃ viśuddhayaḥ // 1.174 //

śabdaḥ saṃskārahīno yo $ gaur iti prayuyukṣyate & tam apabhraṃśam icchanti % viśiṣṭārthaniveśinam // 1.175 //

asvagoṇyādayaḥ śabdāḥ $ sādhavo viṣayāntare & nimittabhedāt sarvatra % sādhutvaṃ ca vyavasthitam // 1.176 //

te sādhuṣv anumānena $ pratyayotpattihetavaḥ & tādātmyam upagamyeva % śabdārthasya prakāśakāḥ // 1.177 //

na śiṣṭair anugamyante $ paryāyā iva sādhavaḥ & te yataḥ smṛtiśāstreṇa % tasmāt sākṣād avācakāḥ // 1.178 //

aṃbvaṃbv iti yathā bālaḥ $ śikṣamāṇo 'pabhāṣate & avyaktaṃ tadvidāṃ tena % vyaktau bhavati niścayaḥ // 1.179 //

evaṃ sādhau prayoktavye $ yo 'pabhraṃśaḥ prayujyate & tena sādhuvyavahitaḥ % kaś cid artho 'bhidhīyate // 1.180 //

pāraṃparyād apabhraṃśā $ viguṇeṣv abhidhātṛṣu & prasiddhim āgatā yena % teṣāṃ sādhur avācakaḥ // 1.181 //

daivī vāg vyatikīrṇeyam $ aśaktair abhidhātṛbhiḥ & anityadarśināṃ tv asmin % vāde buddhiviparyayaḥ // 1.182 //

ubhayeṣām avicchedād $ anyaśabdavivakṣayā & yo 'nyaḥ prayujyate śabdo % na so 'rthasyābhidhāyakaḥ // 1.183 //

// iti bhartṛharikṛte vākyapadīye brahmakāṇḍaṃ samāptam //

2. Vākyakāṇḍam

ākhyātaṃ śabdasaṃghāto $ jātiḥ saṃghātavartinī & eko 'navayavaḥ śabdaḥ % kramo buddhyanusaṃhṛtiḥ // 2.1 //

padam ādyaṃ pṛthak sarvaṃ $ padaṃ sāpekṣam ity api & vākyaṃ prati matir bhinnā % bahudhā nyāyadarśinām // 2.2 //

nighātādivyavasthārthaṃ $ śāstre yat paribhāṣitam & sākāṅkṣāvayavaṃ tena % na sarvaṃ tulyalakṣaṇam // 2.3 //

sākāṅkṣāvayavaṃ bhede $ parānākāṅkṣaśabdakam & karmapradhānaṃ guṇavad % ekārthaṃ vākyam ucyate // 2.4 //

saṃbodhanapadaṃ yac ca $ tat kriyāyā viśeṣakam & vrajāni devadatteti % nighāto 'tra tathā sati // 2.5 //

yathānekam api ktvāntaṃ $ tiṅantasya viśeṣakam & tathā tiṅantaṃ tatrāhus % tiṅantasya viśeṣakam // 2.6 //

yathaika eva sarvārtha- $ prakāśaḥ pravibhajyate & dṛśyabhedānukāreṇa % vākyārthāvagamas tathā // 2.7 //

citrasyaikasya rūpasya $ yathā bhedanidarśanaiḥ & nīlādibhiḥ samākhyānaṃ % kriyate bhinnalakṣaṇaiḥ // 2.8 //

tathaivaikasya vākyasya $ nirākāṅkṣasya sarvataḥ & śabdāntaraiḥ samākhyānaṃ % sākāṅkṣair anugamyate // 2.9 //

yathā pade vibhajyante $ prakṛtipratyayādayaḥ & apoddhāras tathā vākye % padānām upapadyate // 2.10 //

varṇāntarasarūpatvaṃ $ varṇabhāgeṣu dṛśyate & padāntarasarūpāś ca % padabhāgā iva sthitāḥ // 2.11 //

bhāgair anarthakair yuktā $ vṛṣabhodakayāvakāḥ & anvayavyatirekau tu % vyavahāranibandhanam // 2.12 //

śabdasya na vibhāgo 'sti $ kuto 'rthasya bhaviṣyati & vibhāgaiḥ prakriyābhedam % avidvān pratipadyate // 2.13 //

brāhmaṇārtho yathā nāsti $ kaś cid brāhmaṇakambale & devadattādayo vākye % tathaiva syur anarthakāḥ // 2.14 //

sāmānyārthas tirobhūto $ na viśeṣe 'vatiṣṭhate & upāttasya kutas tyāgo % nivṛttaḥ kvāvatiṣṭhatām // 2.15 //

aśābdo yadi vākyārthaḥ $ padārtho 'pi tathā bhavet & evaṃ sati ca saṃbandhaḥ % śabdasyārthena hīyate // 2.16 //

viśeṣaśabdāḥ keṣāṃ cit $ sāmānyapratirūpakāḥ & śabdāntarābhisaṃbandhād % vyajyante pratipattṛṣu // 2.17 //

teṣāṃ tu kṛtsno vākyārthaḥ $ pratibhedaṃ samāpyate & vyaktopavyañjanā siddhir % arthasya pratipattṛṣu // 2.18 //

sa vyaktaḥ kramavāñ śabda $ upāṃśu yam adhīyate & akramas tu vitatyeva % buddhir yatrāvatiṣṭhate // 2.19 //

yathotkṣepaviśeṣe 'pi $ karmabhedo na gṛhyate & āvṛttau vyajyate jātiḥ % karmabhir bhramaṇādibhiḥ // 2.20 //

varṇavākyapadeṣv evaṃ $ tulyopavyañjanā śrutiḥ & atyantabhede tattvasya % sarūpeva pratīyate // 2.21 //

nityeṣu ca kutaḥ pūrvaṃ $ paraṃ vā paramārthataḥ & ekasyaiva tu sā śaktir % yad evam avabhāsate // 2.22 //

ciraṃ kṣipram iti jñāne $ kālabhedād ṛte yathā & bhinnakāle prakāśete sa % dharmo hrasvadīrghayoḥ // 2.23 //

na nityaḥ kramamātrābhiḥ $ kālo bhedam ihārhati & vyāvartinīnāṃ mātrāṇām % abhāve kīdṛśaḥ kramaḥ // 2.24 //

tābhyo yā jāyate buddhir $ ekā sā bhāgavarjitā & sā hi svaśaktyā bhinneva % kramapratyavamarśinī // 2.25 //

kramollekhānuṣaṅgeṇa $ tasyāṃ yad bījam āhitam & tattvanānātvayos tasya % niruktir nāvatiṣṭhate // 2.26 //

bhāvanāsamaye tv etat $ kramasāmarthyam akramam & vyāvṛttabhedo yenārtho % bhedavān upalabhyate // 2.27 //

adāni vākye tāny eva $ varṇās te ca pade yadi & varṇeṣu varṇabhāgānāṃ % bhedaḥ syāt paramāṇuvat // 2.28 //

bhāgānām anupaśleṣān $ na varṇo na padaṃ bhavet & teṣām avyapadeśyatvāt % kim anyad vyapadiśyatām // 2.29 //

d antaḥśabdatattvaṃ tu $ bhāgair ekaṃ prakāśitam & m āhur apare śabdaṃ % tasya vākye tathaikatām // 2.30 //

thabhāgais tathā teṣām $ āntaro 'rthaḥ prakāśyate & asyaivātmano bhedau % śabdārthāv apṛthaksthitau // 2.31 //

prakāśakaprakāśyatvaṃ $ kāryakāraṇarūpatā & antarmātrātmanas tasya % śabdatattvasya sarvadā // 2.32 //

tasyaivāstitvanāstitve $ sāmarthye samavasthite & akrame kramanirbhāse % vyavahāranibandhane // 2.33 //

saṃpratyayapramāṇatvāt $ padārthāstitvakalpane & padārthābhyuccaye tyāgād % ānarthakyaṃ prasajyate // 2.34 //

rājaśabdena rājārtho $ bhinnarūpeṇa gamyate & vṛttāv ākhyātasadṛśaṃ % padam anyat prayujyate // 2.35 //

yathāśvakarṇa ity ukte $ vinaivāśvena gamyate & kaś cid eva viśiṣṭo 'rthaḥ % sarveṣu pratyayas tathā // 2.36 //

vākyeṣv arthāntaragateḥ $ sādṛśyaparikalpane & keṣāṃ cid rūḍhiśabdatvaṃ % śāstra evānugamyate // 2.37 //

upādāyāpi ye heyās $ tān upāyān pracakṣate & upāyānāṃ ca niyamo % nāvaśyam avatiṣṭhate // 2.38 //

arthaṃ kathaṃ cit puruṣaḥ $ kaś cit saṃpratipadyate & saṃsṛṣṭā vā vibhaktā vā % bhedā vākyanibandhanāḥ // 2.39 //

so 'yam ity abhisaṃbandho $ buddhyā prakramyate yadā & vākyārthasya tadaiko 'pi % varṇaḥ pratyāyakaḥ kva cit // 2.40 //

kevalena padenārtho $ yāvān evābhidhīyate & vākyasthaṃ tāvato 'rthasya % tad āhur abhidhāyakam // 2.41 //

saṃbandhe sati yat tv anyad $ ādhikyam upajāyate & vākyārtham eva taṃ prāhur % anekapadasaṃśrayam // 2.42 //

sa tv anekapadastho 'pi $ pratibhedaṃ samāpyate & jātivat samudāye 'pi % saṃkhyāvat kalpyate 'paraiḥ // 2.43 //

sarvabhedānuguṇyaṃ tu $ sāmānyam apare viduḥ & tad arthāntarasaṃsargād % bhajate bhedarūpatām // 2.44 //

bhedān ākāṅkṣatas tasya $ yā pariplavamānatā & avacchinatti saṃbandhas % tāṃ viśeṣe niveśayan // 2.45 //

kāryānumeyaḥ saṃbandho $ rūpaṃ tasya na vidyate & asattvabhūtam atyantam % atas taṃ pratijānate // 2.46 //

niyataṃ sādhane sādhyaṃ $ kriyā niyatasādhanā & sa saṃnidhānamātreṇa % niyamaḥ saṃprakāśate // 2.47 //

guṇabhāvena sākāṅkṣaṃ $ tatra nāma pravartate & sādhyatvena nimittāni % kriyāpadam apekṣate // 2.48 //

santa eva viśeṣā ye $ padārtheṣu vyavasthitāḥ & te kramād anugamyante % na vākyam abhidhāyakam // 2.49 //

śabdānāṃ kramamātre ca $ nānyaḥ śabdo 'sti vācakaḥ & kramo hi dharmaḥ kālasya % tena vākyaṃ na vidyate // 2.50 //

ye ca saṃbhavino bhedāḥ $ padārtheṣv avibhāvitāḥ & saṃnidhāne vyajyante % na tu varṇeṣv ayaṃ kramaḥ // 2.51 //

varṇānāṃ ca padānāṃ ca $ kramamātraniveśinī & padākhyā vākyasaṃjñā ca % śabdatvaṃ neṣyate tayoḥ // 2.52 //

samāne 'pi tu śabdatve $ dṛṣṭaḥ saṃpratyayaḥ padāt & prativarṇaṃ tv asau nāsti % padasyārtham ato viduḥ // 2.53 //

yathā sāvayavā varṇā $ vinā vācyena kena cit & arthavantaḥ samuditā % vākyam apy evam iṣyate // 2.54 //

anarthakāny apāyatvāt $ padārthenārthavanti vā & krameṇoccaritāny āhur % vākyārthaṃ bhinnalakṣaṇam // 2.55 //

nityatve samudāyānāṃ $ jāter vā parikalpane & ekasyaikārthatām āhur % vākyasyāvyabhicāriṇīm // 2.56 //

abhedapūrvakā bhedāḥ $ kalpitā vākyavādibhiḥ & bhedapūrvān abhedāṃs tu % manyante padadarśinaḥ // 2.57 //

padaprakṛtibhāvaś ca $ vṛttibhedena varṇyate & padānāṃ saṃhitā yoniḥ % saṃhitā vā padāśrayā // 2.58 //

padāmnāyaś ca yady anyaḥ $ saṃhitāyā nidarśakaḥ & nityas tatra kathaṃ kāryaṃ % padaṃ lakṣaṇadarśanāt // 2.59 //

prativarṇam asaṃvedyaḥ $ padārthapratyayo yathā & padeṣv evam asaṃvedyaṃ % vākyārthasya nirūpaṇam // 2.60 //

vākyārthaḥ saṃniviśate $ padeṣu sahavṛttiṣu & yathā tathaiva varṇeṣu % padārthaḥ sahavṛttiṣu // 2.61 //

sūkṣmaṃ grāhyaṃ yathānyena $ saṃsṛṣṭaṃ saha gṛhyate & varṇo 'py anyena varṇena % saṃbaddho vācakas tathā // 2.62 //

padasyoccāraṇād artho yathā $ kaś cin nirūpyate & varṇānām api sāṃnidhyāt % tathā so 'rthaḥ pratīyate // 2.63 //

prāptasya yasya sāmarthyān $ niyamārthā punaḥ śrutiḥ & tenātyantaṃ viśeṣeṇa % sāmānyaṃ yadi bādhyate // 2.64 //

yajeteti tato dravyaṃ $ prāptaṃ sāmarthyalakṣaṇam & vrīhiśrutyā nivarteta % na syāt pratinidhis tathā // 2.65 //

tasmād vrīhitvam adhikaṃ $ vrīhiśabdaḥ prakalpayet & dravyatvam aviruddhatvāt % prāptyarthaḥ san na bādhate // 2.66 //

tena cāpi vyavacchinne $ dravyatve sahacāriṇi & asaṃbhavād viseṣāṇaṃ % tatrānyeṣam adarsanam // 2.67 //

na ca sāmānyavat sarve $ kriyāśabdena lakṣitāḥ & viśeṣā na hi sarveṣāṃ % satāṃ śabdo 'bhidhāyakaḥ // 2.68 //

śuklādayo guṇāḥ santo $ yathā tatrāvivakṣitāḥ & tathāvivakṣā bhedānaṃ % dravyatvasahacāriṇām // 2.69 //

asaṃnidhau pratinidhir $ mā bhūn nityasya karmaṇaḥ & kāmyasya vā pravṛttasya % lopa ity upapadyate // 2.70 //

viśiṣṭaiva kriyā yena $ vākyārthaḥ parikalpyate & dravyābhāve pratinidhau % tasya tat syāt kriyāntaram // 2.71 //

nirjñātārthaṃ padaṃ yac ca $ tadarthe pratipādite & pikādi yad avijñātaṃ tat % kim ity anuyujyate // 2.72 //

sāmarthyaprāpitaṃ yac ca $ vyaktyartham anuṣajyate & śrutir evānuṣaṅgeṇa % bādhikā liṅgavākyayoḥ // 2.73 //

aprāpto yas tu śuklādiḥ $ saṃnidhānena gamyate & sa yatnaprāpito vākye % śrutidharmavilakṣaṇaḥ // 2.74 //

abhinnam eva vākyaṃ tu $ yady abhinnārtham iṣyate & tat sarvaṃ śrutibhūtatvān % na śrutyaiva virotsyate // 2.75 //

vākyānāṃ samudāyaś ca $ ya ekārthaprasiddhaye & sākāṅkṣāvayavas tatra % vākyārtho 'pi na vidyate // 2.76 //

prāsaṅgikam idaṃ kāryam $ idaṃ tantreṇa labhyate & idam āvṛttibhedābhyām % atra bādhasamuccayau // 2.77 //

ūho 'smin viṣaye nyāyyaḥ $ saṃbandho 'sya na bādhyat & sāmānyasyātideśo 'yaṃ % viśeṣo 'trātidiśyate // 2.78 //

arthitvam atra sāmarthyam $ asminn artho na bhidyate & śāstrāt prāptādhikāro 'yaṃ % vyudāso 'sya kriyāntare // 2.79 //

iyaṃ śrutyā kramaprāptir $ iyam uccāraṇād iti & kramo 'yam atra balavān % asmiṃs tu na vivakṣitaḥ // 2.80 //

idaṃ parāṅgaiḥ saṃbaddham $ aṅgānām aprayojakam & prayojakam idaṃ teṣām % atredaṃ nāntarīyakam // 2.81 //

idaṃ pradhānaṃ śeṣo 'yaṃ $ viniyogakramas tv ayam & sākṣād asyopakārīdam % idam ārād viśeṣakam // 2.82 //

śaktivyāpārabhedo 'smin $ phalam atra tu bhidyate & saṃbandhāj jñānabhedo 'yaṃ % bhedas tatrāvivakṣitaḥ // 2.83 //

prasajyapratiṣedho 'yaṃ $ paryudāso 'yam atra tu & idaṃ gauṇam idaṃ mukhyaṃ % vyāpīdaṃ guru laghv idam // 2.84 //

bhedenāṅgāṅgibhāvo 'sya $ bahudhedaṃ vikalpyate & idaṃ niyamyate 'syātra % yogyatvam upajāyate // 2.85 //

asya vākyāntare dṛṣṭāl $ liṅgād bhedo 'numīyate & ayaṃ śabdair apoddhṛtya % padārthaḥ pravibhajyate // 2.86 //

iti vākyeṣu ye dharmāḥ $ padārthopanibandhanāḥ & te sarve na prakalperan % padaṃ cet syād avācakam // 2.87 //

avibhakte 'pi vākyārthe $ śaktibhedād apoddhṛte & vākyāntaravibhāgena % yathoktaṃ na virudhyate // 2.88 //

yathaivaikasya gandhasya $ bhedena parikalpanā & puṣpādiṣu tathā vākye 'py % arthabhedo 'bhidhīyate // 2.89 //

gavaye narasiṃhe cāpy $ ekajñānādṛte yathā & bhāgaṃ jātyantarasyaiva % sadṛśaṃ pratipadyate // 2.90 //

aprasiddhaṃ tu yaṃ bhāgam $ adṛṣṭam anupaśyati & tāvaty asaṃvidaṃ mūḍhaḥ % sarvatra pratipadyate // 2.91 //

tathā pikādiyogena vākye $ 'tyantavilakṣaṇe & sadṛśasyaiva saṃjñānam % asato 'rthasya manyate // 2.92 //

ekasya bhāge sādṛśyaṃ $ bhāge bhedaś ca lakṣyate & nirbhāgasya prakāśasya % nirbhāgeṇaiva cetasā // 2.93 //

tathaiva bhāge sādṛśyaṃ $ bhāge bhedo 'vasīyate & bhāgābhāve 'pi vākyānām % atyantaṃ bhinnadharmaṇām // 2.94 //

rūpanāśe padānāṃ syāt $ kathaṃ cāvadhikalpanā & agṛhītāvadhau śabde % kathaṃ cārtho vivicyate // 2.95 //

saṃsarga iva rūpāṇāṃ $ śabde 'nyatra vyavasthitaḥ & nānārūpeṣu tad rūpaṃ % tantreṇāparam iṣyate // 2.96 //

tasminn abhede bhedānāṃ $ saṃsarga upavartate & rūpaṃ rūpāntarāt tasmād % ananyat pravibhajyate // 2.97 //

śāstre pratyāyakasyāpi $ kva cid ekatvam āśritam & pratyāyyena kva cid bhedo % grahaṇagrāhyayoḥ sthitaḥ // 2.98 //

ū ity abhedam āśritya $ yathāsaṃkhyaṃ prakalpitam & lṛluṭor grahaṇe bhedo % grāhyābhyāṃ saha kalpitaḥ // 2.99 //

yasyety etad aṇo rūpaṃ $ saṃjñinām abhidhāyakam & na hi pratīyamānena % grahaṇasyāsti saṃbhavaḥ // 2.100 //

ū ity etad abhinnaṃ ca $ bhinnavākyanibandhanam & bhedena grahaṇaṃ yasya % pararūpam iva dvayoḥ // 2.101 //

plutasyāṅgavivṛddhiṃ ca $ samāhāram acos tathā & vyudasyatā punar bhedaḥ % śabdeṣv atyantam āśritaḥ // 2.102 //

ardharcādiṣu śabdeṣu $ rūpabhedaḥ kramād yathā & tantrāt tathaikaśabdatve % bhinnānāṃ śrutir anyathā // 2.103 //

saṃhitāviṣaye varṇāḥ $ svarūpeṇāvikāriṇaḥ & śabdāntaratvaṃ yāntīva % śaktyantaraparigrahāt // 2.104 //

indriyādivikāreṇa $ dṛṣṭaṃ grāhyeṣu vastuṣu & ātmatyāgād ṛte bhinnaṃ % grahaṇaṃ sa kramaḥ śrutau // 2.105 //

abhidhānakriyābhedāc $ chabdeṣv avikṛteṣv api & rūpam atyantabhedena % tad evaikaṃ prakāśate // 2.106 //

ṛco vā gītimātraṃ vā $ sāma dravyāntaraṃ na tu & gītibhedāt tu gṛhyante % tā eva vikṛtā ṛcaḥ // 2.107 //

upāyāc chrutisaṃhāre $ bhinnānām ekaśeṣiṇām & antreṇoccāraṇe teṣāṃ % śāstre sādhutvam ucyate // 2.108 //

parigṛhya śrutiṃ caikāṃ $ rūpabhedavatām api & tantreṇoccāraṇaṃ kāryam % anyathā te na sādhavaḥ // 2.109 //

sarūpāṇāṃ ca vākyānāṃ $ śāstreṇāpratipāditam & tantreṇoccāraṇād ekaṃ % rūpaṃ sādhūpalabhyate // 2.110 //

ekasyānekarūpatvaṃ $ nālikādiparigrahāt & yathā tathaiva tantrāt syād % bahūnām ekarūpatā // 2.111 //

yathā padasarūpāṇāṃ $ vākyānāṃ saṃbhavaḥ pṛthak & tathā vākyāntarābhāve % syād eṣāṃ pṛthagarthatā // 2.112 //

abhidheyaḥ padasyārtho $ vākyasyārthaḥ prayojanam & yasya tasya na saṃbandho % vākyānām upapadyate // 2.113 //

tatra kriyāpadāny eva $ vyapekṣante parasparam & kriyāpadānuṣaktas tu % saṃbandho 'tha pratīyate // 2.114 //

āvṛttir anuvādo vā $ padārthavyaktikalpane & pratyekaṃ tu samāpto 'rthaḥ % sahabhūteṣu vartate // 2.115 //

avikalpitavākyārthe $ vikalpā bhāvanāśrayāḥ & atrādhikaraṇe vādāḥ % pūrveṣāṃ bahudhā matāḥ // 2.116 //

abhyāsāt pratibhāhetuḥ $ sarvaḥ śabdo 'paraiḥ smṛtaḥ & bālānāṃ ca tiraścāṃ ca % yathārthapratipādane // 2.117 //

anāgamaś ca so 'bhyāsaḥ $ samayaḥ kaiś cid iṣyate & anantaram idaṃ kāryam % asmād ity upadarśakaḥ // 2.118 //

asty arthaḥ sarvaśabdānāṃ $ iti pratyāyyalakṣaṇam & apūrvadevatāsvargaiḥ % samam āhur gavādiṣu // 2.119 //

prayogadarśanābhyāsād $ ākārāvagrahas tu yaḥ & na sa śabdasya viṣayaḥ % sa hi yatnāntarāśrayaḥ // 2.120 //

ke cid bhedāḥ prakāśyante $ śabdais tadabhidhāyibhiḥ & anuniṣpādinaḥ kāṃś cic % chabdārthān iti manyate // 2.121 //

jāteḥ pratyāyake śabde $ yā vyaktir anuṣaṅgiṇī & na tadvyaktigatān bhedāñ % jātiśabdo 'valambate // 2.122 //

ghaṭādīnāṃ na cākārān $ pratyāyayati vācakaḥ & vastumātraniveśitvāt % tadgatir nāntarīyakā // 2.123 //

kriyā vinā prayogeṇa $ na dṛṣṭā śabdacoditā & prayogas tv anuniṣpādī % śabdārtha iti gamyate // 2.124 //

niyatās tu prayogā ye $ niyataṃ yac ca sādhanam & teṣāṃ śabdābhidheyatvam % aparair anugamyate // 2.125 //

samudāyo 'bhidheyo vāpy $ avikalpasamuccayaḥ & asatyo vāpi saṃsargaḥ % śabdārthaḥ kaiś cid iṣyate // 2.126 //

asatyopādhi yat satyaṃ $ tad vā śabdanibandhanām & śabdo vāpy abhijalpatvam % āgato yāti vācyataṃ // 2.127 //

so 'yam ity abhisaṃbandhād $ rūpam ekīkṛtaṃ yadā & śabdasyārthena taṃ śabdam % abhijalpaṃ pracakṣate // 2.128 //

tayor apṛthagātmatve $ rūḍhir avyabhicāriṇī & kiṃ cid eva kva cid rūpaṃ % prādhānyenāvatiṣṭhate // 2.129 //

loke 'rtharūpatāṃ śabdaḥ $ pratipannaḥ pravartate & śāstre tūbhayarūpatvaṃ % pravibhaktaṃ vivakṣayā // 2.130 //

aśakteḥ sarvaśakter vā $ śabdair eva prakalpitā & ekasyārthasya niyatā % kriyādiparikalpanā // 2.131 //

yo vārtho buddhiviṣayo $ bāhyavastunibandhanaḥ & sa bāhyaṃ vastv iti jñātaḥ % śabdārtha iti gamyate // 2.132 //

ākāravantaḥ saṃvedyā $ vyaktismṛtinibandhanāḥ & ete pratyavabhāsante % saṃvinmātraṃ tv ato 'nyathā // 2.133 //

yathendriyaṃ saṃnipatad $ vaicitryeṇopadarśakam & tathaiva śabdād arthasya % pratipattir anekadhā // 2.134 //

vaktrānyathaiva prakrānto $ bhinneṣu pratipattṛṣu & svapratyayānukāreṇa % śabdārthaḥ pravibhajyate // 2.135 //

asminn api dṛśye 'rthe $ darśanaṃ bhidyate pṛthak & kālāntareṇa caiko 'pi % taṃ paśyaty anyathā punaḥ // 2.136 //

ekasyāpi ca śabdasya $ nimittair avyavasthitaiḥ & ekena bahubhiś cārtho % bahudhā parikalpyate // 2.137 //

tasmād adṛṣṭatattvānāṃ $ sāparādhaṃ bahucchalam & darśanaṃ vacanaṃ vāpi % nityam evānavasthitam // 2.138 //

ṛṣīṇāṃ darśanaṃ yac ca $ tattve kiṃ cid avasthitam & na tena vyavahāro 'sti % na tac chabdanibandhanam // 2.139 //

talavad dṛśyate vyoma $ khadyoto havyavāḍ iva & naiva cāsti talaṃ vyomni % na khadyote hutāśanaḥ // 2.140 //

tasmāt pratyakṣam apy arthaṃ $ vidvān īkṣeta yuktitaḥ & na darśanasya prāmāṇyād % dṛśyam arthaṃ prakalpayet // 2.141 //

asamākhyeyatattvānām $ arthānāṃ laukikair yathā & vyavahāre samākhyānaṃ % tat prajño na vikalpayet // 2.142 //

vicchedagrahaṇe 'rthānāṃ $ pratibhānyaiva jāyate & vākyārtha iti tām āhuḥ ē̃ % padārthair upapāditām // 2.143 //

idaṃ tad iti sānyeṣām $ anākhyeyā kathaṃ ca na & pratyātmavṛtti siddhā sā % kartrāpi na nirūpyate // 2.144 //

upaśleṣam ivārthānāṃ $ sā karoty avicāritā & sārvarūpyam ivāpannā % viṣayatvena vartate // 2.145 //

sākṣāc chabdena janitāṃ $ bhāvanānugamena vā & itikartavyatāyāṃ tāṃ % na kaś cid ativartate // 2.146 //

pramāṇatvena tāṃ lokaḥ $ sarvaḥ samanugacchati & samārambhāḥ pratāyante % tiraścām api tadvaśāt // 2.147 //

yathā dravyaviśeṣāṇāṃ $ paripākair ayatnajāḥ & madādiśaktayo dṛṣṭāḥ % pratibhās tadvatāṃ tathā // 2.148 //

svaravṛttiṃ vikurute $ madhau puṃskokilasya kaḥ & jantvādayaḥ kulāyādi- % karaṇe śikṣitāḥ katham // 2.149 //

āhāraprītyapadveṣa- $ plavanādikriyāsu kaḥ & jātyanvayaprasiddhāsu % prayoktā mṛgapakṣiṇām // 2.150 //

bhāvanānugatād etad $ āgamād eva jāyate & āsattiviprakarṣābhyām % āgamas tu viśiṣyate // 2.151 //

svabhāvavaraṇābhyāsa- $ yogādṛṣṭopapāditām & viśiṣṭopahitāṃ ceti % pratibhāṃ ṣaḍvidhāṃ viduḥ // 2.152 //

yathā saṃyogibhir dravyair $ lakṣite 'rthe prayujyate & gośabdo na tv asau teṣāṃ % viśeṣāṇāṃ prakāśakaḥ // 2.153 //

ākāravarṇāvayavaiḥ $ saṃsṛṣṭeṣu gavādiṣu & śabdaḥ pravartamāno 'pi % na tān aṅgīkaroty asau // 2.154 //

saṃsthānavarṇāvayavair $ viśiṣṭe 'rthe prayujyate & śabdo na tasyāvayave % pravṛttir upalabhyate // 2.155 //

durlabhaṃ kasya cil loke $ sarvāvayavadarśanam & kaiś cit tv avayavair dṛṣṭair % arthaḥ kṛtsno 'numīyate // 2.156 //

tathā jātyutpalādīnāṃ $ gandhena sahacāriṇām & nityasaṃbandhināṃ dṛṣṭaṃ % guṇānām avadhāraṇam // 2.157 //

saṃkhyāpramāṇasaṃsthāna- $ nirapekṣaḥ pravartate & bindau ca samudāye ca % vācakaḥ salilādiṣu // 2.158 //

saṃskārādiparicchinne $ tailādau yo vyavasthitaḥ & āhaikadeśaṃ tattvena % tasyāvayavavartinā // 2.159 //

yenārthenābhisaṃbaddham $ abhidhānaṃ prayujyate & tadarthāpagame tasya % prayogo vinivartate // 2.160 //

yāṃs tu saṃbhavino dharmān $ antarṇīya prayujyate & śabdas teṣāṃ na sāṃnidhyaṃ % niyamena vyapekṣate // 2.161 //

yathā romaśaphādīnāṃ $ vyabhicāre 'pi dṛśyate & gośabdo na tathā jāter % viprayoge pravartate // 2.162 //

tasmāt saṃbhavino 'rthasya $ śabdāt saṃpratyaye sati & adṛṣṭaviprayogārthaḥ % saṃbandhitvena gamyate // 2.163 //

vācikā dyotikā vā syur $ dvitvādīnāṃ vibhaktayaḥ & syād vā saṃkhyāvato 'rthasya % samudāyo 'bhidhāyakaḥ // 2.164 //

vinā saṃkhyābhidhānād vā $ saṃkhyābhedasamanvitān & arthān svarūpabhedena % kāṃś cid āhur gavādayaḥ // 2.165 //

ye śabdā nityasaṃbandhā $ viveke jñātaśaktayaḥ & anvayavyatirekābhyāṃ % teṣām artho vibhajyate // 2.166 //

yāvac cāvyabhicāreṇa $ tayoḥ śakyaṃ prakalpanam & niyamas tatra na tv evaṃ % niyamo nuṭśabādiṣu // 2.167 //

saṃbhave nābhidhānasya $ lakyaṇatvaṃ prakalpate & āpekṣikyo hi saṃsarge % niyatāḥ śabdaśaktayaḥ // 2.168 //

kūpasūpayūpānām $ anvayo 'rthasya dṛśyate & ato 'rthāntaravācitvaṃ % saṃghātasyaiva gamyate // 2.169 //

anvākhyānāni bhidyante $ śabdavyutpattikarmasu & bahūnāṃ saṃbhave 'rthānāṃ % nimittaṃ kiṃ cid iṣyate // 2.170 //

vairavāsiṣṭhagiriśās $ tathaikāgārikāda yaḥ & kaiś cit kathaṃ cid ākhyātā % nimittāvadhisaṃkaraiḥ // 2.171 //

yathā pathaḥ samākhyānaṃ $ vṛkṣavalmīkaparvataiḥ & aviruddhaṃ gavādīnāṃ % bhinnaiś ca sahacāribhiḥ // 2.172 //

anyathā ca samākhyānam $ avasthābhedadarśibhiḥ & kriyate kiṃśukādīnām % ekadeśāvadhāraṇam // 2.173 //

kaiś cin nirvacanaṃ bhinnaṃ $ girater garjater gameḥ & gavater gadater vāpi % gaur ity atrānudarśitam // 2.174 //

gaur ity eva svarūpād vā $ gośabdo goṣu vartate & vyutpādyate na vā sarvaṃ % kaiś cic cobhayatheṣyate // 2.175 //

sāmānyenopadeśaś ca $ śāstre laghvartham āśritaḥ & jātyantaravad anyasya % viśeṣāḥ pratipādakāḥ // 2.176 //

arthāntare ca yad vṛttaṃ $ tat prakṛtyantaraṃ viduḥ & tulyarūpaṃ na tad rūḍhāv % anyasminn anuṣajyate // 2.177 //

bhinnāv ijiyajī dhātū $ niyatau viṣayāntare & kaiś cit kathaṃ cid uddiṣṭau % citraṃ hi pratipādanam // 2.178 //

evaṃ ca vālavāyādi $ jitvarīvad upācaret & bhedābhedābhyupagame % na virodho 'sti kaś ca na // 2.179 //

aḍādīnāṃ vyavasthārthaṃ $ pṛthaktvena prakalpanam & dhātūpasargayoḥ śāstre % dhātur eva tu tādṛśaḥ // 2.180 //

tathā hi saṃgrāmayateḥ $ sopasargād vidhiḥ smṛtaḥ & kriyāviśeṣāḥ saṃghāte % prakramyante tathāvidhāḥ // 2.181 //

kāryāṇām antaraṅgatvam $ evaṃ dhātūpasargayoḥ & sādhanair yāti saṃbandhaṃ % tathābhūtaiva sā kriyā // 2.182 //

prayogārheṣu siddhaḥ san $ bhettavyo 'rtho viśiṣyate & prāk ca sādhanasaṃbandhāt % kriyā naivopajāyate // 2.183 //

dhātoḥ sādhanayogasya $ bhāvinaḥ prakramād yathā & dhātutvaṃ karmabhāvaś ca % tathānyad api dṛśyatām // 2.184 //

bījakāleṣu saṃbandhād $ yathā lākṣārasādayaḥ & varṇādipariṇāmena % phalānām upakurvate // 2.185 //

buddhisthād abhisaṃbandhāt $ tathā dhātūpasargayoḥ & abhyantarīkṛtād bhedaḥ % padakāle prakāśate // 2.186 //

kva cit saṃbhavino bhedāḥ $ kevalair anidarśitāḥ & upasargeṇa saṃbandhe % vyajyante pranirādinā // 2.187 //

sa vācako viśeṣāṇāṃ $ saṃbhavād dyotako 'pi vā & śaktyādhānāya vā dhātoḥ % sahakārī prayujyate // 2.188 //

sthādibhiḥ kevalair yac ca $ gamanādi na gamyate & tatrānumānād dvividhāt % taddharmā prādir ucyate // 2.189 //

aprayoge 'dhiparyoś ca $ yāvad dṛṣṭaṃ kriyāntaram & tasyābhidhāyako dhātuḥ % saha tābhyām anarthakaḥ // 2.190 //

tathaiva svārthikāḥ ke cit $ saṃghātāntaravṛttayaḥ & anarthakena saṃsṛṣṭāḥ % prakṛtyarthānuvādinaḥ // 2.191 //

nipātā dyotakāḥ ke cit $ pṛthagarthaprakalpane & āgamā iva ke cit tu % saṃbhūyārthasya sādhakāḥ // 2.192 //

upariṣṭāt purastād vā $ dyotakatvaṃ na bhidyate & teṣu prayujyamāneyu % bhinnārtheṣv api sarvathā // 2.193 //

cādayo na prayujyante $ padatve sati kevalāḥ & pratyayo vācakatve 'pi % kevalo na prayujyate // 2.194 //

samuccitābhidhāne tu $ vyatireko na vidyate & asattvabhūto bhāvaś ca % tiṅpadair abhidhīyate // 2.195 //

samuccitābhidhāne 'pi $ viśiṣṭārthābhidhāyinām & guṇaiḥ padānāṃ saṃbandhaḥ % paratantrās tu cādayaḥ // 2.196 //

janayitvā kriyā kā cit $ saṃbandhaṃ vinivartate & śrūyamāṇe kriyāśabde % saṃbandho jāyate kva cit // 2.197 //

tatra ṣaṣthī pratipadaṃ $ samāsasya nivṛttaye & vihitā darśanārthaṃ tu % kārakaṃ pratyudāhṛtam // 2.198 //

sa copajātaḥ saṃbandho $ vinivṛtte kriyāpade & karmapravacanīyena % tatra tatra niyamyate // 2.199 //

yena kriyāpadākṣepaḥ $ sa kārakavibhaktibhiḥ & yujyate vir yathā tasya % likhāv anupasargatā // 2.200 //

tiṣṭhater aprayogaś ca $ dṛṣṭo 'praty ajayann iti & sunv abhīty ābhimukhye ca % kevalo 'pi prayujyate // 2.201 //

karmapravacanīyatvaṃ $ kriyāyoge vidhīyate & ṣatvādivinivṛttyarthaṃ % svatyādīnāṃ vidharmaṇām // 2.202 //

hetuhetumator yoga- $ paricchede 'nunā kṛte & ārambhād bādhyate prāptā % tṛtīyā hetulakṣaṇā // 2.203 //

kriyāyā dyotako nāyaṃ $ na saṃbandhasya vācakaḥ & nāpi kriyāpadākṣepī % saṃbandhasya tu bhedakaḥ // 2.204 //

anarthakānāṃ saṃghātaḥ $ sārthako 'narthakas tathā & varṇānāṃ padam arthena % yuktaṃ nāvayavāḥ pade // 2.205 //

padānām arthayuktānāṃ $ saṃghāto bhidyate punaḥ & arthāntarāvabodhena % saṃbandhavigamena ca // 2.206 //

sārthakānarthakau bhede $ saṃbandhaṃ nādhigacchataḥ & adhigacchata ity eke % kuṭīrādinidarśanāt // 2.207 //

arthavadbhyo viśiṣṭārthaḥ $ saṃghāta upajāyate & nopajāyata ity eke % samāsasvārthikādiṣu // 2.208 //

ke cid dhi yutasiddhārthā $ bhede nirjñātaśaktayaḥ & anvayavyatirekābhyāṃ % ke cit kalpitaśaktayaḥ // 2.209 //

śāstrārtha eva varṇānām $ arthavattve pradarśitaḥ & ātvādīnāṃ hi śuddhānāṃ % laukiko 'rtho na vidyate // 2.210 //

kṛttaddhitānām arthaś ca $ kevalānām alaukikaḥ & prāg vibhaktes tadantasya % tathaivārtho na vidyate // 2.211 //

abhivyaktataro yo 'rthaḥ $ pratyayānteṣu lakṣyate & arthavattāprakaraṇād % āśritaḥ sa tathāvidhaḥ // 2.212 //

ātmabhedo na cet kaś cid $ varṇebhyaḥ padavākyayoḥ & anyonyāpekṣayā śaktyā % varṇaḥ syād abhidhāyakaḥ // 2.213 //

varṇena kena cin nyūnaḥ $ saṃghāto yo 'bhidhāyakaḥ & na cec chabdāntaram asāv % anyūnas tena gamyate // 2.214 //

sa tasmin vācake śabde $ nimittāt smṛtim ādadhat & sākṣād iva vyavahitaṃ % śabdenārtham upohate // 2.215 //

padavācyo yathā nārthaḥ $ kaś cid gaurakharādiṣu & saty api pratyaye 'tyantaṃ % samudāye na gamyate // 2.216 //

samanvita ivārthātmā $ padārthair yaḥ pratīyate & padārthadarśanaṃ tatra % tathaivānupakārakam // 2.217 //

samudāyāvayavayor $ bhinnārthatve ca vṛttiṣu & yugapad bhedasaṃsargau % viruddhāv anuṣaṅgiṇau // 2.218 //

kaś ca sādhanamātrārthān $ adhyādīn parikalpayet & aprayuktapadaś cārtho % bahuvrīhau kathaṃ bhavet // 2.219 //

prajñusaṃjñvādyavayavair $ na cāsty arthāvadhāraṇam & tasmāt saṃghāta evaiko % viśiṣṭārthanibandhanam // 2.220 //

gargā ity eka evāyaṃ $ bahuṣv artheṣu vartate & dvandvasaṃjño 'pi saṃghāto % bahūnām abhidhāyakaḥ // 2.221 //

yathaikaśeṣe bhujyādiḥ $ pratyekam avatiṣṭhate & kriyaivaṃ dvandvavācye 'rthe % pratyekaṃ pravibhajyate // 2.222 //

yac ca dvandvapadārthasya $ tacchabdena vyapekṣaṇam & sāpi vyāvṛttarūpe 'rthe % sarvanāmasarūpatā // 2.223 //

yathā ca khadiracchede $ bhāgeṣu kramavāṃś chidiḥ & tathā dvandvapadārthasya % bhāgeṣu kramadarśanam // 2.224 //

saṅghaikadeśe prakrāntān $ yathā saṅghānupātinaḥ & kriyāviśeṣān manyante % sa dvandvāvayave kramaḥ // 2.225 //

pratipādayatā vṛttim $ abudhān vākyapūrvikām & vṛttau padārthabhedena % prādhānyam upadarśitam // 2.226 //

abhedād abhidheyasya $ nañsamāse vikalpitam & prādhānyaṃ bahudhā bhāṣye % doṣās tu prakriyāgatāḥ // 2.227 //

jahatsvārthavikalpe ca $ sarvārthatyāgam icchatā & bahuvrīhipadārthasya % tyāgaḥ sarvasya darśitaḥ // 2.228 //

śāstre kva cit prakṛtyarthaḥ $ pratyayenābhidhīyate & prakṛtau vinivṛttāyāṃ % pratyayārthaś ca dhātubhiḥ // 2.229 //

yam artham āhatur bhinnau $ pratyayāv eka eva ta & kva cid āha pacantīti % dhātus tābhyāṃ vinā kva cit // 2.230 //

anvākhyānasmṛter ye ca $ pratyayārthā nibandhana & nirdiṣṭās te prakṛtyarthāḥ % smṛtyantara udāhṛtāḥ // 2.231 //

prasiddher udvamikarīty $ evaṃ śāstre 'bhidhīyate & vyavahārāya manyante % śāstrārthaprakriyā yataḥ // 2.232 //

śāstreṣu prakriyābhedair $ avidyaivopavarṇyate & anāgamavikalpā tu % svayaṃ vidyopavartate // 2.233 //

anibaddhaṃ nimitteṣu $ nirupākhyaṃ phalaṃ yathā & tathā vidyāpy anākhyeyā % śāstropāyeva lakṣyate // 2.234 //

yathābhyāsaṃ hi vāg arthe $ pratipattiṃ samīhate & svabhāva iva cānādir % mithyābhyāso vyavasthitaḥ // 2.235 //

utprekṣate sāvayavaṃ $ paramāṇum apaṇḍitaḥ & tathāvayavinaṃ yuktam % anyair avayavaiḥ punaḥ // 2.236 //

ghaṭādidarśanāllokaḥ $ paricchinno 'vasīyate & samārambhāc ca bhāvānām % ādimad brahma śāśvatam // 2.237 //

upāyāḥ śikṣamāṇānāṃ $ bālānām upalāpanāḥ & asatye vartmani sthitvā % tataḥ satyaṃ samīhate // 2.238 //

anyathā pratipadyārthaṃ $ padagrahaṇapūrvakam & punar vākye tam evārtham % anyathā pratipadyate // 2.239 //

upāttā bahavo 'py arthā $ yeṣv ante pratiṣedhanam & kriyate te nivartante % tasmāt tāṃs tatra nāśrayet // 2.240 //

vṛkṣo nāstīti vākyaṃ ca $ viśiṣṭābhāvalakṣaṇam & nārthe na buddhau saṃbandho % nivṛtter avatiṣṭhate // 2.241 //

vicchedapratipattau ca $ yady astīty avadhāryate & aśabdavācyā sā buddhir % nivartyeta sthitā katham // 2.242 //

atha yaj jñānam utpannaṃ $ tan mithyeti nañā kṛtam & naño vyāpārabhede 'sminn % abhāvāvagatiḥ katham // 2.243 //

nirādhārapravṛttau ca $ prākpravṛttir naño bhavet & athādhāraḥ sa evāsya % niyamārthā śrutir bhavet // 2.244 //

niyamadyotanārthā vāpy $ anuvādo yathā bhavet & kaś cid evārthavāṃs tatra % śabdaḥ śeṣās tv anarthakāḥ // 2.245 //

viruddhaṃ cābhisaṃbandham $ udāhāryādibhiḥ kṛtam & vākye samāpte vākyārtham % anyathā pratipadyate // 2.246 //

stutinindāpradhāneṭu $ vākyeṣv artho na tādṛśaḥ & padānāṃ pravibhāgena % yādṛśaḥ parikalpyate // 2.247 //

athāsaṃsṛṣṭa evārthaḥ $ padeṣu samavasthitaḥ & vākyārthasyābhyupāyo 'sāv % ekasya pratipādane // 2.248 //

pūrvaṃ padeṣv asaṃsṛṣṭo $ yaḥ kramād upacīyate & chinnagrathitakalpatvāt % tad viśiṣṭataraṃ viduḥ // 2.249 //

ekam āhur anekārthaṃ $ śabdam anye parīkṣakāḥ & nimittabhedād ekasya % sārvārthyaṃ tasya bhidyate // 2.250 //

yaugapadyam atikramya $ paryāye vyavatiṣṭhate & arthaprakaraṇābhyāṃ vā % yogāc chabdāntareṇa vā // 2.251 //

yathā sāsnādimān piṇḍo $ gośabdenābhidhīyate & tathā sa eva gośabdo % vāhīke 'pi vyavasthitaḥ // 2.252 //

sarvaśaktes tu tasyaiva $ śabdasyānekadharmaṇaḥ & prasiddhibhedād gauṇatvaṃ % mukhyatvaṃ copajāyate // 2.253 //

eko mantras tathādhyātmam $ adhidaivam adhikratu & asaṃkareṇa sarvārtho % bhinnaśaktir avasthitaḥ // 2.254 //

gotvānuṣaṅgo vāhīke $ nimittāt kaiś cid iṣyate & arthamātraṃ viparyastaṃ % śabdaḥ svārthe vyavasthitaḥ // 2.255 //

tathā svarūpaṃ śabdānāṃ $ sarvārtheṣv anuṣajyate & arthamātraṃ viparyastaṃ % svarūpe tu śrutiḥ sthitā // 2.256 //

ekatvaṃ tu sarūpatvāc $ chabdayor gauṇamukhyayoḥ & prāhur atyantabhede 'pi % bhedamārgānudarśinaḥ // 2.257 //

sāmidhenyantaraṃ caivam $ āvṛttāv anuṣajyate & mantrāś ca viniyogena % labhante bhedam ūhavat // 2.258 //

tāny āmnāyāntarāṇy eva $ paṭhyate kiṃ cid eva tu & anarthakānāṃ pāṭho vā % śeṣas tv anyaḥ pratīyate // 2.259 //

śabdasvarūpam arthas tu $ pāṭhe 'nyair upavarṇyate & atyantabhedaḥ sarveṣāṃ % tatsaṃbandhāt tu tadvatām // 2.260 //

anyā saṃskārasāvitrī $ karmaṇyanyā prayujyate & anyā japaprabandheṣu % sā tv ekaiva pratīyate // 2.261 //

arthasvarūpe śabdānāṃ $ svarūpād vṛttim icchataḥ & vākyarūpasya vākyārthe % vṛttir anyānapekṣayā // 2.262 //

anekārthatvam ekasya $ yaiḥ śabdasyānugamyate & siddhyasiddhikṛtā teṣāṃ % gauṇamukhyaprakalpanā // 2.263 //

arthaprakaraṇāpekṣo $ yo vā śabdāntaraiḥ saha & yuktaḥ pratyāyayaty arthaṃ % taṃ gauṇam apare viduḥ // 2.264 //

śuddhasyoccāraṇe svārthaḥ $ prasiddho yasya gamyate & sa mukhya iti vijñeyo % rūpamātranibandhanaḥ // 2.265 //

yas tv anyasya prayogeṇa $ yatnād iva niyujyate & tam aprasiddhaṃ manyante % gauṇārthābhiniveśinam // 2.266 //

svārthe pravartamāno 'pi $ yasyārthaṃ yo 'valambate & nimittaṃ tatra mukhyaṃ syān % nimitti gauṇa iṣyate // 2.267 //

purārād iti bhinne 'rthe $ yau vartete virodhini & arthaprakaraṇāpekṣaṃ % tayor apy avadhāraṇam // 2.268 //

vākyasyārthāt padārthānām $ apoddhāre prakalpite & śabdāntareṇa saṃbandhaḥ % kasyaikasyopapadyate // 2.269 //

yac cāpy ekaṃ padaṃ dṛṣṭaṃ $ caritāstikriyaṃ kva cit & tad vākyāntaram evāhur % na tad anyena yujyate // 2.270 //

yac ca ko 'yam iti praśne $ gaur aśva iti cocyate & praśna eva kriyā tatra % prakrāntā darśanādikā // 2.271 //

naivādhikatvaṃ dharmāṇāṃ $ nyūnatā vā prayojikā & ādhikyam api manyante % prasiddher nyūnatāṃ kva cit // 2.272 //

jātiśabdo 'ntareṇāpi $ jātiṃ yatra prayujyate & saṃbandhisadṛśād dharmāt % taṃ gauṇam apare viduḥ // 2.273 //

viparyāsād ivārthasya $ yatrārthāntaratām iva & manyante sa gavādis tu % gauṇa ity ucyate kva cit // 2.274 //

niyatāḥ sādhanatvena $ rūpaśaktisamanvitāḥ & yathā karmasu gamyante % sīrāsimusalādayaḥ // 2.275 //

kriyāntare na caiteṣāṃ $ vibhavanti na śaktayaḥ & rūpād eva tu tādarthyaṃ % niyamena pratīyate // 2.276 //

tathaiva rūpaśaktibhyām $ utpattyā samavasthitaḥ & śabdo niyatatādarthyaḥ % śaktyānyatra prayujyate // 2.277 //

śrutimātreṇa yatrāsya $ sāmarthyam avasīyate & taṃ mukhyam arthaṃ manyante % gauṇaṃ yatnopapāditam // 2.278 //

goyuṣmanmahatāṃ cvyarthe $ svārthād arthāntare sthitau & arthāntarasya tadbhāvas % tatra mukhyo 'pi dṛśyate // 2.279 //

mahattvaṃ śuklabhāvaṃ ca $ prakṛtiḥ pratipadyate & bhedenāpekṣitā sā tu % gauṇatvasya prasādhikā // 2.280 //

agnisomādayaḥ śabdā $ ye svarūpapadārthakāḥ & saṃjñibhiḥ saṃprayujyante % 'prasiddhes teṣu gauṇatā // 2.281 //

agnidattas tu yo 'gniḥ syāt $ tatra svārthopasarjanaḥ & śabdo dattārthavṛttitvād % gauṇatvaṃ pratipadyate // 2.282 //

nimittabhedāt prakrānte $ śabdavyutpattikarmaṇi & hariścandrādiṣu suṭo % bhāvābhāvau vyavasthitau // 2.283 //

ṛṣyādau prāptasaṃskāro $ yaḥ śabdo 'nyena yujyate & tatrāntaraṅgasaṃskāro % bāhye 'rthe na nivartate // 2.284 //

atyantaviparīto 'pi $ yathā yo 'rtho 'vadhāryate & yathāsaṃpratyayaṃ śabdas % tatra mukhyaḥ prayujyate // 2.285 //

yady api pratyayādhīnam $ arthatattvāvadhāraṇam & na sarvaḥ pratyayas tasmin % prasiddha iva jāyate // 2.286 //

darśanaṃ salile tulyaṃ $ mṛgatṛṣṇādidarśanaiḥ & bhedāt tu sparśanādīnāṃ % na jalaṃ mṛgatṛṣṇikā // 2.287 //

yad asādhāraṇaṃ kāryaṃ $ prasiddhaṃ rajjusarpayoḥ & tena bhedaparicchedas % tayos tulye 'pi darśane // 2.288 //

prasiddhārthaviparyāsa- $ nimittaṃ yac ca dṛśyate & yas tasmāl lakṣyate bhedas % tam asatyaṃ pracakṣate // 2.289 //

yac ca nimnonnataṃ citre $ sarūpaṃ parvatādibhiḥ & na tatra pratighātādi % kāryaṃ tadvat pravartate // 2.290 //

sparśaprabandho hastena $ yathā cakrasya saṃtataḥ & na tathālātacakrasya % vicchinnaṃ spṛśyate hi tat // 2.291 //

vapraprākārakalpaiś ca $ sparśanāvaraṇe yathā & nagareṣu na te tadvad % gandharvanagareṣv api // 2.292 //

mṛgapaśvādibhir yāvān $ mukhyair arthaḥ prasādhyat & tāvān na mṛnmayeṣv asti % tasmāt te viṣayaḥ kanaḥ // 2.293 //

mahān āvriyate deśaḥ $ prasiddhaiḥ parvatādibhiḥ & alpadeśāntarāvasthaṃ % pratibimbaṃ tu dṛśyate // 2.294 //

maraṇādinimittaṃ ca $ yathā mukhyā viṣādayaḥ & na te svapnādiṣu svasya % tadvad arthasya sādhakāḥ // 2.295 //

deśakālendriyagatair $ bhedair yad dṛśyate 'nyathā & yathā prasiddhir lokasya % tathā tad avasīyate // 2.296 //

yac copaghātajaṃ jñānaṃ $ yac ca jñānam alaukikam & na tābhyāṃ vyavahāro 'sti % śabdā lokanibandhanāḥ // 2.297 //

ghaṭādiṣu yathā dīpo $ yenārthena prayujyate & tato 'nyasyāpi sāṃnidhyāt % sa karoti prakāśanam // 2.298 //

saṃsargiṣu tathārtheṣu $ śabdo yena prayujyate & tasmāt prayojakād anyān % api pratyāyayaty asau // 2.299 //

nirmanthanaṃ yathāraṇyor $ agnyartham upapāditam & dhūmam apy anabhipretaṃ % janayaty ekasādhanam // 2.300 //

tathā śabdo 'pi kasmiṃś cit $ pratyāyye 'rthe vivakṣite & avivakṣitam apy arthaṃ % prakāśayati saṃnidheḥ // 2.301 //

yathaivātyantasaṃsṛṣṭas $ tyaktum artho na śakyate & tathā śabdo 'pi saṃbandhī % pravivektuṃ na śakyate // 2.302 //

arthānāṃ saṃnidhāne 'pi $ sati caiṣāṃ prakāśane & prayojako 'rthaḥ śabdasya % rūpābhede 'pi gamyate // 2.303 //

kva cid guṇapradhānatvam $ arthānām avivakṣitam & kva cit sāṃnidhyam apy eṣāṃ % pratipattāv akāraṇam // 2.304 //

yac cānupāttaṃ śabdena $ tat kasmiṃś cit pratīyate & kva cit pradhānam evārtho % bhavaty anyasya lakṣaṇa // 2.305 //

ākhyātaṃ taddhitārthasya $ yat kiṃ cid upadarśakam & guṇapradhānabhāvasya % tatra dṛṣṭo viparyayaḥ // 2.306 //

nirdeśe liṅgasaṃkhyānāṃ $ saṃnidhānam akāraṇam & pramāṇam ardhahrasvādāv % anupāttaṃ pratīyate // 2.307 //

hrasvasyārdhaṃ ca yad dṛṣṭaṃ $ tat tasyāsaṃnidhāv api & hrasvasya lakṣaṇārthatvāt % tadvad evābhidhīyate // 2.308 //

dīrghaplutābhyāṃ tasya syān $ mātrayā vā viśeṣaṇam & jāter vā lakṣaṇāya syāt % sarvathā saptaparṇavat // 2.309 //

gantavyaṃ dṛśyatāṃ sūrya $ iti kālasya lakṣaṇe & jñāyatāṃ kāla ity etat % sopāyam abhidhīyate // 2.310 //

vidhyaty adhanuṣety atra $ viśeṣeṇa nidarśyate & sāmānyam āśrayaḥ śakter % yaḥ kaś cit pratipādakaḥ // 2.311 //

kākebhyo rakṣyatāṃ sarpir $ iti bālo 'pi coditaḥ & upaghātapare vākye % na śvādibhyo na rakṣati // 2.312 //

prakṣālane śarāvāṇāṃ $ sthānanirmārjanaṃ tathā & anuktam api rūpeṇa % bhujyaṅgatvāt pratīyate // 2.313 //

vākyāt prakaraṇād arthād $ aucityād deśakālataḥ & śabdārthāḥ pravibhajyante % na rūpād eva kevalāt // 2.314 //

saṃsargo viprayogaś ca $ sāhacaryaṃ virodhitā & arthaḥ prakaraṇaṃ liṅgaṃ % śabdasyānyasya saṃnidhiḥ // 2.315 //

sāmarthyam aucitī deśaḥ $ kālo vyaktiḥ svarādayaḥ & śabdārthasyānavacchede % viśeṣasmṛtihetavaḥ // 2.316 //

bhedapakṣe 'pi sārūpyād $ bhinnārthāḥ pratipattṛṣu & niyatā yānty abhivyaktiṃ % śabdāḥ prakaraṇādibhiḥ // 2.317 //

nāmākhyātasarūpā ye $ kāryāntaranibandhanāḥ & śabdā vākyasya teṣv artho % na rūpād adhigamyate // 2.318 //

yā pravṛttinivṛttyarthā $ stutinindāprakalpanā & kuśalaḥ pratipattā tām % ayathārthāṃ samīhate // 2.319 //

vidhīyamānaṃ yat karma $ dṛṣṭādṛṣṭaprayojanam & stūyate sā stutis tasya % kartur eva prayojikā // 2.320 //

vyāghrādivyapadeśena $ yathā bālo nivartyate & asatyo 'pi tathā kaś cit % pratyavāyo 'bhidhīyate // 2.321 //

na saṃvidhānaṃ kṛtvāpi $ pratyavāye tathāvidhe & śāstreṇa pratiṣiddhe 'rthe % vidvān kaś cit pravartate // 2.322 //

sarpeṣu saṃvidhāyāpi $ siddhair mantrauṣadhādibhiḥ & nānyathā pratipattavyaṃ % na dato gamayed iti // 2.323 //

kva cit tattvasamākhyānaṃ $ kriyate stutinindayoḥ & tatrāpi ca pravṛttiś ca % nivṛttiś copadiśyate // 2.324 //

rūpaṃ sarvapadārthānāṃ $ vākyārthopanibandhanan & sāpekṣā ye tu vākyārthāḥ % padārthair eva te samāḥ // 2.325 //

vākyaṃ tad api manyante $ yat padaṃ caritakriyam & antareṇa kriyāśabdaṃ % vākyāder dvitvadarśanāt // 2.326 //

ākhyātaśabde niyataṃ $ sādhanaṃ yatra gamyate & tad apy ekaṃ samāptārthaṃ % vākyam ity abhidhīya // 2.327 //

śabdavyavahitā buddhir $ aprayuktapadāśrayā & anumānaṃ tadarthasya % pratyaye hetur ucyate // 2.328 //

apare tu padasyaiva $ tam arthaṃ pratijānate & śabdāntarābhisaṃbandham % antareṇa vyavasthitam // 2.329 //

yasminn uccarite śabde $ yadā yo 'rthaḥ pratīyate & tam āhur arthaṃ tasyaiva % nānyad arthasya lakṣaṇam // 2.330 //

kriyārthopapadeṣv evaṃ $ sthānināṃ gamyate kriyā & vṛttau nirādibhiś caivaṃ % krāntādyarthaḥ pratīyate // 2.331 //

tāni śabdāntarāṇy eva $ paryāyā iva laukikāḥ & arthaprakaraṇābhyāṃ tu % teṣāṃ svārtho niyamyate // 2.332 //

pratibodhābhyupāyās tu $ ye taṃ taṃ puruṣaṃ prati & nāvaśyaṃ te 'bhisaṃbaddhāḥ % śabdā jñeyena vastunā // 2.333 //

asatyāṃ pratipattau vā $ mithyā vā pratipādane & svair arthair nityasaṃbandhās % te te śabdā vyavasthitāḥ // 2.334 //

yathāprakaraṇaṃ dvāram $ ity asyāṃ karmaṇaḥ śrutau & badhāna dehi vety etad % upāyād avagamyate // 2.335 //

tatra sādhanavṛttir yaḥ $ śabdaḥ sattvanibandhanaḥ & na sa pradhānabhūtasya % sādhyasyārthasya vācakaḥ // 2.336 //

svārthamātraṃ prakāśyāsau $ sāpekṣo vinivartate & arthas tu tasya saṃbandhī % prakalpayati saṃnidhim // 2.337 //

pārārthyasyāviśiṣṭatvān $ na śabdāc chabdasaṃnidhiḥ & nārthāc chabdasya sāṃnidhyaṃ % na śabdād arthasaṃnidhiḥ // 2.338 //

naṣṭarūpam ivākhyātam $ ākṣiptaṃ karmavācinā & yadi prāptaṃ pradhānatvaṃ % yugapad bhāvasattvayoḥ // 2.339 //

tais tu nāmasarūpatvam $ ākhyātasyāsya varṇyate & anvayavyatirekābhyāṃ % vyavahāro vibhajyate // 2.340 //

na cāpi rūpāt saṃdehe $ vācakatvaṃ nivartate & ardhaṃ paśor iti yathā % sāmarthyāt tad dhi kalpate // 2.341 //

sarvaṃ sattvapadaṃ śuddhaṃ $ yadi bhāvanibandhanam & saṃsarge ca vibhakto 'sya % tasyārtho na pṛthag yadi // 2.342 //

kriyāpradhānam ākhyātaṃ $ nāmnāṃ sattvapradhānatā & catvāri padajātāni % sarvam etad virudhyate // 2.343 //

vākyasya buddhau nityatvam $ arthayogaṃ ca laukikam & dṛṣṭvā catuṣṭvaṃ nāstīti % vadaty audumbarāyaṇaḥ // 2.344 //

vyāptimāṃś ca laghuś caiva $ vyavahāraḥ padāśrayaḥ & loke śāstre ca kāryārthaṃ % vibhāgenaiva kalpitaḥ // 2.345 //

na loke pratipattṝṇām $ arthayogāt prasiddhayaḥ & tasmād alaukiko vākyād % anyaḥ kaś cin na vidyate // 2.346 //

anyatra śrūyamāṇaiś ca $ liṅgair vākyaiś ca sūcitāḥ & svārthā eva pratīyante % rūpābhedād alakṣitāḥ // 2.347 //

utsargavākye yat tyaktam $ aśabdam iva śabdavat & tad bādhakeṣu vākyeṣu % śrutam anyatra gamyate // 2.348 //

brāhmaṇānāṃ śrutir dadhni $ prakrāntā māṭharād vinā & māṭharas takrasaṃbandhāt % tatrācaṣṭe yathārthatām // 2.349 //

anekākhyātayoge 'pi $ vākyaṃ nyāyāpavādayoḥ & ekam eveṣyate kaiś cid % bhinnarūpam iva sthitam // 2.350 //

niyamaḥ pratiṣedhaś ca $ vidhiśeṣas tathā sati & dvitīye yo lug ākhyātas % taccheṣam alukaṃ viduḥ // 2.351 //

nirākāṅkṣāṇi nirvṛttau $ pradhānāni parasparam & teṣām anupakāritvāt % kathaṃ syād ekavākyatā // 2.352 //

viśeṣavidhinārthitvād $ vākyaśeṣo 'numīyate & vidheyavan nivartye 'rthe % tasmāt tulyaṃ vyapekṣaṇam // 2.353 //

saṃjñāśabdaikadeśo yas $ tasya lopo na vidyate & viśiṣṭarūpā sā saṃjñā % kṛtā ca na nivartate // 2.354 //

saṃjñāntarāc ca dattāder $ nānyā saṃjñā pratīyate & saṃjñinaṃ devadattākhyaṃ % dattaśabdaḥ kathaṃ vadet // 2.355 //

sarvair avayavais tulyaṃ $ saṃbandhaṃ samudāyavat & ke cic chabdasvarūpāṇāṃ % manyante sarvasaṃjñibhiḥ // 2.356 //

varṇānām arthavattvaṃ tu $ saṃjñānāṃ saṃjñibhir bhavet & saṃbaddho 'vayavaḥ saṃjñā- % praviveke na kalpate // 2.357 //

sarvasvarūpair yugapat $ saṃbandhe sati saṃjñinaḥ & naikadeśasarūpebhyas % tatpratyāyanasaṃbhavaḥ // 2.358 //

ekadeśāt tu saṃghāte $ keṣāṃ cij jāyate smṛtiḥ & smṛtes tu viṣayāc chabdāt % saṃghātārthaḥ pratīyate // 2.359 //

ekadeśāt smṛtir bhinne $ saṃghāte niyatā katham & kathaṃ pratīyamānaḥ syāc % chabdo 'rthasyābhidhāyakaḥ // 2.360 //

ekadeśasarūpās tu $ tais tair bhedaiḥ samanvitāḥ & anuniṣpādinaḥ śabdāḥ % saṃjñāsu samavasthitāḥ // 2.361 //

sādhāraṇatvāt saṃdigdhāḥ $ sāmarthyān niyatāśrayāḥ & teṣāṃ ye sādhavas teṣu % śāstre lopādi śiṣyate // 2.362 //

tulyāyām anuniṣpattau $ jye-drā-ghā ity asādhavaḥ & na hy anvākhyāyake śāstre % teṣu dattādivat smṛtiḥ // 2.363 //

kṛtaṇatvāś ca ye śabdā $ nityāḥ kharaṇasādayaḥ & ekadravyopadeśitvāt % tān sādhūn saṃpracakṣate // 2.364 //

gotrāṇy eva tu tāny āhuḥ $ saṃjñāśaktisamanvayāt & nimittāpekṣaṇaṃ teṣu % svārthe nāvaśyam iṣyate // 2.365 //

vyavahārāya niyamaḥ $ saṃjñānāṃ saṃjñini kva cit & nitya eva tu saṃbandho % ḍitthādiṣu gavādivat // 2.366 //

kṛtakatvād anityatvaṃ $ saṃbandhasyopapadyate & saṃjñāyāṃ sā hi puruṣair % yathākāmaṃ niyujyate // 2.367 //

yathā hi pāṃsulekhānāṃ $ bālakair madhurādayaḥ & saṃjñāḥ kriyante sarvāsu % saṃjñāsv eṣaiva kalpanā // 2.368 //

vṛddhyādīnāṃ ca śāstre 'smiñ $ śaktyavacchedalakṣaṇaḥ & akṛtrimo hi saṃbandho % viśeṣaṇaviśeṣyavat // 2.369 //

saṃjñā svarūpam āśritya $ nimitte sati laukikī & kā cit pravartate kā cin % nimittāsaṃnidhāv api // 2.370 //

śāstre 'pi mahatī saṃjñā $ svarūpopanibandhanā & anumānaṃ nimittasya % saṃnidhāne pratīyate // 2.371 //

āvṛtter anumānaṃ vā $ sārūpyāt tatra gamyate & śabdabhedānumānaṃ vā % śaktibhedasya vā gatiḥ // 2.372 //

kva cid viṣayabhedena $ kṛtrimā vyavatiṣṭhate & saṃkhyāyām ekaviṣayaṃ % vyavasthānaṃ dvayor api // 2.373 //

viṣayaṃ kṛtrimasyāpi $ laukikaḥ kva cid uccaran & vyāpnoti dūrāt saṃbuddhau % tathā hi grahaṇaṃ dvayoḥ // 2.374 //

saṅghaikaśeṣadvandveṣu $ ke cit sāmarthyalakṣaṇam & pratyāśrayam avasthānaṃ % kriyāṇāṃ pratijānate // 2.375 //

bhojanaṃ phalarūpābhyām $ ekaikasmin samāpyate & anyathā hi vyavasthāne % na tadarthaḥ prakalpate // 2.376 //

annādānādirūpāṃ ca $ sarve tṛptiphalāṃ bhujim & pratyekaṃ pratipadyante % na tu nāṭyakriyām iva // 2.377 //

pādyavat sā vibhāgena $ sāmarthyād avatiṣṭhate & bhujiḥ karoti bhujyarthaṃ % na tantreṇa pradīpavat // 2.378 //

dṛśyādis tu kriyaikāpi $ tathābhūteṣu karmasu & āvṛttim antareṇāpi % samudāyāśrayā bhavet // 2.379 //

bhinnavyāpārarūpāṇāṃ $ vyavahārādidarśane & kartṝṇāṃ darśanaṃ bhinnaṃ % saṃbhūyārthasya sādhakam // 2.380 //

lakṣyasya lokasiddhatvāc $ chāstre liṅgasya darśanāt & arthiṣv ādaikṣu bhedena % vṛddhisaṃjñā samāpyate // 2.381 //

śatādānapradhānatvād $ daṇḍane śatakarmake & arthināṃ guṇabhede 'pi % saṃkhyeyo 'rtho na bhidyate // 2.382 //

saṅghasyaiva vidheyatvāt $ kāryavat pratipādane & tatra tantreṇa saṃbandhaḥ % samāsābhyastasaṃjñayoḥ // 2.383 //

lakṣaṇārthā śrutir yeṣāṃ $ kāṃ cid eva kriyāṃ prati & tair vyastaiś ca samastaiś ca % sa dharma upalakṣyate // 2.384 //

vṛṣalair na praveṣṭavyam $ ity etasmin gṛhe yathā & pratyekaṃ saṃhatānāṃ ca % praveśaḥ pratiṣidhyate // 2.385 //

saṃbhūya tv arthalipsādi- $ pratiṣedhopadeśane & pṛthag apratiṣiddhatvāt % pravṛttir na virudhyate // 2.386 //

vyavāyalakṣaṇārthatvād $ aṭkupvāṅādibhis tathā & pratyekaṃ vā samastair vā % ṇatvaṃ na pratiṣidhyate // 2.387 //

anugrahārthā bhoktṝṇāṃ $ bhujir ārabhyate yadā & deśakālādyabhedena % nānugṛhṇāti tān asau // 2.388 //

pātrādibhedān nānātvaṃ $ yasyaikasyopadiśyate & viparyaye vā bhinnasya % tasyaikatvaṃ prakalpyate // 2.389 //

saṃhatyāpi ca kurvāṇā $ bhedena pratipāditāḥ & svaṃ svaṃ bhojyaṃ vibhāgena % prāptaṃ saṃbhūya bhuñjate // 2.390 //

vīpsāyā viṣayābhāvād $ virodhād anyasaṃkhyayā & dvidhā samāptyayogāc ca % śataṃ saṅghe 'vatiṣṭhate // 2.391 //

bhujir dvandvaikaśeṣābhyāṃ $ yatrānyaiḥ saha śiṣyate & tatrāpi lakṣaṇārthatvād % dvidhā vākyaṃ samāpyate // 2.392 //

vākyāntarāṇāṃ pratyekaṃ $ samāptiḥ kaiś cid iṣyate & rūpāntareṇa yuktānāṃ % vākyānāṃ tena saṃgrahaḥ // 2.393 //

na vākyasyābhidheyāni $ bhedavākyāni kāni cit & tasmiṃs tūccarite bhedāṃs % tathānyān pratipadyate // 2.394 //

yeṣāṃ samasto vākyārthaḥ $ pratibhedaṃ samāpyate & teṣāṃ tadānīṃ bhinnasya % kiṃ padārthasya sattayā // 2.395 //

atha tair eva janitaḥ $ so 'rtho bhinneṣu vartate & pūrvasyārthasya tena syād % virodhaḥ saha vā sthitiḥ // 2.396 //

sahasthitau virodhitvaṃ $ syād viśiṣṭāviśiṣṭayoḥ & vyabhicārī tu saṃbandhas % tyāge 'rthasya prasajyate // 2.397 //

ekaḥ sādhāraṇo vācyaḥ $ pratiśabdam avasthitaḥ & saṅghe saṅghiṣu cārthātmā % saṃnidhānanideśakaḥ // 2.398 //

yathā sādhāraṇe svatvaṃ $ tyāgasya ca phalaṃ dhane & prītiś cāvikalā tadvat % saṃbandho 'rthena tadvatām // 2.399 //

varṇānām arthavattāyāṃ $ tenaivārthena tadvati & samudāye na caikatvaṃ % bhedena vyavatiṣṭhate // 2.400 //

ekenaiva pradīpena $ sarve sādhāraṇaṃ dhanam & paśyanti tadvad ekena % supā saṃkhyābhidhīyate // 2.401 //

nārthavattā pade varṇe $ vākye caivaṃ viśiṣyate & abhyāsāt prakramo 'nyas tu % viruddha iva dṛśyate // 2.402 //

viniyogād ṛte śabdo $ na svārthasya prakāśakaḥ & arthābhidhānasaṃbandham % uktidvāraṃ pracakṣate // 2.403 //

yathā praṇihitaṃ cakṣur $ darśanāyopakalpate & tathābhisaṃhitaḥ śabdo % bhavaty arthasya vācakaḥ // 2.404 //

kriyāvyavetaḥ saṃbandho $ dṛṣṭaḥ karaṇakarmaṇoḥ & abhidhāniyamas tasmād % abhidhānābhidheyayoḥ // 2.405 //

bahuṣv ekābhidhāneṣu $ sarveṣv ekārthakāriṭu & yat prayoktābhisaṃdhatte % śabdas tatrāvatiṣṭhate // 2.406 //

āmnāyaśabdān abhyāse $ ke cid āhur anarthakān & svarūpamātravṛttiṃś ca % pareṣāṃ pratipādane // 2.407 //

abhidhānakriyāyogād $ arthasya pratipādakān & niyogabhedān manyante % tān evaikatvadarśinaḥ // 2.408 //

teṣām atyantanānātvaṃ $ nānātvavyavahāriṇaḥ & akṣādīnām iva prāhur % ekajātisamanvayāt // 2.409 //

prayogād abhisaṃdhānam $ anyad eṣu na vidyate & viṣaye yataśaktitvāt % sa tu tatra vyavasthitaḥ // 2.410 //

nānātvasyaiva saṃjñānam $ arthaprakaraṇādibhiḥ & na jātv arthāntare vṛttir % anyārthānāṃ kathaṃ ca na // 2.411 //

padarūpaṃ ca yad vākyam $ astitvopanibandhanam & kāmaṃ vimarśas tatrāyaṃ % na vākyāvayave pade // 2.412 //

yathaivānarthakair varṇair $ viśiṣṭo 'rtho 'bhidhīyate & padair anarthakair evaṃ % viśiṭṭo 'rtho 'bhidhīyate // 2.413 //

yad antarāle jñānaṃ tu $ padārtheṣūpajāyate & pratipatter upāyo 'sau % prakramānavadhāraṇāt // 2.414 //

pūrvair arthair anugato $ yathārthātmā paraḥ paraḥ & saṃsarga eva prakrāntas % tathānyeṣv arthavastuṣu // 2.415 //

aṅgīkṛte tu keṣāṃ cit $ sādhyenārthena sādhane & ādhāraniyamārthaiva % sādhanānāṃ punaḥ śrutiḥ // 2.416 //

ādhāre niyamābhāvāt $ tadākṣepo na vidyate & sāmarthyāt saṃbhavas tasya % śrutis tv anyanivṛttaye // 2.417 //

kriyā kriyāntarād bhinnā $ niyatādhārasādhanā & prakrāntā pratipattṝṇāṃ % bhedāḥ saṃbodhahetavaḥ // 2.418 //

avibhāgaṃ tu śabdebhyaḥ $ kramavadbhyo 'padakramam & prakāśate tadanyeṣāṃ % vākyaṃ vākyārtha eva ca // 2.419 //

svarūpaṃ vidyate yasya $ tasyātmā na nirūpyate & nāsti yasya svarūpaṃ tu % tasyaivātmā nirūpyate // 2.420 //

aśabdam apare 'rthasya $ rūpanirdhāraṇaṃ viduḥ & arthāvabhāsarūpā ca % śabdebhyo jāyate smṛtiḥ // 2.421 //

anyathaivāgnisaṃbandhād $ dāhaṃ dagdho 'bhimanyate & anyathā dāhaśabdena % dāhārthaḥ saṃpratīyate // 2.422 //

pṛthaṅniviṣṭatattvānāṃ $ pṛthagarthānupātinām & indriyāṇāṃ yathā kāryam % ṛte dehān na kalpate // 2.423 //

tathā padānāṃ sarveṣāṃ $ pṛthagarthaniveśinām & vākyebhyaḥ pravibhaktānām % arthavattā na vidyate // 2.424 //

saṃsargarūpaṃ saṃsṛṣṭeṣv $ arthavastuṣu gṛhyate & nātropākhyāyate tattvam % apadārthasya darśanāt // 2.425 //

darśanasyāpi yat satyaṃ $ na tathā darśanaṃ sthitam & vastu saṃsargarūpeṇa % tad arūpaṃ nirūpyate // 2.426 //

astitvenānuṣakto vā $ nivṛttyātmani vā sthitaḥ & artho 'bhidhīyate yasmād % ato vākyaṃ prayujyate // 2.427 //

kriyānuṣaṅgeṇa vinā $ na padārthaḥ pratīyate & satyo vā viparīto vā % vyavahāre na so 'sty ataḥ // 2.428 //

sad ity etat tu yad vākyaṃ $ tad abhūd asti neti vā & kriyābhidhānasaṃbandham % antareṇa na gamyate // 2.429 //

ākhyātapadavācye 'rthe $ sādhanopanibandhane & vinā sattvābhidhānena % nākāṅkṣā vinivartate // 2.430 //

prādhānyāt tu kriyā pūrvam $ arthasya pravibhajyate & sādhyaprayuktāny aṅgāni % phalaṃ tasya prayojakam // 2.431 //

prayoktaivābhisaṃdhatte $ sādhyasādhanarūpatām & arthasya cābhisaṃbandha- % kalpanāṃ prasamīhate // 2.432 //

pacikriyāṃ karotīti $ karmatvenābhidhīyate & paktiḥ karaṇarūpaṃ tu % sādhyatvena pratīyate // 2.433 //

yo 'ṃśo yenopakāreṇa $ prayoktṝṇāṃ vivakṣitaḥ & arthasya sarvaśaktitvāt % sa tathaiva vyavasthitaḥ // 2.434 //

ārādvṛttiṣu saṃbandhaḥ $ kadā cid abhidhīyate & āśliṣṭo yo 'nupaśliṣṭaḥ % sa kadā cit pratīyate // 2.435 //

saṃsṛṣṭānāṃ vibhaktatvaṃ $ saṃsargaś ca vivekinām & nānātmakānām ekatvaṃ % nānātvaṃ ca viparyaye // 2.436 //

sarvātmakatvād arthasya $ nairātmyād vā vyavasthitam & atyantayataśaktitvāc % chabda eva nibandhanam // 2.437 //

vastūpalakṣaṇaḥ śabdo $ nopakārasya vācakaḥ & na svaśaktiḥ padārthānāṃ % saṃspraṣṭuṃ tena śakyate // 2.438 //

saṃbandhidharmā saṃyogaḥ $ svaśabdenābhidhīyate & saṃbandhaḥ samavāyas tu % saṃbandhitvena gamyate // 2.439 //

lakṣaṇād vyavatiṣṭhante $ padārthā na tu vastutaḥ & upakārāt sa evārthaḥ % kathaṃ cid anugamyate // 2.440 //

vākyārtho yo 'bhisaṃbandho $ na tasyātmā kva cit sthitaḥ & vyavahāre padārthānāṃ % tam ātmānaṃ pracakṣate // 2.441 //

padārthe samudāye vā $ samāpto naiva vā kva cit & padārtharūpabhedena % tasyātmā pravibhajyate // 2.442 //

anvākhyānāya yo bhedaḥ $ pratipattinibandhanam & sākāṅkṣāvayavaṃ bhede % tenānyad upavarṇyate // 2.443 //

anekaśakter ekasya $ pravibhāgo 'nugamyate & ekārthatvaṃ hi vākyasya % mātrayāpi pratīyate // 2.444 //

saṃpratyayārthād bāhyo 'rthaḥ $ sann asan vā vibhajyate & bāhyīkṛtya vibhāgas tu % śaktyapoddhāralakṣaṇaḥ // 2.445 //

pratyayārthātmaniyatāḥ $ śaktayo na vyavasthitāḥ & anyatra ca tato rūpaṃ % na tāsām upalabhyate // 2.446 //

bahuṣv api tiṅanteṣu $ sākāṅkṣeṣv ekavākyatā & tiṅā tiṅbhyo nighātasya % paryudāsas tathārthavān // 2.447 //

ekatiṅ yasya vākyaṃ tu $ śāstre niyatalakṣaṇam & tasyātiṅgrahaṇenārtho % vākyabhedān na vidyate // 2.448 //

tiṅantāntarayukteṣu $ yuktayukteṣu vā punaḥ & mṛgaḥ paśyata yātīti % bhedābhedau na tiṣṭhataḥ // 2.449 //

itikartavyatārthasya $ sāmarthyād yatra kāṅkṣyate & aśabdalakṣaṇākāṅkṣaṃ % samāptārthaṃ tad ucyate // 2.450 //

tattvānvākhyānamātre tu $ yāvān artho 'nuṣajyate & vināpi tatprayogeṇa % śruter vākyaṃ samāpyate // 2.451 //

caṅkramyamāṇo 'dhīṣvātra $ japaṃś caṅkramaṇaṃ kuru & tādarthyasyāviśeṣe 'pi % śabdādbhedaḥ pratīyate // 2.452 //

phalavantaḥ kriyābhedāḥ $ kriyāntaranibandhanāḥ & asaṃkhyātāḥ kramoddeśair % ekākhyātanidarśitāḥ // 2.453 //

nivṛttabhedā sarvaiva $ kriyākhyāte 'bhidhīyate & śruter aśakyā bhedānāṃ % pravibhāgaprakalpanā // 2.454 //

aśvamedhena yakṣyante $ rājānaḥ sattram āsate & brāhmaṇā iti nākhyāta- % rūpād bhedaḥ pratīyate // 2.455 //

sakṛc chrutā saptadaśasv $ anāvṛttāpi yā kriyā & prājāpatyeṣu sāmarthyāt % sā bhedaṃ pratipadyate // 2.456 //

devadattādiṣu bhujiḥ $ pratyekam avatiṣṭhate & pratisvatantraṃ vākyaṃ vā % bhedena pratipadyate // 2.457 //

uccāraṇe tu vākyānām $ anyad rūpaṃ na gṛhyate & pratipattau tu bhinnānām % anyad rūpaṃ pratīyate // 2.458 //

ekaṃ grahaṇavākyaṃ ca $ sāmānyenābhidhīyate & kartarīti yathā tac ca % paśvādiṣu vibhajyate // 2.459 //

yady ākāṅkṣā nivarteta $ tadbhūtasya sakṛc chrutau & naivānyenābhisaṃbandhaṃ % tad upeyāt kathaṃ ca na // 2.460 //

ekarūpam anekārthaṃ $ tasmād upanibandhanam & yonir vibhāgavākyānāṃ % tebhyo 'nanyad iva sthitam // 2.461 //

kva cit kriyā vyaktibhāgair $ upakāre pravartate & sāmānyabhāga evāsyāḥ % kva cid arthasya sādhakaḥ // 2.462 //

kālabhinnāś ca ye bhedā $ ye cāpy uṣṭrāsikādiṣu & prakrame jātibhāgasya % śabdātmā tair na bhidyate // 2.463 //

ekasaṃkhyeṣu bhedeṣu $ bhinnā jātyādibhiḥ kriyāḥ & bhedena viniyujyante % tacchabdasya sakṛc chrutau // 2.464 //

akṣādiṣu yathā bhinnā $ bhakṣibhañjidivikriyāḥ & prayogakālābhede 'pi % pratibhedaṃ pṛthak sthitāḥ // 2.465 //

akṣāṇāṃ tantriṇāṃ tantram $ upāyas tulyarūpatā & eṣāṃ kramo vibhaktānāṃ % tannibaddhā sakṛc chrutiḥ // 2.466 //

dvāv apy upāyau śabdānāṃ $ prayoge samavasthitau & kramo vā yaugapadyaṃ vā % yau loko nātivartate // 2.467 //

krame vibhajyate rūpaṃ $ yaugapadye na bhidyate & kriyā tu yaugapadye 'pi % kramarūpānupātinī // 2.468 //

bhedasaṃsargaśaktī dve $ śabdād bhinne iva sthite & yaugapadye 'py anekena % prayoge bhidyate śrutiḥ // 2.469 //

abhinno rūpabhedena $ ya eko 'rtho vivakṣitaḥ & tasyāvayavadharmeṇa % samudāyo 'nugṛhyate // 2.470 //

bhedanirvacane tv asya $ pratyekaṃ vā samāpyate & śrutir vacanabhinnā vā % vākyabhede 'vatiṣṭhate // 2.471 //

tatraikavacanānto vā $ so 'kṣaśabdaḥ prayujyate & pratyekaṃ vā bahutvena % pravibhāgo yathāśruti // 2.472 //

dviṣṭhāni yāni vākyāni $ teṣv apy ekatvadarśinām & anekaśakter ekasya % svaśaktiḥ pravibhajyate // 2.473 //

atyantabhinnayor vā syāt $ prayoge tantralakṣaṇaḥ & upāyas tatra saṃsargaḥ % pratipattṛṣu bhidyate // 2.474 //

bhedenādhigatau pūrvaṃ $ śabdau tulyaśrutī punaḥ & tantreṇa pratipattāraḥ % prayoktrā pratipāditāḥ // 2.475 //

ekasyāpi vivakṣāyām $ anuniṣpadyate paraḥ & vinābhisaṃdhinā śabdaḥ % śaktirūpaḥ prakāśate // 2.476 //

anekā śaktir ekasya $ yugapac chrūyate kva cit & agniḥ prakāśadāhābhyām % ekatrāpi niyujyate // 2.477 //

āvṛttiśaktibhinnārthe $ vākye sakṛd api śrute & liṅgād vā tantradharmād vā % vibhāgo vyavatiṣṭhate // 2.478 //

saṃprasāraṇasaṃjñāyāṃ $ liṅgābhyāṃ varṇavākyayoḥ & pravibhāgas tathā sūtra % ekasminn eva jāyate // 2.479 //

tathā dvirvacane 'cīti $ tantropāyād alakṣaṇaḥ & ekaśeṣeṇa nirdeśo % bhāṣya eva pradarśitaḥ // 2.480 //

prāyeṇa saṃkṣeparucīn $ alpavidyāparigrahān & saṃprāpya vaiyākaraṇān % saṃgrahe 'stam upāgate // 2.481 //

kṛte 'tha pātañjalinā $ guruṇā tīrthadarśinā & sarveṣāṃ nyāyabījānāṃ % mahābhāṣye nibandhane // 2.482 //

alabdhagādhe gāmbhīryād $ uttāna iva sauṣṭhavāt & tasminn akṛtabuddhīnāṃ % naivāvāsthita niścayaḥ // 2.483 //

vaijisaubhavaharyakṣaiḥ $ śuṣkatarkānusāribhiḥ & ārṣe viplāvite granthe % saṃgrahapratikañcuke // 2.484 //

yaḥ pātañjaliśiṣyebhyo $ bhraṣṭo vyākaraṇāgamaḥ & kālena dākṣiṇātyeṣu % granthamātro vyavasthitaḥ // 2.485 //

parvatād āgamaṃ labdhvā $ bhāṣyabījānusāribhiḥ & sa nīto bahuśākhatvaṃ % cāndrācāryādibhiḥ punaḥ // 2.486 //

nyāyaprasthānamārgāṃs tān $ abhyasya svaṃ ca darśanam & praṇīto guruṇāsmākam % ayam āgamasaṃgrahaḥ // 2.487 //

vartmanām atra keṣāṃ cid $ vastumātram udāhṛtam & kāṇḍe tṛtīye nyakṣeṇa % bhaviṣyati vicāraṇā // 2.488 //

prajñā vivekaṃ labhate $ bhinnair āgamadarśanaiḥ & kiyad vā śakyam unnetuṃ % svatarkam anudhāvatā // 2.489 //

tat tad utprekṣamāṇānāṃ $ purāṇair āgamair vinā & anupāsitavṛddhānāṃ % vidyā nātiprasīdati // 2.490 //

// iti bhartṛharikṛte vākyapadīye vākyakāṇḍaṃ samāptam //

3. padakāṇḍam

3.1. jātisamuddeśaḥ

dvidhā kaiś cit padaṃ bhinnaṃ $ caturdhā pañcadhāpi vā & apoddhṛtyaiva vākyebhyaḥ % prakṛtipratyayādivat // 3.1.1 //

padārthānām apoddhāre $ jātir vā dravyam eva vā & padārthau sarvaśabdānāṃ % nityāv evopavarṇitau // 3.1.2 //

keṣāṃ cit sāhacaryeṇa $ jātiḥ śaktyupalakṣaṇam & khadirādiṣv aśakteṣu % śaktaḥ pratinidhīyate // 3.1.3 //

asvātantryaphalo bandhiḥ $ pramāṇādīva śiṣyate & ato jātyabhidhāne 'pi % śaktihīnaṃ na gṛhyate // 3.1.4 //

saṃśleṣamātraṃ badhnātir $ yadi syāt tu vivakṣitaḥ & śaktyāśraye tato liṅgaṃ % pramāṇādyanuśāsanam // 3.1.5 //

svajātiḥ prathamaṃ śabdaiḥ $ sarvair evābhidhīyate & tato 'rthajātirūpeṣu % tadadhyāropakalpanā // 3.1.6 //

yathā rakte guṇe tattvaṃ $ kaṣāye vyapadiśyate & saṃyogisaṃnikarṣāc ca % vastrādiṣv api gṛhyate // 3.1.7 //

tathā śabdārthasaṃbandhāc $ chabde jātir avasthitā & vyapadeśe 'rthajātīnāṃ % jātikāryāya kalpate // 3.1.8 //

jātjśabdaikaśeṣe sā $ jātīnāṃ jātir iṣyate & śabdajātaya ity atra % tajjātiḥ śabdajātiṣu // 3.1.9 //

yā śabdajātiśabdeṣu $ śabdebhyo bhinnalakṣaṇā & jātiḥ sā śabdajātitvam % avyatikramya vartate // 3.1.10 //

arthajātyabhidhāne 'pi $ sarve jātyabhidhāyinaḥ & vyāpāralakṣaṇā yasmāt % padārthāḥ samavasthitāḥ // 3.1.11 //

jātau padārthe jātir vā $ viseṣo vāpi jātivat & śabdair apekṣyate yasmād % atas te jātivācinaḥ // 3.1.12 //

dravyadharmā padārthe tu $ dravye sarvo 'rtha ucyate & dravyadharmāśrayād dravyam % ataḥ sarvo 'rtha iṣyate // 3.1.13 //

anupravṛttidharmo vā $ jātiḥ syāt sarvajātiṣu & vyāvṛttidharmasāmānyaṃ % viśeṣe jātir iṣyate // 3.1.14 //

saṃyogidharmabhedena $ deśe ca parikalpite & teṣu deśeṣu sāmānyam % ākāśasyāpi vidyate // 3.1.15 //

adeśānāṃ ghaṭādīnāṃ $ deśāḥ saṃbandhino yathā & ākāśasyāpy adeśasya % deśāḥ saṃyoginas tathā // 3.1.16 //

bhinnavastvāśrayā buddhiḥ $ saṃyogiṣv anuvartate & samavāyiṣu bhedasya % grahaṇaṃ vinivartate // 3.1.17 //

ataḥ saṃyogideśānāṃ $ gauṇatvaṃ parikalpyate & avivekāt pradeśebhyo % mukhyatvaṃ samavāyinām // 3.1.18 //

anupravṛttirūpā yā $ prakhyā tām ākṛtiṃ viduḥ & ke cid vyāvṛttirūpāṃ tu % dravyatvena pracakṣate // 3.1.19 //

bhinnā iti paropādhir $ abhinnā iti vā punaḥ & bhāvātmasu prapañco 'yaṃ % saṃsṛṣṭeṣv eva jāyate // 3.1.20 //

naikatvaṃ nāpi nānātvaṃ $ na sattvaṃ na ca nāstitā & ātmatattveṣu bhāvānām % asaṃsṛṣṭeṣu vidyate // 3.1.21 //

sarvaśaktyātmabhūtatvam $ ekasyaiveti nirṇaye & bhāvānām ātmabhedasya % kalpanā syād anarthikā // 3.1.22 //

tasmād dravyādayaḥ sarvāḥ $ śaktayo bhinnalakṣaṇāḥ & saṃsṛṣṭāḥ puruṣārthasya % sādhikā na tu kevalāḥ // 3.1.23 //

yathaiva cendriyādīnām $ ātmabhūtā samagratā & tathā saṃbandhisaṃbandha- % saṃsarge 'pi pratīyate // 3.1.24 //

na tad utpadyate kiṃ cid $ yasya jātir na vidyate & ātmābhivyaktaye jātiḥ % kāraṇānāṃ prayojikā // 3.1.25 //

kāraṇeṣu padaṃ kṛtvā $ nityānityeṣu jātayaḥ & kva cit kāryeṣv abhivyaktim % upayānti punaḥ punaḥ // 3.1.26 //

nirvartyamānaṃ yat karma $ jātis tatrāpi sādhanam & svāśrayasyābhinicpattyai % sā kriyāyāḥ prayojikā // 3.1.27 //

vidhau vā pratiṣedhe vā $ brāhmaṇatvādi sādhanam & vyaktyāśritāśritā jāteḥ % saṃkhyājātir viśeṣikā // 3.1.28 //

yathā jalādibhir vyaktaṃ $ mukham evābhidhīyate & tathā dravyair abhivyaktā % jātir evābhidhīyate // 3.1.29 //

yathendriyagato bheda $ indriyagrahaṇād ṛte & indriyārtheṣvadṛśyo 'pi % jñānabhedāya kalpate // 3.1.30 //

tathātmarūpagrahaṇāt $ keṣāṃ cid vyaktayo vinā & sāmānyajñānabhedānām % upayānti nimittatām // 3.1.31 //

satyāsatyau tu yau bhāgau $ pratibhāvaṃ vyavasthitau & satyaṃ yat tatra sā jātir % asatyā vyaktayaḥ smṛtāḥ // 3.1.32 //

saṃbandhibhedāt sattaiva $ bhidyamānā gavādiṣu & jātir ity ucyate tasyāṃ % sarve śabdā vyavasthitāḥ // 3.1.33 //

tāṃ prātipadikārthaṃ ca $ dhātvarthaṃ ca pracakṣate & sā nityā sā mahān ātmā % tām āhus tvatalādayaḥ // 3.1.34 //

prāptakramā viśeṣeṣu $ kriyā saivābhidhīyate & kramarūpasya saṃhāre % tat sattvam iti kathyate // 3.1.35 //

saiva bhāvavikāreu $ ṣaḍ avasthāḥ prapadyate & krameṇa śaktibhiḥ svābhir % evaṃ pratyavabhāsate // 3.1.36 //

ātmabhūtaḥ kramo 'py asyā $ yatredaṃ kāladarśanam & paurvāparyādirūpeṇa % pravibhaktam iva sthitam // 3.1.37 //

tirobhāvābhyupagame $ bhāvānāṃ saiva nāstitā & labdhakrame tirobhāve % naśyatīti pratīyate // 3.1.38 //

pūrvasmāt pracyutā dharmād $ aprāptā cottaraṃ padam & tadantarāle bhedānām % āśrayāj janma kathyate // 3.1.39 //

āśrayaḥ svātmamātrā vā $ bhāvā vā vyatirekiṇaḥ & svaśaktayo vā sattāyā % bhedadarśanahetavaḥ // 3.1.40 //

pṛthivyādiṣv abhivyaktau $ na saṃsthānam apekṣate & anucchinnāśrayāj jātir % anitye 'py āśraye sthitā // 3.1.41 //

anucchedyāśrayām eke $ sarvāṃ jātiṃ pracakṣate & na yaugapadyaṃ pralaye % sarvasyeti vyavasthitāḥ // 3.1.42 //

prakṛtau pravilīneṣu $ bhedeṣv ekatvadarśinām & dravyasattvaṃ prapadyante % svāśrayā eva jātayaḥ // 3.1.43 //

brāhmaṇatvādayo bhāvāḥ $ sarvaprāṇiṣv avasthitāḥ & abhivyaktāḥ svakāryāṇāṃ % sādhakā ity api smṛtiḥ // 3.1.44 //

citrādiṣv apy abhivyaktir $ jātīnāṃ kaiś cid iṣyate & prāṇyāśritās tu tāḥ prāptau % nimittaṃ puṇyapāpayoḥ // 3.1.45 //

jñānaṃ tv asmadviśiṣṭānāṃ $ tāsu sarvendriyaṃ viduḥ & abhyāsān maṇirūpyādi- % viśeṣeṣv iva tadvidām // 3.1.46 //

jātyutpalādigandhādau $ bhedatattvaṃ yad āśritam & tad bhāvapratyayair loke % 'nityatvān nābhidhīyate // 3.1.47 //

asvaśabdābhidhānās tu $ narasiṃhādijātayaḥ & sarūpāvayavevānyā % tāsu śrutir avasthitā // 3.1.48 //

jātyavasthāparicchede $ saṃkhyā saṃkhyātvam eva vā & viprakarṣe 'pi saṃsargād % upakārāya kalpate // 3.1.49 //

lakṣaṇā śabdasaṃskāre $ vyāpāraḥ kāryasiddhaye & saṃkhyākarmādiśaktīnāṃ % śrutisāmye 'pi dṛśyate // 3.1.50 //

na vinā saṃkhyayā kaś cit $ sattvabhūto 'rtha ucyate & ataḥ sarvasya nirdeśe % saṃkhyā syād avivakṣitā // 3.1.51 //

ekatvaṃ vā bahutvaṃ vā $ keṣāṃ cid avivakṣitam & tad dhi jātyabhidhānāya % dvitvaṃ tu syād vivakṣitam // 3.1.52 //

yady etau vyādhitau syātāṃ $ deyaṃ syād idam auṣadham & ity evaṃ lakṣaṇe 'rthasya % dvitvaṃ syād avivakṣitam // 3.1.53 //

ekādiśabdavācyāyāḥ $ karmasv aṅgatvam iṣyate & saṃkhyāyāḥ khanati dvābhyām % iti rūpād dhi sāśritā // 3.1.54 //

yajeta paśunety atra $ saṃskārasyāpi saṃbhave & yathā jātis tathaikatvaṃ % sādhanatvena gamyate // 3.1.55 //

liṅgāt tu syād dvitīyādes $ tad ekatvaṃ vivakṣitam & ekārthaviṣayatve ca % talliṅgaṃ jātisaṃkhyayoḥ // 3.1.56 //

anyatrāvihitasyaiva $ sa vidhiḥ prathamaṃ paśoḥ & kriyāyām aṅgabhāvaś ca % tat tv etasmād vivakṣitam // 3.1.57 //

grahās tv anyatra vihitā $ bhinnasaṃkhyāḥ pṛthak pṛthak & prājāpatyā navety evam- % ādibhedasamanvitāḥ // 3.1.58 //

aṅgatvena pratītānāṃ $ saṃmārge tv aṅgināṃ punaḥ & nirdeśaṃ prati yā saṃkhyā % sā kathaṃ syād vivakṣitā // 3.1.59 //

nānyatra vidhir astīti $ saṃskāro nāpi cāṅgitā & hetuḥ saṃkhyāvivakṣāyā % yatnāt sā hi vivakṣitā // 3.1.60 //

saṃmārjane viśeṣaś ca $ na grahe kva cid āśritaḥ & vihītās te ca saṃskāryāḥ % sarveṣām āśrayas tataḥ // 3.1.61 //

pratyāśrayaṃ samāptāyāṃ $ jātāv ekena cet kriyā & paśunā na prakalpeta % tat syād eva prakalpanam // 3.1.62 //

ekena ca prasiddhāyāṃ $ kriyāyāṃ yadi saṃbhavāt & paśvantaram upādeyam % upādānam anarthakam // 3.1.63 //

yathaivāhitagarbhāyāṃ $ garbhādhānam anarthakam & tathaikena prasiddhāyāṃ % paśvantaram anarthakam // 3.1.64 //

tāvatārthasya siddhatvād $ ekatvasyāvyatikramam & ke cid icchanti na tv atra % saṃkhyāṅgatvena gṛhyate // 3.1.65 //

dvitīyādi tu yal liṅgam $ uktanyāyānuvādi tat & nasaṃkhyā sādhanatvena % jātivat tena gamyate // 3.1.66 //

anvayavyatirekābhyāṃ $ saṃkhyābhyupagame sati & yuktaṃ yat sādhanatvaṃ syān % na tv anyārthopalakṣaṇam // 3.1.67 //

sādhanatve padārthasya $ sāmarthyaṃ na prahīyate & saṃkhyāvyāpāradharmo 'tas % tena liṅgena gamyate // 3.1.68 //

apūrvasya vidheyatvāt $ prādhānyam avasīyate & vihitasya parārthatvāc % cheṣabhāvaḥ pratīyate // 3.1.69 //

saṃmārgasya vidheyatvād $ anyatra vihite grahe & vidhivākye śrutā saṃkhyā % lakṣaṇāyāṃ na bādhyate // 3.1.70 //

vidhivākyāntare saṃkhyā $ paśor nāsti virodhinī & tasmāt saguṇa evāsau % sahaikatvena gamyate // 3.1.71 //

nirjñātadravyasaṃbandhe $ yaḥ karmaṇy upadiśyate & guṇas tenārthitā tasya % dravyeṇeva pratīyate // 3.1.72 //

kaś cid eva guṇo dravye $ yathā sāmarthyalakṣaṇaḥ & ādhāro 'pi guṇasyaivaṃ % prāptaḥ sāmarthyalakṣaṇaḥ // 3.1.73 //

tayos tu pṛthagarthitve $ saṃbandho yaḥ pratīyate & na tasminn upaghāto 'sti % kalpyam anyan na cāśrutam // 3.1.74 //

kriyayā yo 'bhisaṃbandhaḥ $ sa śrutiprāpitas tayoḥ & āśrayāśrayiṇor vākyān % niyamas tv avatiṣṭhate // 3.1.75 //

tatra dravyaguṇābhāve $ pratyekaṃ syād vikalpanam & śrutiprāpto hi saṃbandho % balavān vākyalakṣaṇāt // 3.1.76 //

yadā tu jātiḥ śaktir vā $ kriyāṃ praty upadiśyate & sāmarthyāt saṃnidhīyete % tatra dravyaguṇau tadā // 3.1.77 //

jātīnāṃ ca guṇānāṃ ca $ tulye 'ṅgatve kriyāṃ prati & guṇāḥ pratinidhīyante % chāgādīnāṃ na jātayaḥ // 3.1.78 //

vyaktiśakteḥ samāsannā $ jātayo na tathā guṇāḥ & sākṣād dravyaṃ kriyāyogi % guṇas tasmād vikalpate // 3.1.79 //

sāmyenānyatarābhāve $ vikalpaḥ kaiś cid iṣyate & atadguṇo 'taś chāgaḥ syān % meṣo vā tadguṇo bhavet // 3.1.80 //

jāter āśritasaṃkhyāyāḥ $ pravṛttir upalabhyate & saṃkhyāviśeṣam utsṛjya % kva cit saiva pravartate // 3.1.81 //

parāṅgabhūtaṃ sāmānyaṃ $ yujyate dravyasaṃkhyayā & svārthaṃ pravartamānaṃ tu % na saṃkhyām avalambate // 3.1.82 //

yajeta paśunety atra $ yajyarthāyāṃ paśuśrutau & kṛtārthaikena paśunā % pradhānaṃ bhavati kriyā // 3.1.83 //

yāvatāṃ saṃbhavo yasya $ sa kuryāt tāvatāṃ yadi & ālambhanaṃ guṇais tena % pradhānaṃ syāt prayojitam // 3.1.84 //

saṃmṛjyamānatantre tu $ grahe yatra kriyāśrutiḥ & saṃkhyāviśeṣagrahaṇaṃ % naiva tatrādriyāmahe // 3.1.85 //

śiṣyamāṇapare vākye $ yad ekagrahaṇaṃ kṛtam & śeṣe viśiṣṭasaṃkhye 'pi % vyaktaṃ talliṅgadarśanam // 3.1.86 //

samāsapratyayavidhau $ yathā nipatitā śrutiḥ & guṇānāṃ paratantrāṇāṃ % nyāyenaivopapadyate // 3.1.87 //

guṇe 'pi nāṅgīkriyate $ pradhānāntarasiddhaye & saṃkhyā kartā tathā karmaṇy % aviśiṣṭaḥ pratīyate // 3.1.88 //

yasyānyasya prasaktasya $ niyamārthā punaḥ śrutiḥ & sarūpasamudāyāt tu % vibhaktir yā vidhīyate // 3.1.89 //

nivṛttau caritārthatvāt $ saṃkhyā tatrāvivakṣitā & ekas tatrārthavān siddhaḥ % samudāyasya vācakaḥ // 3.1.90 //

pratyayasya pradhānasya $ samāsasyāpi vā vidhau & siddhaḥ saṃkhyāvivakṣāyāṃ % sarvathānugraho guṇe // 3.1.91 //

abhedarūpaṃ sādṛśyam $ ātmabhūtāś ca śaktayaḥ & jātiparyāyavācitvam % eṣām apy upavarṇyate // 3.1.92 //

daṇḍopāditsayā daṇḍaṃ $ yady api pratipadyate & na tasmād eva sāmarthyāt % sa daṇḍīti pratīyate // 3.1.93 //

necchānimittād icchāvān $ iti jñānaṃ pravartate & tasmāt saty api sāmarthye % buddhir arthāntarāśrayā // 3.1.94 //

svabhāvo 'vyapadeśyo vā $ sāmarthyaṃ vāvatiṣṭhate & sarvasyānte yatas tasmād % vyavahāro na kalpate // 3.1.95 //

yadā bhedān parityajya $ buddhyaika iva gṛhyate & vyaktyātmaiva tadā tatra % buddhir ekā pravartate // 3.1.96 //

bhedarūpair anusyūtaṃ $ yadaikam iva manyate & samūhāvagrahā buddhir % bahubhyo jāyate tadā // 3.1.97 //

yadā sahavivakṣāyām $ ekabuddhinibandhanaḥ & baddhāvayavavicchedaḥ % samudāyo 'bhidhīyate // 3.1.98 //

pratikriyaṃ samāptatvād $ eko bhedasamanvitaḥ & dvandve dvitvādibhedena % tadāsāv upagamyate // 3.1.99 //

sakṛtpravṛttāv ekatvam $ āvṛttau sadṛśātmatām & bhinnātmakānāṃ vyaktīnāṃ % bhedāpohāt prapadyate // 3.1.100 //

anupravṛtteti yathā- $ -bhinnā buddhiḥ pratīyate & artho vyāvṛttarūpo 'pi % tathā tattvena gṛhyate // 3.1.101 //

sarūpāṇāṃ ca sarveṣāṃ $ na bhedopanipātinaḥ & vidyante vācakāḥ śabdā % nāpi bhedo 'vadhāryate // 3.1.102 //

jñānaśabdārthaviṣayā $ viśeṣā ye vyavasthitāḥ & teṣāṃ duravadhāratvāj % jñānādyekatvadarśanam // 3.1.103 //

jñāneṣv api yathārtheṣu $ tathā sarveṣu jātayaḥ & saṃsargadarśane santi % tāś cārthasya prasādhikāḥ // 3.1.104 //

jñeyastham eva sāmānyaṃ $ jñānānām upakārakam & na jātu jñeyavaj jñānaṃ % pararūpeṇa rūpyate // 3.1.105 //

yathā jyotiḥ prakāśena $ nānyenābhiprakāśyate & jñānākāras tathānyena % na jñānenopagṛhyate // 3.1.106 //

na cātmasamavetasya $ sāmānyasyāvadhāraṇe & jñānaśaktiḥ samarthā syāj % jñātasyānyasya vastunaḥ // 3.1.107 //

ayaugapadye jñānānām $ asyety agrahaṇaṃ na ca & yathopalabdhi smaraṇam % upalabdhe ca jāyate // 3.1.108 //

ghaṭajñānam iti jñānaṃ $ ghaṭajñānavilakṣaṇam & ghaṭa ity api yaj jñānaṃ % viṣayopanipāti tat // 3.1.109 //

yato viṣayarūpeṇa $ jñānarūpaṃ na gṛhyate & artharūpaviviktaṃ ca % svarūpaṃ nāvadhāryate // 3.1.110 //

//iti jātisamuddeśaḥ //

3.2 dravyasamuddeśaḥ

ātmā vastu svabhāvaś ca $ śarīraṃ tattvam ity api & dravyam ity asya paryāyās % tac ca nityam iti smṛtam // 3.2.1 //

satyaṃ vastu tadākārair $ asatyair avadhāryate & asatyopādhibhiḥ śabdaiḥ % satyam evābhidhīyate // 3.2.2 //

adhruveṇa nimittena $ devadattagṛhaṃ yathā & gṛhītaṃ gṛhaśabdena % śuddham evābhidhīyate // 3.2.3 //

suvarṇādi yathā yuktaṃ $ svair ākārair apāyibhiḥ & rucakādyabhidhānānāṃ % śuddham evaiti vācyatām // 3.2.4 //

ākāraiś ca vyavacchedāt $ sārvārthyam avarudhyate & yathaiva cakṣurādīnāṃ % sāmarthyaṃ nālikādibhiḥ // 3.2.5 //

teṣv ākāreṣu yaḥ śabdas $ tathābhūteṣu vartate & tattvātmakatvāt tenāpi % nityam evābhidhīyate // 3.2.6 //

na tattvātattvayor bheda $ iti vṛddhebhya āgamaḥ & atattvam iti manyante % tattvam evāvicāritam // 3.2.7 //

vikalparūpaṃ bhajate $ tattvam evāvikalpitam & na cātra kālabhedo 'sti % kālabhedaś ca gṛhyate // 3.2.8 //

yathā viṣayadharmāṇāṃ $ jñāne 'tyantam asaṃbhavaḥ & tadātmeva ca tat siddham % atyantam atadātmakam // 3.2.9 //

tathā vikārarūpāṇāṃ $ tattve 'tyantam asaṃbhavaḥ & tadātmeva ca tat tattvam % atyantam atadātmakam // 3.2.10 //

sat yam ākṛtisaṃhāre $ yad ante vyavatiṣṭhate & tan nityaṃ śabdavācyaṃ tac % chabdāt tac ca na bhidyate // 3.2.11 //

na tad asti na tan nāsti $ na tad ekaṃ na tat pṛthak & na saṃsṛṣṭaṃ vibhaktaṃ na % vikṛtaṃ na na cānyathā // 3.2.12 //

tan nāsti vidyate tac ca $ tad ekaṃ tat pṛthak pṛthak & saṃsṛṣṭaṃ ca vibhaktaṃ ca % vikṛtaṃ tat tad anyathā // 3.2.13 //

tasya śabdārthasaṃbandha- $ rūpam ekasya dṛśyate & tad dṛśyaṃ darśanaṃ draṣṭā % darśane ca prayojanam // 3.2.14 //

vikārāpagame satyaṃ $ suvarṇaṃ kuṇḍale yathā & vikārāpagame satyāṃ % tathāhuḥ prakṛtiṃ parām // 3.2.15 //

vācyā sā sarvaśabdānāṃ $ śabdāś ca na pṛthak tataḥ & apṛthaktve ca saṃbandhas % tayor nānātmanor iva // 3.2.16 //

ātmā paraḥ priyo dveṣyo $ vaktā vācyaṃ prayojanam & viruddhāni yathaikasya % svapne rūpāṇi cetasaḥ // 3.2.17 //

ajanmani tathā nitye $ paurvāparyavivarjite & tattve janmādirūpatvaṃ % viruddham upalabhyate // 3.2.18 //

// iti dravyasamuddeśaḥ //

3.3 saṃbandhasamuddeśaḥ

jñānaṃ prayoktur bāhyo 'rthaḥ $ svarūpaṃ ca pratīyate & śabdair uccaritais teṣāṃ % saṃbandhaḥ samavasthitaḥ // 3.3.1 //

pratipattur bhavaty arthe $ jñāne vā saṃśayaḥ kva cit & svarūpeṣūpalabhyeṣu % vyabhicāro na vidyate // 3.3.2 //

asyāyaṃ vācako vācya $ iti ṣaṣṭhyā pratīyate & yogaḥ śabdārthayos tattvam % apy ato vyapadiśyate // 3.3.3 //

nābhidhānaṃ svadharmeṇa $ saṃbandhasyāsti vācakam & atyantaparatantratvād % rūpaṃ nāsyāpadiśyate // 3.3.4 //

upakārāt sa yatrāsti $ dharmas tatrānugamyate & śaktīnām api sā śaktir % guṇānām apy asau guṇaḥ // 3.3.5 //

taddharmaṇos tu tācchabdyaṃ $ saṃyogasamavāyayoḥ & tayor apy upakārārthā % niyatās tadupādhayaḥ // 3.3.6 //

kā cid eva hi sāvasthā $ kāryaprasavasūcitā & kasya cit kena cid yasyāṃ % saṃyoga upajāyate // 3.3.7 //

nirātmakānām utpattau $ niyamaḥ kva cid eva yaḥ & tenaivāvyapavargaś ca % prāptyabhede sa yatkṛtaḥ // 3.3.8 //

ātmāntarasya yenātmā $ tadātmevāvadhāryate & yataś caikatvanānātvaṃ % tattvaṃ nādhyavasīyate // 3.3.9 //

tāṃ śaktiṃ samavāyākhyāṃ $ śaktīnām upakāriṇīm & bhedābhedāv atikrāntām % anyathaiva vyavasthitām // 3.3.10 //

dharmaṃ sarvapadārthānām $ atītaḥ sarvalakṣaṇaḥ & anugṛhṇāti saṃbandha % iti pūrvebhya āgamaḥ // 3.3.11 //

padārthīkṛta evānyaiḥ $ sarvatrābhyupagamyate & saṃbandhas tena śabdārthaḥ % pravibhaktuṃ na śakyate // 3.3.12 //

samavāyāt sva ādhāraḥ $ svā ca jātiḥ pratīyate & ekārthasamavāyāt tu % guṇāḥ svādhāra eva ye // 3.3.13 //

dravyatvasattāsaṃyogāḥ $ svānyādhāropabandhanāḥ & tatpradeśavibhāgāś ca % guṇā dvitvādayaś ca ye // 3.3.14 //

ke cit svāśrayasaṃyuktāḥ $ ke cit tatsamavāyinaḥ & saṃyuktasamaveteṣu % samavetās tathāpare // 3.3.15 //

svāśrayeṇa tu saṃyuktaiḥ $ saṃyuktaṃ vibhu gamyate & samavāyasya saṃbandho % nāparas tatra dṛśyate // 3.3.16 //

saṃbandhasyāviśiṣṭatvān $ na cātra niyamo bhavet & tasmāc chabdārthayor naivaṃ % saṃbandhaḥ parikalpyate // 3.3.17 //

adṛṣṭavṛttilābhena $ yathā saṃyoga ātmanaḥ & kva cit svasvāmiyogākhyo % 'bhede 'nyatrāpi sa kramaḥ // 3.3.18 //

prāptiṃ tu samavāyākhyāṃ $ vācyadharmātivartinīm & prayoktā pratipattā vā % na śabdair anugacchati // 3.3.19 //

avācyam iti yad vācyaṃ $ tad avācyatayā yadā & vācyam ity avasīyeta % vācyam eva tadā bhavet // 3.3.20 //

athāpy avācyam ity evaṃ $ na tad vācyaṃ pratīyate & vivakṣitāsya yāvasthā % saiva nādhyavasīyate // 3.3.21 //

tathānyathā sarvathā ca $ yasyāvācyatvam ucyate & tatrāpi naiva sāvasthā % taiḥ śabdaiḥ pratiṣidhyate // 3.3.22 //

na hi saṃśayarūpe 'rthe $ śeṣatvena vyavasthite & avyudāse svarūpasya % saṃśayo 'nyaḥ pravartate // 3.3.23 //

yadā ca nirṇayajñāne $ nirṇayatvena nirṇayaḥ & prakramyate tadā jñānaṃ % svadharmeṇāvatiṣṭhate // 3.3.24 //

sarvaṃ mithyā bravīmīti $ naitad vākyaṃ vivakṣyate & tasya mithyābhidhāne hi % prakrānto 'rtho na gamyate // 3.3.25 //

na ca vācakarūpeṇa $ pravṛttasyāsti vācyatā & pratipādyaṃ na tat tatra % yenānyat pratipadyate // 3.3.26 //

asādhikā pratijñeti $ neyam evābhidhīyate & yathā tathāsya dharmo 'pi % nātra kaś cit pratīyate // 3.3.27 //

vyāpārasyāparo yasmān $ na vyāpāro 'sti kaś ca na & virodham anavasthāṃ vā % tasmāt sarvatra nāśrayet // 3.3.28 //

indriyāṇāṃ svaviṣayeṣv $ anādir yogyatā yathā & anādir arthaiḥ śabdānāṃ % saṃbandho yogyatā tathā // 3.3.29 //

asādhur anumānena $ vācakaḥ kaiś cid iṣyate & vācakatvāviśeṣe vā % niyamaḥ puṇyapāpayoḥ // 3.3.30 //

saṃbandhaśabde saṃbandho $ yogyatāṃ prati yogyatā & mayād yogyatāsaṃvin % mātāputrādiyogavat // 3.3.31 //

śabdaḥ kāraṇam arthasya $ sa hi tenopajanyate & tathā ca buddhiviṣayād % arthāc chabdaḥ pratīyate // 3.3.32 //

bhojanādy api manyante $ buddhyarthe yad asaṃbhavi & buddhyarthād eva buddhyarthe % jāte tad api dṛśyate // 3.3.33 //

anityeṣv api nityatvam $ abhidheyātmanā sthitam & anityatvaṃ svaśaktir vā % sā ca nityān na bhidyate // 3.3.34 //

śabdenārthasya saṃskāro $ dṛṣṭādṛṣṭaprayojanaḥ & kriyate so 'bhisaṃbandham % antareṇa kathaṃ bhavet // 3.3.35 //

nāvaśyam abhidheyeṣu $ saṃskāraḥ sa tathāvidhaḥ & dṛśyate na ca saṃbandhas % tathābhūto vivakṣitaḥ // 3.3.36 //

sati pratyayahetutvaṃ $ saṃbandha upapadyate & śabdasyārthe yatas tatra % saṃbandho 'stīti gamyate // 3.3.37 //

nitye 'nitye 'pi vāpy arthe $ puruṣeṇa kathaṃ ca na & saṃbandho 'kṛtasaṃbandhaiḥ % śabdaiḥ kartuṃ na śakyate // 3.3.38 //

vyapadeśe padārthānām $ anya sattaupacārikī & sarvāvasthāsu sarveṣām % ātmarūpasya darśikā // 3.3.39 //

sphaṭikādi yathā dravyaṃ $ bhinnarūpair upāśrayaiḥ & svaśaktiyogāt saṃbandhaṃ % tādrūpyeṇeva gacchati // 3.3.40 //

tadvac chabdo 'pi sattāyām $ asyaṃ pūrvaṃ vyavasthitaḥ & dharmair upaiti saṃbandham % avirodhivirodhibhiḥ // 3.3.41 //

evaṃ ca pratiṣedhyeṣu $ pratiṣedhaprakḷptaye & āśriteṣūpacāreṇa % pratiṣedhaḥ pravartate // 3.3.42 //

ātmalābhasya janmākhyā $ satā labhyaṃ ca labhyate & yadi saj jāyate kasmād % athāsaj jāyate katham // 3.3.43 //

sato hi gantur gamanaṃ $ sati gamye pravartate & gantṛvac cen na janmārtho % na cet tadvan na jāyate // 3.3.44 //

upacarya tu kartāram $ abhidhānapravṛttaye & punaś ca karmabhāvena % tāṃ kriyāṃ ca tadāśrayām // 3.3.45 //

athopacārasattaivaṃ $ vidheyās tatra lādayaḥ & janmanā tu virodhitvān % mukhyā sattā na vidyate // 3.3.46 //

ātmānam ātmanā bibhrad $ astīti vyapadiśyate & antarbhāvāc ca tenāsau % karmaṇā na sakarmakaḥ // 3.3.47 //

prāk ca sattābhisaṃbandhān $ mukhyā sattā kathaṃ bhavet & asaṃś ca nāsteḥ kartā syād % upacāras tu pūrvavat // 3.3.48 //

tasmād bhinneṣu dharmeṣu $ virodhiṣv avirodhinīm & virodhikhyāpanāyaiva % śabdais tais tair upāśritām // 3.3.49 //

abhinnakālām artheṣu $ bhinnakāleṣv avasthitām & pravṛttihetuṃ sarveṣāṃ % śabdānām aupacārikīm // 3.3.50 //

etāṃ sattāṃ padārtho hi $ na kaś cid ativartate & sā ca saṃpratisattāyāḥ % pṛthag bhāṣye nidarśitā // 3.3.51 //

pradeśasyaikadeśaṃ vā $ parato vā nirūpaṇam & viparyayam abhāvaṃ vā % vyavahāro 'nuvartate // 3.3.52 //

yathendriyasya vaiguṇyān $ mātrādhyāropavān iva & jāyate pratyayo 'rthebhyas % tathaivoddeśajā matiḥ // 3.3.53 //

akṛtsnaviṣayābhāsaṃ $ śabdaḥ pratyayam āśritaḥ & artham āhānyarūpeṇa % svarūpeṇānirūpitam // 3.3.54 //

rūpaṇavyapadeśābhyaṃ $ laukike vartmani sthitau & jñānaṃ praty abhilāpaṃ ca % sadṛśau bālapaṇḍitau // 3.3.55 //

sarvārtharūpatā śuddhir $ jñānasya nirupaśrayā & tato 'py asya parāṃ śuddhim % eke prāhur arūpikām // 3.3.56 //

upaplavo hi jñānasya $ bāhyākārānupātitā & kāluṣyam iva tat tasya % saṃsarge vyatibhedajam // 3.3.57 //

yathā ca jñānam ālekhād $ aśuddhau vyavatiṣṭhate & tathopāśrayavān arthaḥ % svarūpād viprakṛṣyate // 3.3.58 //

evam arthasya śabdasya $ jñānasya ca viparyaye & bhāvābhāvāv abhedena % vyavahārānupātinau // 3.3.59 //

yathā bhāvam upāśritya $ tadabhāvo 'nugamyate & tathābhāvam upāśritya % tadbhāvo 'py anugamyate // 3.3.60 //

nābhāvo jāyate bhāvo $ naiti bhāvo 'nupākhyatām & ekasmād ātmano 'nanyau % bhāvābhāvau vikalpitau // 3.3.61 //

abhāvasyānupākhyatvāt $ kāraṇaṃ na prasādhakam & sopākhyasya tu bhāvasya % kāraṇaṃ kiṃ kariṣyati // 3.3.62 //

tasmāt sarvam abhāvo vā $ bhāvo vā sarvam iṣyate & na tv avasthāntaraṃ kiṃ cid % ekasmāt satyataḥ sthitam // 3.3.63 //

tasmān nābhāvam icchanti $ ye loke bhāvavādinaḥ & abhāvavādino vāpi % na bhāvaṃ tattvalakṣaṇam // 3.3.64 //

advaye caiva sarvasmin $ svabhāvād ekalakṣaṇe & parikalpeṣu maryādā % vicitraivopalabhyate // 3.3.65 //

catasro hi yathāvasthā $ nirupākhye prakalpitāḥ & evaṃ dvaividhyam apy etad % bhāvābhāvavyapāśrayam // 3.3.66 //

avirodhī virodhī vā $ sann asan vāpi yuktitaḥ & kramavān akramo vāpi % nābhāva upapadyate // 3.3.67 //

avirodhī virodhī vā $ sann asan vāpi tattvataḥ & kramavān akramo vāpi % tena bhāvo na vidyate // 3.3.68 //

abhāve triṣu kāleṣu $ na bhedasyāsti saṃbhavaḥ & tasminn asati bhāve 'pi % traikālyaṃ nāvatiṣṭhate // 3.3.69 //

ātmatattvaparityāgaḥ $ parato nopapadyate & ātmatattvaṃ tu parataḥ % svato vā nopakalpate // 3.3.70 //

tattve virodho nānātva $ upakāro na kaś ca na & tattvānyatvaparltyāge % vyavahāro nivartate // 3.3.71 //

yatra draṣṭā ca dṛśyaṃ ca $ darśanaṃ cāvikalpitam & tasyaivārthasya satyatvaṃ % śritās trayyantavedinaḥ // 3.3.72 //

sāmānyaṃ vā viśeṣaṃ vā $ yasmād āhur viśeṣavat & śabdās tasmād asatyeṣu % bhedeṣv eva vyavasthitāḥ // 3.3.73 //

na hy abhāvasya sadbhāve $ bhāvasyātmā prahīyate & na cābhāvasya nāstitve % bhāvasyātmā prasūyate // 3.3.74 //

na śābaleyasyāstitvaṃ $ bāhuleyasya bādhakam & na śābaleyo nāstīti % bāhuleyaḥ prakalpate // 3.3.75 //

abhāvo yadi vastu syāt $ tatreyaṃ syād vicāraṇā & tataś ca tadabhāve 'pi % syād vicāryam idaṃ punaḥ // 3.3.76 //

avastu syād atitaṃ yad $ vyavahārasya gocaraḥ & tatra vastugato bhedo % na nirvacanam arhati // 3.3.77 //

apade 'rthe padanyāsaḥ $ kāraṇasya na vidyate & atha ca prāgasadbhāvaḥ % kāraṇe sati dṛśyate // 3.3.78 //

kā tasya prāgavastheti $ vastvāśritam idaṃ punaḥ & prāg avastheti na hy etad % dvayam apy asty avastuni // 3.3.79 //

na cordhvam asti nāstīti $ vacanāyānibandhanam & alaṃ syād apadasthānam % etad vācaḥ pracakṣate // 3.3.80 //

atyadbhutā tv iyaṃ vṛttir $ yad abhāgaṃ yad akramam & bhāvānāṃ prāg abhūtānām % ātmatattvaṃ prakāśate // 3.3.81 //

vikalpotthāpitenaiva $ sarvo bhāvena laukikaḥ & mukhyeneva padārthena % vyavahāro vidhīyate // 3.3.82 //

bhāvaśaktim ataś caināṃ $ manyante nityavādinaḥ & bhāvam eva kramaṃ prāhur % na bhāvād aparaḥ kramaḥ // 3.3.83 //

kramān na yaugapadyasya $ kaś cid bhedo 'sti tattvataḥ & yathaiva bhāvān nābhāvaḥ % kaś cid anyo 'vasīyate // 3.3.84 //

kālasyāpy aparaṃ kālaṃ $ nirdiśanty eva laukikāḥ & na ca nirdeśamātreṇa % vyatireko 'nugamyate // 3.3.85 //

ādhāraṃ kalpayan buddhyā $ nābhāve vyavatiṣṭhate & avastuṣv api notprekṣā % kasya cit pratibadhyate // 3.3.86 //

tasmāc chaktivibhāgena $ nityaḥ sadasadātmakaḥ & eko 'rthaḥ śabdavācyatve % bahurūpaḥ prakāśate // 3.3.87 //

vyavahāraś ca lokasya $ padārthaiḥ parikalpitaiḥ & śāstre padārthaḥ kāryārthaṃ % laukikaḥ pravibhajyate // 3.3.88 //

// iti saṃbandhasamuddeśaḥ //

3.4 bhūyodravyasamuddeśaḥ

saṃsargarūpāt saṃbhūtāḥ $ saṃvidrūpād apoddhṛtāḥ & śāstre vibhaktā vākyārthāt % prakṛtipratyayārthavat // 3.4.1 //

nimittabhūtāḥ sādhutve $ śāstrād anumitātmakāḥ & ke cit padārthā vakṣyante % saṃkṣepeṇa yathāgamam // 3.4.2 //

vastūpalakṣaṇaṃ yatra $ sarvanāma prayujyate & dravyam ity ucyate so 'rtho % bhedyatvena vivakṣitaḥ // 3.4.3 //

// iti bhūyodravyasamuddeśaḥ //

3.5 guṇasamuddeśaḥ

saṃsargi bhedakaṃ yad yat $ savyāpāraṃ pratīyate & guṇatvaṃ paratantratvāt % tasya śāstra udāhṛtam // 3.5.1 //

dravyasyāvyapadeśasya $ ya upādīyate guṇaḥ & bhedako vyapadeśāya % tatprakarṣo 'bhidhīyate // 3.5.2 //

sarvasyaiva pradhānasya $ na vinā bhedahetunā & prakarṣo vidyate nāpi % śabdasyopaiti vācyatām // 3.5.3 //

vidyamānāḥ pradhāneṣu $ na sarve bhedahetavaḥ & viśeṣaśabdair ucyante % vyāvṛttārthābhidhāyibhiḥ // 3.5.4 //

vastūpalakṣaṇe tatra $ viśeṣo vyāpṛto yadi & prakarṣo niyamābhāvāt % syād avijñātahetukaḥ // 3.5.5 //

sarvaṃ ca sarvato 'vaśyaṃ $ niyamena prakṛṣyate & saṃsargiṇā nimittena % nikṛṣṭenādhikena vā // 3.5.6 //

nāpekṣate nimittaṃ ca $ prakarṣe vyāpṛtaṃ yadi & dravyasya syād upādānaṃ % prakarṣaṃ praty anarthakam // 3.5.7 //

savyāpāro guṇas tasmāt $ svaprakarṣanibandhanaḥ & dravyātmānaṃ bhinatty eva % svaprakarṣaṃ niveśayan // 3.5.8 //

arūpaṃ pararūpeṇa $ dravyam ākhyāyate yathā & aprakarṣaṃ prakarṣeṇa % guṇasyāviśyate tathā // 3.5.9 //

// iti guṇasamuddeśaḥ //

3.6 diksamuddeśaḥ

dik sādhanaṃ kriyā kāla $ iti vastvabhidhāyinaḥ & śaktirūpe padārthānām % atyantam anavasthitāḥ // 3.6.1 //

vyatirekasya yo hetur $ avadhipratipādyayoḥ & ṛjv ity evaṃ yato 'nyena % vinā buddhiḥ pravartate // 3.6.2 //

karmaṇo jātibhedānām $ abhivyaktir yadāśrayā & sā svair upādhibhir bhinnā % śaktir dig iti kathyate // 3.6.3 //

parāparatve mūrtīnāṃ $ deśabhedanibandhane & tata eva prakalpete % kramarūpe tu kālataḥ // 3.6.4 //

ākāśasya pradeśena $ bhāgaiś cānyaiḥ pṛthak pṛthak & sā saṃyogavibhāgānām % upādhitvāya kalpate // 3.6.5 //

diśo vyavasthā deśānāṃ $ digvyavasthā na vidyate & śaktayaḥ khalu bhāvānām % upakāraprabhāvitāḥ // 3.6.6 //

pratyastarūpā bhāveṣu $ dik pūrvety abhidhīyate & pūrvabuddhir yato dik sā % samākhyāmātram anyathā // 3.6.7 //

svāṅgād vyavasthā yā loke $ na tasyāṃ niyatā diśaḥ & pratyaṅmukhasya yat paścāt % tat purastād viparyaye // 3.6.8 //

deśavyavasthāniyamo $ dikṣu na vyavatiṣṭhate & rūḍham apy aparatvena % pūrvam ity abhidhīyate // 3.6.9 //

ato bhāṣitapuṃskatvāt $ puṃvadbhāvo na sidhyati & asminn arthe na śabdena % prasavaḥ kva cid ucyate // 3.6.10 //

dikśakter abhidhāne tu $ niyataṃ diśi darśanam & pūrvādīnāṃ yathā ṣaṣṭer % jīvitasyāvadhāraṇe // 3.6.11 //

chāyābhābhyāṃ nagādīnāṃ $ bhāgabhedaḥ prakalpate & ataddharmasu bhāveṣu % bhāgabhedo na kalpate // 3.6.12 //

paramāṇor abhāgasya $ diśā bhāgo vidhīyate & bhāgaprakalpanāśaktiṃ % prathamāṃ tāṃ pracakṣate // 3.6.13 //

adeśāś cāpy abhāgāś ca $ niṣkramā nirupāśrayāḥ & bhāvāḥ saṃsargirūpāt tu % śaktibhedaḥ prakalpate // 3.6.14 //

nirbhāgātmakatā tulyā $ paramāṇor ghaṭasya ca & bhāgaḥ śaktyantaraṃ tatra % parimāṇaṃ ca yat tayoḥ // 3.6.15 //

yataḥ prakalpate bhedo $ bhedas tatrāpi dṛśyate & adṛṣṭoparatiṃ bhedam % ato 'yuktataraṃ viduḥ // 3.6.16 //

sarvatra tasya kāryasya $ darśanād vibhur iṣyate & vibhutvam etad evāhur % anyaḥ kāyavatāṃ vidhiḥ // 3.6.17 //

caitanyavat sthitā loke $ dikkālaparikalpanā & prakṛtiṃ prāṇināṃ tāṃ hi % ko 'nyathā sthāpayiṣyati // 3.6.18 //

saṃkaro vyavahārāṇāṃ $ prakṛteḥ syād viparyaye & tasmāt tyajann imān bhāvān % punar evāvalambate // 3.6.19 //

tasyās tu śakteḥ pūrvādi- $ bhedo bhāvāntarāśrayaḥ & bhinnā dik tena bhedena % bhedāyaivopakalpate // 3.6.20 //

avadhitvena cāpekṣā- $ yoge diglakṣaṇo vidhiḥ & pūrvam as yeti ṣaṣṭhy eva % dṛṣṭā dharmāntarāśraye // 3.6.21 //

pūrvādināṃ viparyāso $ 'dṛṣṭaś cāvadhyasaṃkare & ṛjv etad asyety etac ca % liṅgaṃ na vyatikīryate // 3.6.22 //

antaḥkaraṇadharmo vā $ bahir evaṃ prakāśate & asyāṃ tv antarbahirbhāvaḥ % prakriyāyāṃ na vidyate // 3.6.23 //

ekatvam āsāṃ śaktīnāṃ $ nānātvaṃ veti kalpane & avastupatite jñātvā % satyato na parāmṛśet // 3.6.24 //

vikalpātītatattveṣu $ saṃketopanibandhanāḥ & bhāveṣu vyavahārā ye % lokas tatrānugamyate // 3.6.25 //

naikatvam asty anānātvaṃ $ vinaikatvena netarat & paramārthe tayor eṣa % bhedo 'tyantaṃ na vidyate // 3.6.26 //

na śaktīnāṃ tathā bhedo $ yathā śaktimatāṃ sthitiḥ & na ca laukikam ekatvaṃ % tāsām ātmasu vidyate // 3.6.27 //

naikatvaṃ vyavatiṣṭheta $ nānātvaṃ cen na kalpayet & nānātvaṃ cāvahīyeta % yady ekatvaṃ na kalpayet // 3.6.28 //

// iti diksamuddeśaḥ //

3.7 sādhanasamuddeśaḥ

svāśraye samavetānāṃ $ tadvad evāśrayāntare & kriyāṇām abhiniṣpattau % sāmarthyaṃ sādhanaṃ viduḥ // 3.7.1 //

śaktimā trāsam ūhasya $ viśvasyānekadharmaṇaḥ & sarvadā sarvathā bhāvāt % kva cit kiṃ cid vivakṣyate // 3.7.2 //

sādhanavyavahāraś ca $ buddhyavasthānibandhanaḥ & sann asan vārtharūpeṣu % bhedo buddhyā prakalpyate // 3.7.3 //

buddhyā samīhitaikatvān $ pañcālān kurubhir yadā & punar vibhajate vaktā % tadāpāyaḥ pratīyate // 3.7.4 //

śabdopahitarūpāṃś ca $ buddher viṣayatāṃ gatān & pratyakṣam iva kaṃsādīn % sādhanatvena manyate // 3.7.5 //

buddhipravṛttirūpaṃ ca $ samāropyābhidhātṛbhiḥ & artheṣu śaktibhedānāṃ % kriyate parikalpanā // 3.7.6 //

vyaktau padārthe śabdāder $ janyamānasya karmaṇaḥ & sādhanatvaṃ tathā siddhaṃ % buddhirūpaprakalpitam // 3.7.7 //

svatantraparatantratve $ kramarūpaṃ ca darśitam & nirīheṣv api bhāveṣu % kalpanopanibandhanam // 3.7.8 //

śaktayaḥ śaktimantaś ca $ sarve saṃsargavādinām & bhāvās teṣv asvaśabdeṣu % sādhanatvaṃ nirūpyate // 3.7.9 //

ghaṭasya dṛśikarmatve $ mahattvādīni sādhanam & rūpasya dṛśikarmatve % rūpatvādīni sādhanam // 3.7.10 //

svaiḥ sāmānyaviśeṣaiś ca $ śaktimanto rasādayaḥ & niyatagrahaṇā loke % śaktayas tās tathāśrayaiḥ // 3.7.11 //

indriyārthamanaḥkartṛ- $ saṃbandhaḥ sādhanaṃ kva cit & yad yadā yadanugrāhi % tat tadā tatra sādhanam // 3.7.12 //

svaśabdair abhidhāne tu $ sa dharmonābhidhīyate & vibhaktyādibhir evāsāv % upakāraḥ pratīyate // 3.7.13 //

nimittabhāvo bhāvānām $ upakārārtham āśritaḥ & natir āvarjanety evaṃ % siddhaḥ sādhanam iṣyate // 3.7.14 //

sa tebhyo vyatirikto vā $ teṣām ātmaiva vā tathā & vyatirekam upāśritya % sādhanatvena kalpyate // 3.7.15 //

saṃdarśanaṃ prārthanāyāṃ $ vyavasāye tv anantarā & vyavasāyas tathārambhe % sādhanatvāya kalpate // 3.7.16 //

pūrvasmin yā kriyā saiva $ parasmin sādhanaṃ matā & saṃdarśane tu caitanyaṃ % viśiṣṭaṃ sādhanaṃ viduḥ // 3.7.17 //

niṣpattimātre kartṛtvaṃ $ sarvatraivāsti kārake & vyāpārabhedāpekṣāyāṃ % karaṇatvādisaṃbhavaḥ // 3.7.18 //

putrasya janmani yathā $ pitroḥ kartṛtvam ucyate & ayam asyām iyaṃ tv asmād % iti bhedo vivakṣayā // 3.7.19 //

guṇakriyāṇāṃ kartāraḥ $ kartrā nyakkṛtaśaktayaḥ & nyaktāyām api saṃpūrṇaiḥ % svair vyāpāraiḥ samanvitāḥ // 3.7.20 //

karaṇatvādibhir jñātāḥ $ kriyābhedānupātibhiḥ & svātantryam uttaraṃ labdhvā % pradhāne yānti kartṛtām // 3.7.21 //

yathā rājñā niyukteṣu $ yoddhṛtvaṃ yoddhṛṣu sthitam & teṣu vṛttau tu labhate % rājā jayaparājayau // 3.7.22 //

tathā kartrā niyukteṣu $ sarveṣv ekārthakāriṣu & kartṛtvaṃ karaṇatvāder % uttaraṃ na virudhyate // 3.7.23 //

anāśrite tu vyāpāre $ nimittaṃ hetur iṣyate & āśritāvadhibhāvaṃ tu % lakṣaṇe lakṣaṇaṃ viduḥ // 3.7.24 //

dravyādiviṣayo hetuḥ $ kārakaṃ niyatakriyam & kartā kartrantarāpekṣaḥ % kriyāyāṃ hetur iṣyate // 3.7.25 //

kriyāyai karaṇaṃ tasya $ dṛṣṭaḥ pratinidhis tathā & hetvarthā tu kriyā tasmān % na sa pratinidhīyate // 3.7.26 //

prātilomyānulomyābhyāṃ $ hetur arthasya sādhakaḥ & tādarthyam ānulomyena % hetutvānugataṃ tu tat // 3.7.27 //

sarvatra sahajā śaktir $ yāvaddravyam avasthitā & kriyākāle tv abhivyakter % āśrayād upakāriṇī // 3.7.28 //

kuḍyasyāvaraṇe śaktir $ asyādīnāṃ vidāraṇe & sarvadā sa tu san dharmaḥ % kriyākāle nirūpyate // 3.7.29 //

svāṅgasaṃyoginaḥ pāśā $ daityānāṃ vāruṇā yathā & vyajyante vijigīṣūṇāṃ % dravyāṇāṃ śaktayas tathā // 3.7.30 //

taikṣṇyagauravakāṭhinya- $ saṃsthānaiḥ svair asir yadā & chedyaṃ prati vyāpriyate % śaktimān gṛhyate tadā // 3.7.31 //

prāṅ nimittāntarodbhūtaṃ $ kriyāyāḥ kaiś cid iṣyate & sādhanaṃ sahajaṃ kaiś cit % kriyānyaiḥ pūrvam iṣyate // 3.7.32 //

pravṛttir eva prathamaṃ $ kva cid apy anapāśritā & śaktīr ekādhikaraṇe % srotovad apakarṣati // 3.7.33 //

apūrvaṃ kālaśaktiṃ vā $ kriyāṃ vā kālam eva vā & tam evamlaksanam bhāvam % ke cid āhuh katham ca na // 3.7.34 //

nityāḥ ṣaṭ śaktayo 'nyeṣāṃ $ bhedābhedasamanvitāḥ & kriyāsaṃsiddhaye 'rtheṣu % jātivat samavasthitāḥ // 3.7.35 //

dravyākārādibhedena $ tāś cāparimitā iva & dṛśyante tattvam āsāṃ tu % ṣaṭ śaktīr nātivartate // 3.7.36 //

nimittabhedād ekaiva $ bhinnā śaktiḥ pratīyate & ṣoḍhā kartṛtvam evāhus % tatpravṛtter nibandhanam // 3.7.37 //

tattve vā vyatireke vā $ vyatiriktaṃ tad ucyate & śabdapramāṇako lokaḥ % sa śāstreṇānugamyate // 3.7.38 //

paramārthe tu naikatvaṃ $ pṛthaktvād bhinnalakṣaṇam & pṛthaktvaikatvarūpeṇa % tattvam eva prakāśate // 3.7.39 //

yat pṛthaktvam asaṃdigdhaṃ $ tad ekatvān na bhidyate & yad ekatvam asaṃdigdhaṃ % tat pṛthaktvān na bhidyate // 3.7.40 //

dyauḥ kṣamā vāyur ādityaḥ $ sāgarāḥ sarito diśaḥ & antaḥkaraṇatattvasya % bhāgā bahir avasthitāḥ // 3.7.41 //

kālavicchedarūpeṇa $ tad evaikam avasthitam & sa hy apūrvāparo bhāvaḥ % kramarūpeṇa lakṣyate // 3.7.42 //

dṛṣṭo hy avyatireke 'pi $ vyatireko 'nvaye 'sati & vṛkṣādyarthānvayas tasmād % vibhaktyartho 'nya iṣyate // 3.7.43 //

sāmānyaṃ kārakaṃ tasya $ saptādyā bhedayonayaḥ & ṣaṭ karmākhyādibhedena % śeṣabhedas tu saptamī // 3.7.44 //

karmādhikāraḥ

nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca $ prāpyaṃ ceti tridhā matam & tatrepsitatamaṃ karma % caturdhānyat tu kalpitam // 3.7.45 //

audāsīnyena yat prāpyaṃ $ yac ca kartur anīpsitam & saṃjñāntarair anākhyātaṃ % yad yac cāpy anyapūrvakam // 3.7.46 //

satī vāvidyamānā vā $ prakṛtiḥ pariṇāminī & yasya nāśriyate tasya % nirvartyatvaṃ pracakṣate // 3.7.47 //

prakṛtes tu vivakṣāyāṃ $ vikāryaṃ kaiś cid anyathā & nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca % karma śāstre pradarśitam // 3.7.48 //

yad asaj jāyate sad vā $ janmanā yat prakāśyate & tan nirvartyaṃ vikāryaṃ ca % karma dvedhā vyavasthitam // 3.7.49 //

prakṛtyucchedasaṃbhūtaṃ $ kiṃ cit kāṣṭhādibhasmavat & kiṃ cid guṇāntarotpattyā % suvarṇādivikāravat // 3.7.50 //

kriyākṛtā viśeṣāṇāṃ $ siddhir yatra na gamyate & darśanād anumānād vā % tat prāpyam iti kathyate // 3.7.51 //

viśeṣalābhaḥ sarvatra $ vidyate darśanādibhiḥ & keṣāṃ cit tadabhivyakti- % siddhir dṛṣṭiviṣādiṣu // 3.7.52 //

ābhāsopagamo vyaktiḥ $ soḍhatvam iti karmaṇaḥ & viśeṣāḥ prāpyamāṇasya % kriyāsiddhau vyavasthitāḥ // 3.7.53 //

nirvartyādiṣu tat pūrvam $ anubhūya svatantratām & kartrantarāṇāṃ vyāpāre % karma saṃpadyate tataḥ // 3.7.54 //

tadvyāpāraviveke 'pi $ svavyāpāre vyavasthitam & karmāpadiṣṭāāllabhate % kva cic chāstrāśrayān vidhīn // 3.7.55 //

nivṛttapreṣaṇaṃ karma $ svakriyāvayave sthitam & nivartamāne karmatve % sve kartṛtve 'vatiṣṭhate // 3.7.56 //

tāni dhātvantarāṇy eva $ pacisidhyativad viduḥ & bhede 'pi tulyarūpatvād % ekatvaparikalpanā // 3.7.57 //

ekadeśe samūhe ca $ vyāpārāṇāṃ pacādayaḥ & svabhāvataḥ pravartante % tulyarūpasamanvitāḥ // 3.7.58 //

nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ $ ruhau śuddhe pratīyate & nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ % ṇyante 'pi pratipadyate // 3.7.59 //

avasthāṃ pañcamīm āhur $ ṇyante tāṃ karmakartari & nivṛttapreṣaṇād dhātoḥ % prākṛte 'rthe ṇij ucyate // 3.7.60 //

bravīti pacater arthaṃ $ sidhyatir na vinā ṇicā & sa ṇyantaḥ pacater arthe % prākṛte vyavatiṣṭhate // 3.7.61 //

keṣāṃ cid devadattāder $ vyāpāro yaḥ sakarmake & sa vinā devadattādeḥ % kaṭādiṣu vivakṣyate // 3.7.62 //

nivṛttapreṣaṇaṃ karma $ svasya kartuḥ prayojakam & preṣaṇāntarasaṃbandhe % ṇyante lenābhidhīyate // 3.7.63 //

sadṛśādiṣu yat karma- $ kartṛtvaṃ pratipadyate & āpattyāpādane tatra % viṣayatvaṃ prati kriye // 3.7.64 //

kutaś cid āhṛtya padam $ evaṃ ca parikalpane & karmasthabhāvakatvaṃ syād % darśanādyabhidhāyinām // 3.7.65 //

viśeṣadarśanaṃ yatra $ kriyā tatra vyavasthitā & kriyāvyavasthā tv anyeṣāṃ % śabdair eva prakāśyate // 3.7.66 //

kālabhāvādhvadeśānām $ antarbhūtakriyāntaraiḥ & sarvair akarmakair yoge % karmatvam upajāyate // 3.7.67 //

ādhāratvam iva prāptās $ te punar dravyakarmasu & kālādayo bhinnakakṣyaṃ % yānti karmatvam uttaram // 3.7.68 //

atas taiḥ karmabhir dhātur $ yukto 'dravyair akarmakaḥ & lasya karmaṇi bhāve ca % nimittatvāya kalpate // 3.7.69 //

sarvaṃ cākathitaṃ karma $ bhinnakakṣyaṃ pratīyate & dhātvarthoddeśabhedena % tan nepsitatamaṃ kila // 3.7.70 //

pradhānakarma kathitaṃ $ yat kriyāyāḥ prayojakam & tatsiddhaye kriyāyuktam % anyat tv akathitaṃ smṛtam // 3.7.71 //

duhyādivan nayatyādau $ karmatvam akathāśrayam & ākhyātānupayoge tu % niyamāc cheṣa iṣyate // 3.7.72 //

antarbhūtaṇijarthānāṃ $ duhyādīnāṃ ṇijantavat & siddhaṃ pūrveṇa karmatvaṃ % ṇijantaniyamas tathā // 3.7.73 //

karaṇasya svakakṣyāyāṃ $ na prakarṣāśrayo yathā & karmaṇo 'pi svakakṣyāyāṃ % na syād atiśayas tathā // 3.7.74 //

karmaṇas tv āptum iṣṭatva $ āśrite 'tiśayo yataḥ & āśrīyate tato 'tyantaṃ % bhedaḥ pūrveṇa karmaṇā // 3.7.75 //

ṇijante ca yathā kartā $ sakriyaḥ san prayujyate & na duhyādau tathā kartā % niṣkriyo 'pi prayujyate // 3.7.76 //

bhedavākyaṃ tu yan ṇyante $ nīduhiprakṛtau ca yat & śabdāntaratvān naivāsti % saṃsparśas tasya dhātunā // 3.7.77 //

yathaivaikam apādānaṃ $ śāstre bhedena darśitam & tathaikam eva karmāpi % bhedena pratipāditam // 3.7.78 //

nirvartyo vā vikāryo vā $ prāpyo vā sādhanāśrayaḥ & kriyāṇām eva sādhyatvāt % siddharūpo 'bhidhīyate // 3.7.79 //

ahiteṣu yathā laulyāt $ kartur icchopajāyate & viṣādiṣu bhayādibhyas % tathaivāsau pravartate // 3.7.80 //

pradhānetarayor yatra $ dravyasya kriyayoḥ pṛthak & śaktir guṇāśrayā tatra % pradhānam anurudhyate // 3.7.81 //

pradhānaviṣayā śaktiḥ $ pratyayenābhidhīyate & yadā guṇe tadā tadvad % anuktāpi prakāśate // 3.7.82 //

pacāv anuktaṃ yat karma $ ktvānte bhāvābhidhāyini & bhujau śaktyantare 'py ukte % tat taddharma prakāśate // 3.7.83 //

iṣeś ca gamisaṃsparśād $ grāme yo lo vidhīyate & tatreṣiṇaiva nirbhogaḥ % kriyate gamikarmaṇaḥ // 3.7.84 //

paktvā bhujyata ity atra $ keṣāṃ cin na vyapekṣate & odanaṃ pacatiḥ so 'sāv % anumānāt pratīyate // 3.7.85 //

tathābhiniviśau karma $ yat tiṅante 'bhidhīyate & ktvānte 'dhikaraṇatve 'pi % na tatrecchanti saptamīm // 3.7.86 //

yan nirvṛttāśrayaṃ karma $ prāpter apracitaṃ punaḥ & bhakṣyādiviṣayāpattyā % bhidyamānaṃ tad īpsitam // 3.7.87 //

dhātor arthāntare vṛtter $ dhātvarthenopasaṃgrahāt & prasiddher avivakṣātaḥ % karmaṇo 'karmikā kriyā // 3.7.88 //

bhedā ya ete catvāraḥ $ sāmānyena pradarśitāḥ & te nimittādibhedena % bhidyante bahudhā punaḥ // 3.7.89 //

// iti karmādhikāraḥ //

karaṇādhikāraḥ

kriyāyāḥ pariniṣpattir $ yadvyāpārād anantaram & vivakṣyate yadā tatra % karaṇatvaṃ tadā smṛtam // 3.7.90 //

vastutas tad anirdeśyaṃ $ na hi vastu vyavasthitam & sthālyā pacyata ity eṣā % vivakṣā dṛśyate yataḥ // 3.7.91 //

karaṇeṣu tu saṃskāram $ ārabhante punaḥ punaḥ & viniyogaviśeṣāṃś ca % pradhānasya prasiddhaye // 3.7.92 //

svakakṣyāsu prakarṣaś ca $ karaṇānāṃ na vidyate & āśritātiśayatvaṃ tu % paratas tatra lakṣaṇam // 3.7.93 //

svātantrye 'pi prayoktāra $ ārād evopakurvate & karaṇena hi sarveṣāṃ % vyāpāro vyavadhīyate // 3.7.94 //

kriyāsiddhau prakarṣo 'yaṃ $ nyagbhāvas tv eva kartari & siddhau satyāṃ hi sāmānyaṃ % sādhakatvaṃ prakṛṣyate // 3.7.95 //

asyādīnāṃ tu kartṛtve $ taikṣṇyādi karaṇaṃ viduḥ & taikṣṇyādīnāṃ svatantratve % dvedhātmā vyavatiṣṭhate // 3.7.96 //

ātmabhede 'pi saty evam $ eko 'rthaḥ sa tathā sthitaḥ & tadāśrayatvād bhede 'pi % kartṛtvaṃ bādhakaṃ tataḥ // 3.7.97 //

yathā ca saṃnidhānena $ karaṇatvaṃ pratīyate & tathaivāsaṃnidhāne 'pi % kriyāsiddheḥ pratīyate // 3.7.98 //

stokasya vābhinirvṛtter $ anirvṛtteś ca tasya vā & prasiddhiṃ karaṇatvasya % stokādīnāṃ pracakṣate // 3.7.99 //

dharmāṇāṃ tadvatā bhedād $ abhedāc ca viśiṣyate & kriyāvadher avaccheda- % viśeṣād bhidyate yathā // 3.7.100 //

// iti karaṇādhikāraḥ //

kartradhikāraḥ

prāg anyataḥ śaktilābhān $ nyagbhāvāpādanād api & tadadhīnapravṛttitvāt % pravṛttānāṃ nivartanāt // 3.7.101 //

adṛṣṭatvāt pratinidheḥ $ praviveke ca darśanāt & ārād apy upakāritve % svātantryaṃ kartur ucyate // 3.7.102 //

dharmair abhyuditaiḥ śabde $ niyamo na tu vastuni & kartṛdharmavivakṣāyāṃ % śabdāt kartā pratīyate // 3.7.103 //

ekasya buddhyavasthābhir $ bhede ca parikalpite & kartṛtvaṃ karaṇatvaṃ ca % karmatvaṃ copajāyate // 3.7.104 //

utpatteḥ prāg asadbhāvo $ buddhyavasthānibandhanaḥ & aviśiṣṭaḥ satānyena % kartā bhavati janmanaḥ // 3.7.105 //

kāraṇaṃ kāryabhāvena $ yadā vāvyavatiṣṭhate & kāryaśabdaṃ tadā labdhvā % kāryatvenopajāyate // 3.7.106 //

yathāheḥ kuṇḍalībhāvo $ vyagrāṇāṃ vā samagratā & tathaiva janmarūpatvaṃ % satām eke pracakṣate // 3.7.107 //

vibhaktayoni yat kāryaṃ $ kāraṇebhyaḥ pravartate & svā jātir vyaktirūpeṇa % tasyāpi vyavatiṣṭhate // 3.7.108 //

bhāveṣv eva padanyāsaḥ $ prajñāyā vāca eva vā & nāstīty apy apade nāsti % na ca sad bhidyate tataḥ // 3.7.109 //

buddhiśabdau pravartete $ yathābhūteṣu vastuṣu & teṣām anyena tattvena % vyavahāro na vidyate // 3.7.110 //

ākāśasya yathā bhedaś $ chāyāyāś calanaṃ yathā & janmanāśāv abhede 'pi % tathā kaiś cit prakalpitau // 3.7.111 //

yathaivākāśanāstitvam $ asan mūrtinirūpitam & tathaiva mūrtināstitvam % asadākāśaniśrayam // 3.7.112 //

yathā tadarthair vyāpāraiḥ $ kriyātmā vyapadiśyate & abhedagrahaṇād eṣa % kāryakāraṇayoḥ kramaḥ // 3.7.113 //

vikāro janmanaḥ kartā $ prakṛtir veti saṃśaye & bhidyate pratipattṭṇāṃ % darśanaṃ liṅgadarśanaiḥ // 3.7.114 //

kḷpi saṃpadyamāne yā $ caturthī sā vikārataḥ & suvarṇapiṇḍe prakṛtau % vacanaṃ kuṇḍalāśrayam // 3.7.115 //

vākye saṃpadyateḥ kartā $ saṅghaś cvyantasya kathyate & vṛttau saṅghībhavantīti % brāhmaṇānāṃ svatantratā // 3.7.116 //

atvaṃ saṃpadyate yas tvaṃ $ na tasmin yuṣmadāśrayā & pravṛttiḥ puruṣasyāsti % prākṛtaḥ sa vidhīyate // 3.7.117 //

pūrvāvasthām avijahat $ saṃspṛśan dharmam uttaram & saṃmūrchita ivārthātmā % jāyamāno 'bhidhīyate // 3.7.118 //

savyāpārataraḥ kaś cit $ kva cid dharmaḥ pratīyate & saṃsṛjyante ca bhāvānāṃ % bhedavatyo 'pi śaktayaḥ // 3.7.119 //

viparītārthavṛttitvaṃ $ puruṣasya viparyaye & gamyeta sādhanaṃ hy atra % savyāpāraṃ pratīyate // 3.7.120 //

tvam anyo bhavasīty eṣā $ tatra syāt parikalpanā & rājñi bhṛtyatvamāpanne % yathā tadvad gatir bhavet // 3.7.121 //

saṃbhāvanāt kriyāsiddhau $ kartṛtvena samāśritaḥ & kriyāyām ātmasādhyāyāṃ % sādhanānāṃ prayojakaḥ // 3.7.122 //

prayogamātre nyagbhāvaṃ $ svātantryād eva niśritaḥ & aviśiṣṭo bhavaty anyaiḥ % svatantrair muktasaṃśayaiḥ // 3.7.123 //

nimittebhyaḥ pravartante $ sarva eva svabhūtaye & abhiprāyānurodho 'pi % svārthasyaiva prasiddhaye // 3.7.124 //

// iti kartradhikāraḥ //

hetvadhikāraḥ
preṣaṇādhyeṣaṇe kurvaṃs $ tatsamarthāni cācaran &
kartaiva vihitāṃ śāstre % hetusaṃjñāṃ prapadyate // 3.7.125 //

dravyamātrasya tu praiṣe $ pṛcchyāder loḍ vidhīyate & sakriyasya prayogas tu % yadā sa viṣayo ṇicaḥ // 3.7.126 //

guṇakriyāyāṃ svātantryāt $ preṣaṇe karmatāṃ gataḥ & niyamāt karmasaṃjñāyāḥ % svadharmeṇābhidhīyate // 3.7.127 //

kriyāyāḥ prerakaṃ karma $ hetuḥ kartuḥ prayojakaḥ & karmārthā ca kriyotpatti- % saṃskārapratipattibhiḥ // 3.7.128 //

// iti hetvadhikāraḥ //

saṃpradānādhikāraḥ

anirākaraṇāt kartus $ tyāgāṅgaṃ karmaṇepsitam & preraṇānumatibhyāṃ ca % labhate saṃpradānatām // 3.7.129 //

hetutve karmasaṃjñāyāṃ $ śeṣatve vāpi kārakam & rucyarthādiṣu śāstreṇa % saṃpradānākhyam ucyate // 3.7.130 //

bhedasya ca vivakṣāyāṃ $ pūrvāṃ pūrvāṃ kriyāṃ prati & parasyāṅgasya karmatvān % na kriyāgrahaṇaṃ kṛtam // 3.7.131 //

kriyāṇāṃ samudāye tu $ yadaikatvaṃ vivakṣitam & tadā karma kriyāyogāt % svākhyayaivopacaryate // 3.7.132 //

bhedābhedavivakṣā ca $ svabhāvena vyavasthitā & tasmād gatyarthakarmatve % vyabhicāro na dṛśyate // 3.7.133 //

vikalpenaiva sarvatra $ saṃjñe syātām ubhe yadi & ārambheṇa na yogasya % pratyākhyānaṃ samaṃ bhavet // 3.7.134 //

tyāgarūpaṃ prahātavye $ prāpye saṃsargadarśanam & āsthitaṃ karma yat tatra % dvairūpyaṃ bhajate kriyā // 3.7.135 //

// iti saṃpradānādhikāraḥ //

apādānādhikāraḥ

nirdiṣṭaviṣayaṃ kiṃ cid $ upāttaviṣayaṃ tathā & apekṣitakriyaṃ ceti % tridhāpādānam ucyate // 3.7.136 //

saṃyogabhedād bhinnātmā $ gamir eva bhramir yathā & dhruvāvadhir apāyo 'pi % samavetas tathādhruve // 3.7.137 //

dravyasvabhāvo na dhrauvyam $ iti sūtre pratīyate & apāyaviṣayaṃ dhrauvyaṃ % yat tu tāvad vivakṣitam // 3.7.138 //

saraṇe devadattasya $ dhrauvyaṃ pāte tu vājinaḥ & āviṣṭaṃ yad apāyena % tasyādhrauvyaṃ pracakṣate // 3.7.139 //

ubhāv apy adhruvau meṣau $ yady apy ubhayakarmaje & vibhāge pravibhakte tu % kriye tatra vivakṣite // 3.7.140 //

meṣāntarakriyāpekṣam $ avadhitvaṃ pṛthak pṛthak & meṣayoḥ svakriyāpekṣaṃ % kartṛtvaṃ ca pṛthak pṛthak // 3.7.141 //

abhedena kriyaikā tu $ dvisādhyā ced vivakṣitā & meṣāv apāye kartārau % yady anyo vidyate 'vadhiḥ // 3.7.142 //

gatir vinā tv avadhinā $ nāpāya iti gamyate & vṛkṣasya parṇaṃ patatīty % evaṃ bhāṣye nidarśitam // 3.7.143 //

bhedābhedau pṛthagbhāvaḥ $ sthitiś ceti virodhinaḥ & yugapan na vivakṣyante % sarve dharmā balāhake // 3.7.144 //

dhanuṣā vidhyatīty atra $ vināpāyavivakṣayā & karaṇatvaṃ yato nāsti % tasmāt tad ubhayaṃ saha // 3.7.145 //

ekaiva vā satī śaktir $ dvirūpā vyavatiṣṭhate & nimittaṃ saṃjñayos tatra % parayā bādhyate 'parā // 3.7.146 //

nirdhāraṇe vibhakte yo $ bhītrādīnāṃ ca yo vidhiḥ & upāttāpekṣitāpāyaḥ % so 'budhapratipattaye // 3.7.147 //

// ity apādānādhikāraḥ //

adhikaraṇādhikāraḥ

kartṛkarmavyavahitām $ asākṣād dhārayat kriyām & upakurvat kriyāsiddhau % śāstre 'dhikaraṇaṃ smṛtam // 3.7.148 //

upaśleṣasya cābhedas $ tilākāśakaṭādiṣu & upakārās tu bhidyante % saṃyogisamavāyinām // 3.7.149 //

avināśo gurutvasya $ pratibandhe svatantratā & digviśeṣād avaccheda % ityādyā bhedahetavaḥ // 3.7.150 //

ākāśam eva keṣāṃ cid $ deśabhedaprakalpanāt & ādhāraśaktiḥ prathamā % sarvasaṃyogināṃ matā // 3.7.151 //

idam atreti bhāvānām $ abhāvān na prakalpate & vyapadeśas tam ākāśa- % nimittaṃ saṃpracakṣate // 3.7.152 //

kālāt kriyā vibhajyanta $ ākāśāt sarvamūrtayaḥ & etāvāṃś caiva bhedo 'yam % abhedopanibandhanaḥ // 3.7.153 //

yady apy upavasir deśa- $ viśeṣam anurudhyate & śabdapravṛttidharmāt tu % kālam evāvalambate // 3.7.154 //

vasatāv aprayukte 'pi $ deśo 'dhikaraṇaṃ tataḥ & aprayuktaṃ trirātrādi % karma copavasau smṛtam // 3.7.155 //

// ity adhikaraṇādhikāraḥ //

śeṣādhikāraḥ

saṃbandhaḥ kārakebhyo 'nyaḥ $ kriyākārakapūrvakaḥ & śrutāyām aśrutāyāṃ vā % kriyāyāṃ so 'bhidhīyate // 3.7.156 //

dviṣṭho 'py asau parārthatvād $ guṇeṣu vyatiricyate & tatrābhidhīyamānaḥ san % pradhāne 'py upayujyate // 3.7.157 //

nimittaniyamaḥ śabdāt $ saṃbandhasya na gṛhyate & karmapravacanīyais tu % sa viśeṣo 'varudhyate // 3.7.158 //

sādhanair vyapadiṣṭe ca $ śrūyamāṇakriye punaḥ & proktā pratipadaṃ ṣaṣṭhī % samāsasya nivṛttaye // 3.7.159 //

niṣṭhāyāṃ karmaviṣayā $ ṣaṣthī ca pratiṣidhyate & śeṣalakṣaṇayā ṣaṣṭhyā % samāsastatra neṣyate // 3.7.160 //

anyena vyapadiṣṭasya $ yasyānyatropajāyate & vyatirekaḥ sa dharmau dvau % labhate viṣayāntare // 3.7.161 //

prādhānyaṃ svaguṇe labdhvā $ pradhāne yāti śeṣatām & sahayoge svayoge 'taḥ % pradhānatvaṃ na hīyate // 3.7.162 //

// iti śeṣādhikāraḥ //

siddhasyābhimukhībhāva- $ mātraṃ saṃbodhanaṃ viduḥ & prāptābhimukhyo hy arthātmā % kriyāsu viniyujyate // 3.7.163 //

saṃbodhanaṃ na vākyārtha $ iti pūrvebhya āgamaḥ & uddeśena vibhaktyarthā % vākyārthāt samapoddhṛtāḥ // 3.7.164 //

vibhaktyarthe 'vyayībhāva- $ vacanād avasīyatām & anyo dravyād vibhaktyarthaḥ % so 'vyayenābhidhīyate // 3.7.165 //

dravyaṃ tu yad yathābhūtaṃ $ tad atyantaṃ tathā bhavet & kriyāyoge 'pi tasyāsau % dravyātmā nāpahīyate // 3.7.166 //

tasmād yat karaṇaṃ dravyaṃ $ tat karma na punar bhavet & sarvasya vānyathābhāvas % tasya dravyātmano bhavet // 3.7.167 //

// iti sādhanasamuddeśaḥ //